2-mavzu: Badiiy tafakkurni o’stirishda bolalar folklori va xalq og’zaki ijodi namunalari. Reja

Ona yurting omon bo‘lsa,
Rangu ro ying somon bo4Imas.
Mehnatsiz rohat yo ‘q.
Egri ozadi, to ‘g ‘ri o ‘zadi.
Boshingga qilich kelsa ham, rost gapir.
Ko ‘zing og ‘risa, qo‘lingni tiy,
Iching og'risa, nafsingni tiy.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Odamning yuziga boqma, so 'ziga boq.
Birliksiz kuch bo ‘Imas.
Yuzim oq bo b in desang, ishingni to ‘g ‘ri qil.
TOPISHMOQLAR
Topishmoqlar xalq og'zaki ijodining bolalami o ‘yiashga, topqirlikkao‘rgatuvchi qadimiy janrlaridan biridir. Har bir topishmoq zamirida ≪kirn?≫,≪nima?≫ so‘roqlariga yashirin javob yotadi. Наг bir topishmoq uni yaratgan
xalqning hayoti, urf-odati, o ‘ziga xos rasm-rusmlari bilan bog‘liq holdabo‘lib, bolalar o‘rtasida keng tarqalgan. Masalan:
Tunda k o 'rib, cho‘g ‘ deysan,
Tongda turib, yo ‘q deysan.
(Yulduz)
Keragida suvga otasan,
Qimiriashin poylab yotasan.
(Qarmoq)
Qo‘shaloq tovoq,
fchi to "la yog‘.
(Yongbq)
TEZ AYTISHLAR
Tez aytishlar og‘zaki nutq mashqi bo‘lib, kichik yoshdagi bolalarda
ma’lum tovushlami to ‘g‘ri va ohangdor talaffuz qilish ko'nikmalariniorttiradi. Bu janrga mansub asarlar bolalami biyron so‘zlashga o'rgatish bilan birga, ularga estetik zavq beradi, fikrlash qobiliyatlarini o‘stiradi,xotiralarini mustahkamlaydi.
Masalan:
Olti juft oq chinni choynakka to ‘rt ju ft k o ‘k qopqoq, to ‘rt ju ft k o ‘k
chinni choynakka olti ju fto q qopqoq yopsa b o ‘ladimi?
Qurilishga terak kerak,
Demak, ekmoq kerak terak.
Tolib turupni tarozida tortib topshirdi.
Oq choynakka oq qopqoq, k o 4к choynakka к о 4к qopqoq.
Oltin o ‘tloq — oq о ‘tloq.
ERTAKLAR
Xalq og‘zaki poetik ijodidagi eng boy va rang-barang janrlardan bin
ertakdir. Xalq tomonidan yaralilgan ko‘plab ertaklarda bolalaming o ‘ziga xos hayoti chetlab o'tilmagan. Hatto, turli yoshdagi bolalar uchun juda ko‘p maxsus ertaklar yaratilgan.Ertakning muhim xususiyatlaridan biri uning hamisha xalq hayoti,kurashi, tarixi, ruhiy olami, dunyoqarashi, urf-odatlari bilan chambarchas bog‘lanishi, insonlarga axloqiy va ma’naviy yoMdosh bo‘lib kelishidadir.
Ertaklar insonning ma’naviy va jismoniy kuchi^a ishonch ruhi bilan
sug‘orilgan bo‘lib, ijobiy kuchlar tabiat va ijtimoiy hayotda o ‘ziga dushman bo‘lgan kuchlarga qarshi kurashda doimo g'olib chiqadi Xalq ertaklarida univaratuvchilaming dunyoqarashi, axloq normalari va boshqa ijtimoiy muhim masaialar odilona hal etiladi. Ertaklar sodda va tushunarli bo‘lgani uchun har qanday kitobxonga tez yetib boradi. Ular orqali ham insonning ijtimoiyaxloq normalari shakllanadi.Bu hol ayniqsa, hayvonlar haqidagi ertakda aks etgan. O’tmishdayaratilgan ertaklarda xalqchilik kurashi 0‘zining haqqoniy badiiy ifodasini topgandir. Xalqning kelajakka bo‘lgan komil ishonchi, adolatning adolatsizlikustidan g'alabasi, yorug‘likning zulmatni yengishi, ozod va baxtiyor hayotga
erishish g‘oyalari yorqin obrazlar orqali tasvirlangan.
Xalq ertaklarida el-yurtni ko‘z qorachig‘iday avaylab saqlovchi ajoyib qahramonlar ulug‘lanadi; ayollaming haq-huquqlari himoya qilinadi; uzoq masofalar yaqin qilinadi; kishilar xarakteridagi yaramas odatlar, noma’qul illa tla r ta n q id o s tig a o lin a d i; m a rd lik , ep c h illik , d o v y u rak lik ,
mehnatsevarlik, halollik, vafodorlik, saxiyuk g‘oyalari ulugManadi.
Xalq ertaklari o ‘z xususiyatlariga ko‘ra bir necha turga bolinadi: hayotiy ertaklar, hayvonlar haqidagi ertaklar. sehrli afsonaviy ertaklar, ijtimoiy maishiy ertaklar.Maktabgacha ta ’lim voshidagi bolalarga o ‘q≫b, hikoya qilib beriladigan
Ertaklar Bu y o sh d ag i b olalarga tavsiya etilad ig an e rtaklarning hajmi qisqa,mazmuni sodda bo‘ladi. Awal eslatib o‘tganimizdek bu yoshdagi bolalar hali olam nima ekanligini bilmaydilar. Shuning uchun bu yoshdagi bolalarga tavsiya etiladigan ertaklar tabiat, hayvonot olami, do‘stlik, mehnat ahli,jamoa, odob-axloq to ‘g‘risida bo‘lishi foydadan xoli bo‘lmaydi.
Bu davr bolalariga ≪Chivinboy≫, ≪Qizganchiq it≫, ≪Tuyaqush bilan
qoplon≫, ≪Maqtanchoq quyon≫, ≪Rostgo‘y bola≫, ≪Arilaming g‘azabi≫,
≪Tulki bilan turna≫, ≪Sholg‘om≫, ≪Qumursqa≫, ≪Kaptar sovg‘asi≫ kabi
ertaklami o ‘qib berish foydadan xoli b o ‘lmaydi.
Bog‘cha tarbiyachilari va ota-onalar oldida turadigan ishlardan eng muhimi kichkintoylami mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalashdir. Shuning uchun ham boiani yoshligidan boshlab bir ishga o ‘rgatish, kichkina vaqtidanoq unga bir yumush berib, ish qilishga odatlantirish Iozim. Tili chiqib, u yerga, bu yerga yura boshlagan vaqtida ham bolaga biror ish berish lozim. Unga beriladigan bu ish ahamiyatsiz, hatto ≪ish≫ nomi berishga loyiq boMmasa ham, undan keladigan foyda zo‘rdiT. Chunki unday ishlar
boiani ishni sevishga o ‘rgatadi.Ammo bu borada shu narsani ham ta ’kidlab o ‘tish kerakki, bu malakalar birdan hosil bolmaydi, balki asta-sekin yuzaga keladi. Lekin zaminni juda erta, bog‘chadan boshlab qo'yish kerak. Bolada mehnat qilish malakasi vujudga kelsa, u ota-onasi, kattaiaming ko’rsatib turishini kutib
o‘tirmay, o‘zi eplab ketaveradi.Bu yerda yana bir muhim narsani la ’kidlab o‘tish kerak. Ishga o ‘rganish va o‘igatishda diqqat qilinadigan yana bir narsa har ishni o‘z vaqtida bajarishdir.
Ishga odatlanish qancha muhim bo‘lsa, ishni o ‘z vaqtida bajarish undan ham muhimroqdir. Har ishni o ‘z vaqtida bajarmay, keyinga qoldirish ko‘p ishlaming yig'ilib qolishiga, ko‘pining yuzaki, sifatsiz ishlanishiga yokibutunlay qolib ketishiga sabab boMadi. Shuning uchun har ishni o4z vaqtida
g‘ayrat va matonat bilan bajarish lozim. Chunki dunyodagi barcha tirik narsalar harakat qiladi, intiladi va shu tufayli hayot uchun zarur bo'lgan narsalarga erishadi. Hatto, eng zaif hisoblangan arilar, chumolilar va qushlar ham intilishda boMib, vozdan tashqari, qish g‘amini ham yeydilar.
Gapning lo‘ndasi har bir tirik jo n yashash uchun harak atd a va
intilishdadir. 0 ‘rgimchakka nazar soling, u tirikchilik dardida doimo to'qish
bilan ovora, agar to'rining biror yeri buzilsa, darhol ta’m ir etish va
tuzatishga kirishadi.
Barcha insonning birinchi vazifasi — kishining yurish turishi va yashashi
uchun zarur bo‘lgan halol rizq topib, yeyish-ichishga yetarli narsa hosil
qilish. Bunga esa tirishqoqlik, intilish orqali erishiladi.
Bu borada xuddi inson kabi tinib-tinchimas mehnatkash qumursqalar
va ular haqida xalq to ‘qigan ≪Qumursqa≫ ertagini shu yoshdagi bolalarga
o‘qib, hikoya qilib, aytib berish yaxshi samara beradi.
Kichkina bolalar u yoqda tu rs in , h a tto , k a ttalar h am u n c h a
mensimaydigan qumursqaning ishchanligini, kechasi-yu-kunduzi tinmay
mehnat qilishini uni kuzatgan odam sezadi, xolos.
Hayotda shunday: kim ko‘p ishlasa, tinim bilmay mehnat qilsa sog‘ligi
yaxshi bo‘ladi, boy-badavlat yashaydi, hech kimga hech qachon xor-zor
bo‘lmay umr kechiradi. Qumursqa maqtanchoq emas, u oddiy va sodda.
Shu oddiyligi, soddaligi, mehnatkashligi bilan ajralib turadi.
Savol-javoblarda muz, bulut, quyosh, yomg‘ir, yer, o‘t, mol, b o ‘ri,
merganu sichqon kabilardan ham qumursqa ustun chiqadi. Qumursqaning
o‘ziga berilgan ta’riflarda ham bu m a 'n o ko‘zga yaqqol tashlanib turadi:
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Qoming nima uchun katta?
— Jigarim zo'r, — dedi qumursqa.
— Beling nima uchun ingichka?
— Mehnatim zo'r!
—