2-Mavzu: Adabiyot so‘z san’ati va badiiylik mezonlari Reja

---

2-Mavzu: Adabiyot so‘z san’ati va badiiylik mezonlari 
Reja: 
1. Adabiyot – hayot darsligi. 
2. Adabiy mezonlar va so‘z san’ati. 
3. Badiiy adabiyot va badiiy asar tushunchasi 
Tayanch tushunchalar: 
San’at, estetika, badiiylik, mezon, adabiyot san’at turi, so‘z san’ati, badiiy 
adabiyot, badiiy asar. 
Foydalaniladigan adabiyotlar: 
1. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1-жилд..–Т.,2000
2. Валихўжаев Б. Ўзбек адабиётшунослиги тарихи.–Т.: Ўзбекистон,1995
3. Болтабоев Ҳ. Фитрат – адабиётшунос.–Т.:Ёзувчи,1998
4. Мирзаев Т. Миллий истиқлол мафкураси ва ўзбек адабиётшунослиги // 
Ўзбек тили ва адабиёти.-1994.-№3.–Б.3-6
5. Болтабоев Ҳ. ХХ аср ўзбек адабиётшунослиги.-Шарқ юлдузи.-1995.-
№11 6.Сувонқулов И. Мумтоз адабиётни ўрганиш мезони.Мулоқот.-1995.-
№3.–Б.25-27
7. Йўлдошев Б. 60-70-йиллар адабий танқидчилиги тарихига бир назар.- 
Шарқ юлдузи.- 1999.- №6.–Б.153-155
8. Мўминова Н. Адабиёт назариясидан илк қўлланма // Ўзбек тили ва 
адабиёти.-1999.-№4.–Б.56-57
9. Қаҳрамонов Қ. Адабий танқиднинг методологик асослари // Ўзбек тили 
ва адабиёти.-2006.-№2.–Б.3-9 10. Литературный энциклопедический словарь.–
М.,1987 
Adabiyot (lotincha litera – xat, yozuv) – asosiy bo‘lgan badiiy shakl hayotni 
obrazli aks ettirish vositasi bu so‘zdir. Badiiy adabiyot hayot hodisalarini eng ko‘p 
qirrali va keng tarqalgan tarzda ochib berishga, ularni harakat va rivojlanishda 
ko‘rsatishga qodir bo‘lgan badiiy shakldir. 
So‘z – bitmas-tuganmas bilim manbai va yaratish uchun ajoyib vosita badiiy 
obrazlar... Bir so‘z bilan aytganda, har qanday millat tilida uning tarixi, xarakteri, 
Vatan tabiati aks ettirilgan, asrlar donoligi jamlangan. Tirik so‘z boy va saxiydir. 
Uning ko‘p soyalari bor. Bu dahshatli va mehrli bo‘lishi mumkin, terrorni 
ilhomlantiradi va umid beradi. Shoir Vadim Shefner bu so‘z haqida Shunday degani 
ajablanarli emas: 
So‘z o‘ldirishi mumkin,so‘z saqlanishi mumkin. Bir so‘z bilan aytganda, 
javonlarni orqangizdan boshqarishingiz mumkin. So‘zni sotish va xiyonat qilish va 
sotib olish mumkinSo‘zni portlash qo‘rg‘oshiniga quyish mumkin.Adabiy 
asarlarda badiiy so‘z insonning ongi va tasavvuriga kiradigan hamma narsani: 
o‘tmish va zamonaviy voqealar, ob’ektlar, hodisalarni chizishingiz mumkin. So‘z 

---

yaratgan obrazlar orqali muallif o‘quvchini o‘ziga jalb qilishga, uni harakatga 
«qo‘shishga», asarning vaqti va makonida mavjudligini «haqiqiy» qilishga harakat 
qiladi. Bunday «ishtirok etish» yozilganlarni to‘liq va chuqurroq anglash uchun 
zarurdir. 
Rassomning qo‘li tegsa, so‘z maxsus materialga aylanadi. Va bu unga o‘ziga 
xos belgi, o‘ziga xos ovoz beradi. Badiiy adabiyotda so‘zlarning kuchi dunyoning 
go‘zalligini ochish, his-tuyg‘ular, fikrlarni etkazish va voqelikni aks ettirish 
qobiliyatiga bog‘liq. Rassom ham, Yozuvchi ham hayot hodisalarini tasvirlaydi. 
Ammo shoir buni so‘zlar yordamida amalga oshiradi va rassom bo‘yoq, qalam, 
ko‘mir bilan narsalarni chizadi. Garchi shoir ashyoni xuddi rassom singari bo‘yab 
berolmasa-da, u ob’ektlarni chizib, ushbu ob’ekt yoki bu hodisa yaratgan taassurotni 
so‘zlar bilan tasvirlab berishi mumkin. Til hayot taassurotlari tufayli vujudga kelgan 
fikr va hissiyotlarni aniq ifoda etishga qodir. 
Moslashuvchanlik va cheksizlik tufayli ifodali imkoniyatlar so‘zlar adabiyot 
elementlarni singdirishga qodir badiiy tarkib har qanday san’at. Boshqa san’at 
turlarining tasvirlari adabiyot tiliga tarjima qilinishi mumkin.Masalan, «Urush va 
tinchlik»da Lev Tolstoy Natasha Rostovaning raqsini tasvirlab, deyarli 
ko‘rinadigan xoreografik obraz yaratadi. 
Og‘zaki tavsif o‘quvchi tasavvurining faol ishini talab qiladi. Yozuvchi faqat 
alohida xususiyatlarni chizadi va bizning tasavvurimiz rasmni tugatadi. Va, albatta, 
hamma odamlarning rasmlari har xil. 
Badiiy asarlar inson shaxsiyatida ulkan taassurot qoldiradi, ularni ma’naviy 
madaniyatning insonga deyarli sehrli ta’siri haqida gapirishga majbur qiladi. U o‘z 
dunyosini o‘zgartiradi, bilim, hissiy qobiliyatlarni faollashtiradi, ma’naviy kuchlarni 
ozod qiladi. Ijodkorning o‘quvchi, uning «matnlari» ni tomoshabin oldida 
javobgarligi haqida ham aytish kerak, Chunki tasvirlarga kiritilgan g‘oyalar 
yaxshiroq, osonroq qabul qilinadi va o‘zlashtiriladi. Adabiy asarlar atrofdagi 
voqelikni yangiga o‘zgartirishi sababli muallif olami, bir kishi, so‘z san’atiga 
o‘girilib, uning qarashlarini boyitadi. 
Shaxsni shakllantirishda san’atning o‘rni katta. U yangi narsalarni o‘rganish, 
ijodkorlik va qiymatga yo‘naltirilgan mezonlarni shakllantirish usuli, shuningdek, 
tarbiya, muloqot usuli va estetik zavq olish, didni singdirish, noyob shaxs sifatida 
anglash, dunyoning o‘z qiyofasini yaratish, mag‘lubiyatsiz omon qolish, buni 
boshdan kechirish imkoniyatidir. nima bo‘lmadi.