2-мавзу. ҚАдимги дунё иқтисодий ғоялари. Режа

Цицерон Марк Туллий (м.а. 106-43 йй.) таниқли давлат арбоби ва машҳур нотиқ бўлган. У яшаган даврда давлат анча марказлашган бўлиб, савдо-сотиқ анча ўсди, судхўрлик бойиш манбаига айланди. У қишлоқ хўжалигини қўллаган ҳолда, йирик савдо ва судхўрликни бойиш манбаи деб ҳисоблади. Демак, Цицерон бошқалардан фарқли равишда қулдорлар билан бирга савдогар ва судхўрларнинг манфаатини ҳам ҳимоя қилди.
Қулдорлик тузумининг ички қарама-қаршилиги тобора ўсди, қуллар қўзғолони рўй берди. Тарихда Спартак бошчилигидаги (м.а. 73-71 йй.) қуллар кўзғолони катта аҳамиятга эга, у беаёв бостирилган бўлса ҳам, тузум заминига жиддий зарба бўлди. Луций Сергей Каталина м.а. 63-62 йй. камбағал аҳоли ёрдамида ҳоқимиятни эгалламоқчи, қулчиликни йўл қилмоқчи ва бойимоқчи бўлди, аммо унинг ҳаракатлари ҳам зое кетди.
Янги эрамизнинг I-II асрларида Рим империясида нисбатан барқарорлик даври бўлди, лекин қулдорлик эксплуатациясининг самарасизлиги тобора аён бўлиб қолди, колонат ўсди. Аристотель ғояларида қулчилик табиий зарурат дейилган бўлса, эндиликда бунга шароит тақозоси туфайли келинган, деган фикрлар юзага чиқа бошлади.
Луций Анней Сенека (м.а.3-мил.65 йй.) қулчиликнинг сиёсий хавфини тушунди ва қуллар билан юмшоқроқ муносабатда бўлишни таклиф этди, улар ҳам табиатан озод одам эканлигини тан олдилар.
Милодий йилнинг бошида илк христианликнинг иқтисодий ғоялари Аврелий Августин (353-430) асарларида ҳам берилган. У ҳамманинг меҳнат қилиши зарурлигини, «ишламаган тишламайди» ғоясини илгари сурди (социализмнинг асосий тамойилини эсланг), деҳқончилик энг фахрий касб эканлигини айтди, савдони эса фақат фойда, наф олиш учун қилинадиган иш деб қоралади.
Назорат учун саволлар

• Дастлабки иқтисодий ғоялар қачон ва қаерда пайдо бўла бошлади?
• Шарқ қулдорлигининг антик дунё мамлакатларидаги қулдорликдан асосий фарқлари нималардан иборат? Шу даврдаги ғоялар бўйича бойликнинг асоси нима?
• Хаммурапи қонунлари қачон ва қайси давлатда юзага келди, унинг асосий мазмунини айтиб беринг?
• “Артхашастра” асари қачон яратилган ва ундаги муҳим иқтисодий фикрлар; қиймат, фойда тушунчаларига муносабат.
• Давлатнинг иқтисодиётга аралашуви масаласи.
• Конфуций ғояларининг асосий мазмуни нимадан иборат?
• Афлотун иқтисодий ғоялари нимадан иборат, у алмашувнинг қандай шаклини тавсия этади?
• Қадимги Римдаги ғояларнинг асосий хусусиятлари нималардан иборат?