2-Mavzu: Badiiy asarni baholashda kitobxon va adabiy jarayon bahosi

2-Mavzu: Badiiy asarni baholashda kitobxon va adabiy jarayon bahosi

Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar:

1. “Kitobxon bahosi” deganda nimani tushunasiz?

2. Badiiy asarni baholashda adabiy jarayonning bahosi naqadar muhim?.

3. Badiiy asarga baho berishda adabiyotshunos-olimlarning oʻrni.

Javoblar:

1. 
   Adabiy asar yaratilib kitob holiga kelgunicha u muallifning, ijodkorning xos, shaxsiy mulki boʻladi. Kitobxon hukmiga havola etilgan kundan boshlab, u ijodkorning shaxsiy mulki maqomidan chiqadi. Endi u shu mulkdan bahramand boʻladigan, uni oʻqib oʻziga tegishli xulosalar chiqarib, muayyan mulohazalar yuritish imkonini beradigan ijtimoiy obʼyektga aylanadi. Shunday ekan, mana shu “ijtimoiy obʼyekt”ning mohiyati nimadan iborat? Nima uchun barcha “ijtimoiy obʼyekt”lar jamiyat aʼzolari oʻrtasida bir xil mavqe va obroʻ qozonmaydi? Ularning zamondoshlarga, xususan, yosh avlodning ongu shuuriga ijobiy maʼnodagi “daxl qilishi”ga nimalar xalaqit beradi? Oʻqilmayotgan kitob haqida faqat yoshlar, kitobxonlar emas, yozuvchi, shoir, dramaturgning oʻzi ham, yozuvchi va kitobxon muloqotini taʼminlash uchun safarbar qilingan tanqidchi, murabbiy, oʻqituvchi, ota-onalar ham bu haqda oʻylab koʻrishi kerak emasmikan?! Gap shundaki, haqiqiy asarning badiiyligi, demakki, uning zamonaviyligi, haqqoniyligi, odam va olam haqidagi haqiqatlarni aks ettirib berish, insonlar koʻnglidagi rang-barang tuygʻular bilan uygʻunlik darajasi, oʻzbekona soʻzning ohor va ifodasi mavjud ehtiyojlarga mos va munosib kelishi kerak. Bu ijodkorning “badiiy mahorat” deb nomlanadigan mavqeiga bogʻliq. Shu nuqtai nazardan qaraladigan boʻlsa, biz adabiyotning qaysi yoʻldan yurishini, qayoqqa qarab boshlashini ayni mana shunday oliyqadr namunalarning koʻp va ozligi bilan oʻlchashga majburiyat sezamiz.
   

2. 
   Zamonaviy oʻzbek adabiy jarayonida realizm pozitsiyasi ancha kuchli. Misol tariqasida Abduqayum Yoʻldoshning “Bankir”, “Puankare”, Hakim Sattoriyning “Sogʻinch”, Zulfiya Mizbaxning “Soʻfitoʻrgʻay”, Shodmon Otabekning “Agar oshiqligim aytsam…” kabi jamoatchilik eʼtiboriga hamda tanqidchilar eʼtirofiga sazovor boʻlgan asarlarini keltirish mumkin. Fikrimizcha, realizm badiiy metod sifatida kelajakda ham asosiy yoʻnalishlardan biri boʻlib qoladi. Binobarin, adiblarimiz hali bu metodning koʻplab usul va vositalarini oʻzlashtirishlari lozim. Turgan gapki, bu yangilangan realizm boʻladi, deb aytishga asosimiz bor. Chunki hayotiylik badiiyati mavjud voqelik tasvirini zamonaviy vositalar majmuida berilishini talab etadi. Ehtimol, bugun oʻzbek adabiyotida ildiz otgan boshqa tendensiya neorealizmning vujudga kelishidan nishonadir. Biz bugungi qator asarlarda kuzatilayotgan hodisa – realizm va modernizm uslubining simbiozini nazarda tutmoqdamiz.
   

Oʻzbek adabiyotidagi postmodernizm unsurlari haqida soʻz borar ekan, aytish joizki, bu hodisa oʻzbek adabiyotidagi milliy chizgilar va oʻzbekona matn qurilishidagi azaliy ohangdorlik xususiyatlarini oʻzlashtirgan boʻlib, poetik-uslubiy yoʻnalishi nuqtai nazaridan gʻarb va rus postmodernizmidan tubdan farq qiladi. Ushbu yoʻnalishga Omon Muxtorning “Ikki qiyofa”, Isajon Sultonning “Munojot”, Noʻmon Rahimjonovning “Jimjit jolalar” qissalarini misol qilib keltirish mumkin. Zamonaviy adiblarning jahon adabiyotida allaqachon urfdan chiqqan postmodernizmga moyilligini oqlaydigan yana bir ijobiy belgilardan biri postmodernchilar bosh prinsip deb hisoblangan prinsip – “asardan muallif shaxsini olib tashlash” prinsipini pisand qilmaslikdir.

Fikrimizcha, zamonaviy oʻzbek nasrida quyidagi postmodernistik uslub belgilarini ajratib koʻrsatish mumkin: 1) oʻzbek mumtoz adabiyotidan “iqtibos”lar keltirish; 2) qahramonning “shizoanaliz”⁴ usuli bilan sunʼiy hayajon asosida ochib berilgan ruhiy holatini oldingi oʻringa chiqarish; 3) muallifning falsafiy pozitsiyasi aks etgan ramzlar kombinatsiyasini (kodini) qurish; 4) olamni birlamchi koʻrinishda qabul qilish; 5) janr eksperimentlari; 6) borliqning oʻziga xos modelini yaratish; 7) zamonaviylikdan chekinib, oʻtmish “izlari” tushgan ifoda tilini yaratish.

Bu adabiy hodisalarni hali anglab yetishimiz zarur. Biroq shuni qayd etish lozimki, oʻzbek yozuvchilari izlanmoqdalar, ifoda etish yoʻllari hamda vositalarini kengaytirib, tinmay tajribalar qilmoqdalar. Aniqrogʻi, bu borada postmodernizm haqida metod, yoʻnalish yoki oqim sifatida emas, balki realistik asarda koʻringan unsur yoki asar yaratishdagi badiiy usul sifatida gapirish maʼqulroqdir.

3. 
   Hozirgi adabiy jarayonda adabiyotshunos olimlarning o’rni beqiyos. Quyida bir necha olimlarning fikrlarini keltirib o’tamiz:
   

Hakimjon Karimov ilgari surgan paradigma¹ inʼikos nazariyasiga va ijtimoiy-madaniy hamda adabiy tafakkurning rivojlanishida ong kategoriyasining roliga asoslanadi. Tadqiqotchi yozish uslubi rivojlanishining asosiy yoʻnalishlarini nasrning janr prinsipiga asosan boʻlinishidan kelib chiqqan holda koʻrsatib oʻtadi:

1) adabiyotda gʻoya va mavzu maydonining kengayishi; 2) ijtimoiy, axloqiy, maʼnaviy, oilaviy masalalarga eʼtiborning kuchayishi; 3) insonparvarlik mazmuni va psixologizmning chuqurlashuvi; 4) oʻzbek xalqining oʻzligini tanishi va mentaliteti masalalariga murojaat etilishi; 5) hayot mazmunini falsafiy mushohada etish.

X. Karimovning fikricha, mazkur yoʻnalishlarning barchasi yozish uslubining realistik va modernistik turiga asoslanadi. Adabiyotshunos olim voqealikning modernistik prinsipda aks ettirilishini oʻzbek adabiyotidagi sifat jihatdan yangi hodisa deya taʼkidlaydi. U “totalitar sharoitda mazkur estetik qarashlarni qoʻllash imkonsiz edi”, deya obʼyektiv sabablarni ham, “adabiyotda modernizmning barcha prinsiplari va uslublarini toʻla qoʻllay oladigan ijodkorlar hali yetishib chiqmagan edi”, deya, subʼyektiv sabablarni ham koʻrsatib oʻtadi. X. Karimov zamonaviy soʻz ijodkorlarining eng muvaffaqiyatli tajribalari ramz va majozlarga tayanganini taʼkidlaydi. Bundan tashqari, u oʻzbek adabiyotida “detektiv yoʻnalish” paydo boʻlganini va bu ham yangilik ekanini qayd etadi.

Adabiyotshunos olim “Zamonaviy oʻzbek adabiyoti uchun muallifning dunyoni his etish konsepsiyalaridagi xilma-xillik, voqelikni anglashning yangicha shakllari paydo boʻlishi hamda adabiy obrazlarni milliy qadriyatlar nuqtai nazaridan qayta anglash xosdir”, deya xulosa qiladi. Yoʻldosh Solijonov ham oʻzining zamonaviy adabiy jarayonlar konsepsiyasini adabiy janrlarning boʻlinish prinsipiga asoslangan holda tuzadi. Olimning taʼkidlashicha, zamonaviy oʻzbek adabiyoti “… Sharq adabiy anʼanalarini boyitgan holda jahon adabiyoti tendensiyalarini oʻzlashtira boshladi”². Lekin, deya taʼkidlaydi Y. Solijonov, jahon adabiyoti anʼanalari oʻzbek badiiy asarlarini yaratishda mustahkam poydevorga aylanib ulgurmadi.

Dars loyihasi:

Mavzu: A.S.Pushkin “Baliqchi va baliq haqida ertak” (6-sinf)

№	Malaka talablari	Bilim: A.S.Pushkin “Baliqchi va baliq haqida ertak” mavzusi yuzasidan bilim hosil qilinadi. Ko`nikma: adabiyotga hurmat hissini oshirish, erkin firlay olish qobiliyatini shakllantirish, tanish vaziyatlarda qolqy olish. Malaka:Egallagan bilimlarini notanish va notanish vaziyatlarda qo`llay oladi. Kompitensiya: Tushuna oladi, ifodali o`qiy oladi, ijodiy failiyatida egallagan bilim ko`nikma va malakalarini kundalik faoliyatda qo`llay oladi.
	Maqsad va vazifalar	a) ta’limiy: Adabiyot fanining nazariy va amaliy asoslarini o’rganish jarayonida o’quvchilarda estetik did, estetik ong, adabiyotga muhabbat, badiiy tafakkur va tasavvurini kamolga yetkazish va barkamol avlod tarbiyasiga zamin yaratish. b) tarbiyaviy: Adabiyot fani orqali o’quvchilarga DTS asosida dars berish. Shu bilan bir qatorda milliy va mumtoz adabiyotimizga milliy iftihor, qadriyat sifatida e’tirof etish va uni hurmat qilishga o’rgatish. c) rivojlantiruvchi: O’quvchilarni tafakkur va idrokini kengaytirish, ularni mustaqil fikrlashga o’rgatish. O`quvchilarda mavzuga nisbatan qiziqish uyg`otish, bilimlarini kengaytirishga erishish.
	O`quv jarayonini mazmuni	A.S.Pushkin “Baliqchi va baliq haqida ertak” mavzusi o`qituvchi va o`quvchi o`rtasida harakat bajaruvchisi munosabatni taxlil qilish
	O`quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi	Metod: Amaliy, nazariy, aralash, noan`aviy, ananaviy Usul: Aqliy hujum, savol-javob, guruhlarda ishlash Shakl: yakka va guruhlarga ishlash Vosita: Darslik? Testlar? Jadavallar, audio va video materilalar, didaktik va tarqatma materiallar Nazorat: Savol-javob test. (Insho, bayon, matn yaratish) Baholash: 5 balli tizim asosida
	Kutiladigan natija	O`qituvchi: Mavzuni qisqa vaqt ichida o`quvchilar tomonidan o`zlashtirishlariga erishaman, o`quvchi faolligini oshiraman, o`quvchilarda fanga nisbatan qiziqish uyg`otaman, o`quvchilarga mustaqil o`rganish va hotirasida saqlash boshqalarga etkaza olish, savol berish va savollarga to`g`ri javoblarga o`rgataman. O`quvchi: O`quvchilar mavzu yuzasidan bilim va ko`nikma hosil qiladilar, mustaqil fikrlay oladilar, nutqi rivojlanadi, qisqa vaqt ichida ma’lumotlarga ega bo`ladilar
	Kelgusi rejalar	O`qituvchi: Pedagogik texnologiyalarni o`zlashtirish va darsga tatbiq etish, takomillashtirish, AKT vositalaridan unumli foydalanish yo`llarini o`rganish, o`z ustida ishash O`quvchi: Mustaqil tadqiqot, izlanishni yo`lga q`oyadi, o`z fikrini savodli ifodalay olish va do`stlarini fikrini hurmat qilishga o`rganish, mavzu asosida qo`shimcha materiallar izlab topishga harakat qilish, ularni o`rganish. Do`stona muhitda hamkorlikda ishlash ko`nikmasini shakllantirish
	Uyga vazifa	Mavzuni o`qib o`rganib kelish

Darsning texnik chizmasi:

Dars bosqichlari	Vaqt
Tashkiliy qism.	2 minut
Yangi mavzuni boshlashga hozirlik	3 minut
Yangi mavzuni yoritish	15 minut
Guruhlarda ishlash. Yangi mavzuni tahlil qilish	20 minut
Darsni yakunlash	3 minut
Uyga beriladigan topshiriqlar	2 minut

Darsning borishi (reja):

1.Tashkiliy qism:

a)Salomlashish,

b)tozalikni aniqlash,

d)davomatni aniqlash

c) darsga tayyorgarlik ko`rish va dars rejasi

I. Darsning borishi:

a) salomlashish

b) navbatchilik hisoboti, sinf tozaligi va davomatni nazorat qilish

c) kirish suhbati, o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish

O’tgan mavzuni so’rash.

a) individual - tarqatma materiallar, kartochka.

b) Frontal (guruh bilan ishlash)

Yangi mavzu bayoni:

PUSHKINNING ERTAKlari mehr-oqibat, sabr-toqat va mo'jizalar bilan imon: Munosib sifatida ertak muallifi, Pushkin ular orqali eng muhim narsalarni o'rgatadi. Har bir hikoya - bir imkoniyat bir kattalar uchun aks ettiradi.

Iskandar afsonalarini tasvirlar va belgilar faqat yorqinlik emas. Asosiy ajratib turadigan o'ziga xos xususiyati - she'riy shakldagi kelishuv. Pushkin nomi ertak juda aniq va yashirin mazmunini oshkor. barcha zamonaviy afsonalarini bu tamoyilga, ba'zi nomi ham matnni o'qish keyin noaniq qolmoqda amal emas.