2-mavzu. Axborotning sintaktik, semantik va pragmatik o`lchovlari. Axborotni o`lchovlari. Bit. Bayt. Reja

Progmatik adekvatlik pavilyonni tez topib unga kerakli vaqtda yetib kelsangiz ya’ni u axborot siz uchun foydali bо‘lsa maqsadingizga yetgan bо‘lasiz.
Informatika model – algoritm - dasturga asoslangan uchlikka tayanadi.
Ma’lumot yoki axborot tarixan moddiy va ma’naviy boyliklar qatoridagi qadriyatlardan bо‘lib kelgan. Tinch hayot davrida ham, urush yoki tahlika kunlarida xam axborot hayot - mamot masalasi sifatida qaralgan. Shu bois ma’lumotga nisbatan uni har doim uni saqlash, tezkorlikda va ta’sirchan uzatish uchun telegraf, telefon, radio, telivedeniye ishtirok qilgan. Tо‘g‘ri va tezkor tarzda katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlash maqsadida esa kompyuter ixtiro qilingan, deyish mumkin. Ishlab chiqarish kuchlari imkoniyatlari hamda fan va texnika yuqori chо‘qqilarga kо‘tarilgan о‘ta muhim ahamiyatga ega tovar sifatida nomoyon bо‘ladi. Endi yangi ma’lumot va bilimlarni yaratuvchi bir qator mutaxasisslar mavjudki, muayyan shaxs, tashkilot, tarmoq, hatto davlatlar taqdiri va salohiyati ulardan о‘z vaqtida olingan sifatli ma’lumotlarga bog‘liq desak mubolog‘a bо‘lmaydi. Bu mutaxasislarini kuch kudrati, bir tomondan о‘z sohalaridagi yuqori malakasi bilan belgilansa, ikkinchi tomondan axborot texnologiyalarini (zamonaviy kompyuterlarni о‘zlashtirganliklari bilan belgilanadi.
Haqiqatdan ham, kompyuter, aniqrog‘i u va unga ulanadigan nihoyatda kengaytiradigan yordamchi kurilmalar majmuisi quyidagi sxemaga kо‘ra ma’lumotni qayta ishlaydi, о‘zidan о‘tkazadi:

Informatsiyaning sintaktik o‘lchovi

Informatsiyaning bu o‘lchovida obyektga nisbatan ma’noga ega bo‘lmagan informatsiya bilan ish ko‘riladi.
Axbortdagi ma’lumotlar hajmi VM - bu axborotdagi simvollar (xonalar) soni bilan o‘lchanadi. Turli sanoq sistemasida bir xona turli salmoqqa ega va demak, ma’lumotlarning o‘lchov birligi o‘zgaradi.
Misol. Ikkkilik sanoq sistemasidagi sakkiz xonali 11010111 ikkilik kodining ma’lumotlar hajmi VM(8 bit. o‘nli sanoq sistemasida olti xonalik 247532 sonining mos ma’lumotlar hajmi VM(6 dir.
Sintaktik bosqichda informatsiya miqdorini sistema holatining noaniqligi (sistema entropiyasi) tushunchasini ko‘rmasdan aniqlab bo‘lmaydi.
Aytaylik, informatsiya olinishgacha foydalanuvchi  sistemasi xususida qandaydir dastlabki (априор) ma’lumotga ega bo‘lsin. Uning sistemadan voqif emaslik o‘lchovi H() funksiya bo‘lib, bu funksiya o‘z navbatida sistema holatining noaniqlik darajasi va o‘lchovi hisoblanadi.
Qandaydir  ma’lumot qabul qilingandan so‘ng qabul qiluvchi qandaydir qo‘shimcha I_() informatsiyaga ega bo‘ladi va uning aprior voqif emasligi kamayadi, natijada sistema holatining aposterior (  ma’lumot qabul qilingandan so‘nggi) noaniqligi H _ () ga teng bo‘ladi.
Unda, ( ma’lumotdagi sistema xususidagi informatsiya miqdori I((() quyidagicha aniqlanadi :
I_()  H() - H_()(1) 1.1)
ya’ni, informatsiya miqdori sistema holati noaniqligining o‘zgarishi (kamayishi) orqali o‘lchanadi.
Agar so‘nggi noaniqlik H_() nolga aylansa, dastlabki to‘liq bo‘lmagan bilim to‘liq bilim bilan almashtiriladi va informatsiya miqdori I_() H() bo‘ladi. Boshqacha aytganda, sistema entropiyasi H(() yetishmaydigan informatsiya o‘lchovi sifatida ko‘rilishi mumkin.

Informatsiyaning semantik o‘lchovi

Informatsiyaning ma’noli mazmunini, ya’ni uning semantik bosqichidagi miqdorini o‘lchashda tezaurusli o‘lchov keng tarqalgan. Bu o‘lchov informatsiyaning semantik xususiyatlarini informatsiya qilinishidagi foydalanuvchining qobiliyati bilan bog‘laydi. Buning uchun foydalanuvchining tezaurusi tushunchasi ishlatiladi. Tezaurus - foydalanuvchi yoki sistema ixtiyoridagi ma’lumotlar majmui.
Foydalanuvchi qabul qiladigan va kelgusida o‘zining tezaurusiga kiritadigan informatsiya miqdori I_c informatsiyaning ma’noli mazmuni S va foydalanuvchi tezaurusi Sf orasidagi o‘zaro nisbatda o‘zgaradi. Bu bog‘liqlik tabiatini 1.6-rasmdagi egri chiziq yordamida ko‘rsatish mumkin.



1.6-расм. Фойдаланувчи қабул қиладиган семантик
информация миқдори билан унинг тезауруси орасидаги боғлиқлик. I_c  f(Sp).
Foydalanuvchi semantik informatsiyaning maksimal miqdoriga informatsiyaning ma’noli mazmunini o‘zining tezaurusi bilan muvofiqlashtirgan holda (S_рS_{p opt}) ega bo‘ladi. Unda qabul qilingan informatsiya foydalanuvchiga tushunarli bo‘ladi va unga oldin номаълум бўлган (унинг тезаурусида bo‘lmagan) ma’lumotlarni beradi.
Shunday qilib, foydalanuvchi qabul qiladigan ma’lumotlardagi semantik informatsiyaning miqdori, yangi bilimlar miqdori nisbiy kattalikdir. Bir xil ma’lumotlar bilimdon foydalanuvchi uchun ma’noli mazmunga ega bo‘lsa xabarsiz foydalanuvchi uchun ma’noga ega bo‘lmaydi (semantik shovqin).
Semantik informatsiya miqdorining nisbiy o‘lchovi sifatida semantik informatsiya miqdorining uning hajmiga nisbati orqali aniqlanuvchi mazmunlik koeffitsiyenti S xizmat qilishi mumkin:


C  I_c V_M (1.5)