2-mavzu: Borliq nalishlari va asosiy muammolari. Falsafaning metod, qonun va kategoriyalari Reja

4. Insonni olam, undagi narsa, hodisa, jarayonlar haqidagi bilimlari tushuncha va kategoriyalarda aks etadi.

Tushuncha zallik, geometrik shakl, oz bozbek tilida belgi, izohlash degan maz ifodasini topadi. masalan:

fizikada -, , ,

matematikada natural sontenglamaintegral , , ,

psixalogiyada ruhiyathis-tuyg, , va hokazo.

Kategoriyalarni falsafa tarixida birinchi bozining lar asarida takategoriyamohiyatmetafizikamohiyatholatmunosabatsir koni mutloq gektning hissiyoti bilan bogq deydilar.
Kategoriya - olamdagi barcha xodisa, jarayonlarga xos umumiy muhim tomonlar, xususiyatlar, munosabatlarni ifodalovchi tushuncha.
Falsafa fani kategoriyalari boshqa fanlar kategoriyalaridan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi.
- falsafa kategoriyalari olamdagi eng umumiy aloqadorliklar inikosidir
- falsafa fani kategoriyalari bilish bosqichlari xisoblanadi.
- ular olamda narsa va xodisalarni bilish uchun metadologik asos bolgan amaliyot yotadi. Demak falsafiy kategoriyalar olamdagi barcha hodisa, jarayonlarga xos umumiy, muhim tomonlar, xususiyatlar, munosabatlarni ifodalovchi keng va chuqur mazmunli ilmiy tushunchalardir.
Shuningdek, kategoriyalar toq va juft kategoriyalarga bolanish va aloqadorlik munosabatlarini ifodalovchi tushunchalardir.
Olamdagi eng umumiy aloqadorlikni ifodalovchi kategoriyalarga: ayrimlik xususiylik va umumiylik, mohiyat va hodisa kiradi.
Umumiylik layotgan narsa xodisalarning xilma-xil umumlashtiruvchi xossa xususiyatlarining mushtaraklashgan xolda namoyon bo muayyan xususiyatga ega boz ichida yashiringan eng muhim, eng zarur va nisbatan barqaror aloqadorliklar munosabatlar birligi ifodasidir.
Narsa va xodisalar tuzilishini aks ettiruvchi kategoriyalarga shakl va mazmun, butun va qism, sistema, struktura, element kiradi.
Butun zaro bog butun tarkibiga kiradigan, uning doirasidagina o butunlik qismlarining tartibli tarzda joylashuvini ifodalaydi.
Struktura (lot. tuzulish) lanishi, butun doirasidagi ular munosabatlarining o materiyaning eng dastlabki zarralarini bildiruvchi tushuncha.
Narsa va hodisalar olanish (determnizmni) anglashga imkon yaratuvchi kategoriyalarga: sabab va oqibat, zaruriyat va tasodifiyat, imkoniyat va voqelik kabi tushunchalar kiradi
Sabab zgartirgan narsa yoki xarakat talganda,muqarrar ravishda ikkinchisi uning oqibiti sifatida rolanishlar sababiyatga, umumiy qonuniyatga bolimot fanda determinizm deyiladi.
Xulosa qiladigan bozaro munosabatlarni ifodalash bilan birga, olamning yashashi va taraqqiyot dialektikasini ifodalab beradi hamda dunyoni ilmiy bilishda nazariy hamda metadalogik ahamiyatini namoyon qiladi.