2-мавзу. Этнопсихология фаниниг шаклланиш тарихи

”халқ руҳи” кенг тарқала бошланди. Бу ғояга кўра ҳар бир халқ, этник гуруҳ аввалдан инст инктив равишда берилган ўз “руҳи” га эга экан. Ҳар бир ирқ, халқ маълум анатомик тузилишига эга бўлгани каби ўз руҳига ҳам эга бўлиб, у халқ тақдири ва келажагини белгилаб туради. Бу руҳ халқнинг сиёсий тузумини, эътиқод ва ишончни, диний қарашларини бошқариб туради. “Халқ руҳи” назариясининг тўла баёни, айниқса, Гегель фалсафасида ўз аксини топди. Гегель хар бир халқнинг ўтмиши ва келажагини мана шу “Мутлоқ руҳ” билан боғлаб тушунтиради. Турли халқларнинг маънавий, сиёсий, иқтисодий, ҳатто ирқий тафовутларининг асосини ҳам шу “руҳ” ташкил этади, деб кўрсатади. Шунга кўра у айрим Осиё халқлари тўғрисида бўлмағур фикрлар баён этган холда, немис миллатини энг олий ирқ ва тариҳий ўтмишга эга бўлган миллат, деб даво қилиб чиқади. Хитой халқи тўғрисида “улар ҳамма маънавий нарсалар - эркин ақлоқ-одоб, юксак туйғу, диний эътиқод ва ҳақиқий санъат хислатларидан маҳрум”, деб ёзади (Гегель. Соч., т. 8. М., 1935, с.131).

• 
  Немис файласуфи М.Лоцарус ва тилшуноси Г.Штейнталлар 1859 йилда “Халқ психологияси ва лингвистикаси журнали” ни чоп эта бошладилар ва биринчи марта “Халқ психологияси”, деган терминни муомалага киритиб, ҳақли равишда этнопсихология фанининг асосчилари бўлиб қолишди.
  
• 
  ХIХ асрнинг иккинчи ярмида кўплаб Европа мамлакатларида миллатларнинг шаклланиш жараёни тугаши фонида миллий юксалиш ва миллатчилик туйғуларининг кучайиши кузатилди. Германияда бу жараён ўнлаб мустақил немис ерларини битта давлатга бирлаштириш зарурати билан боғлиқ ўзига хос хусусиятларга ега еди. Бу ўзига хослик, Г. M. Андрееванинг сўзларига кўра, халқлар психологияси тушунчасида акс етади. Бу йўналишнинг назарий шартлари Г.Гегел (1770-1831) миллий руҳи ҳақидаги таълимот ва И. G. Гербартнинг идеалистик психологияси (1776-1841)еди. Немис мутафаккирлари Мориц Lazar (1824-1903) ва Хейман Штайнтал (1823-1899) халқлар психологиясининг асосчилари ҳисобланади. 1860 йилдан бошлаб улар "халқлар психологияси ва Тилшунослик" журналини нашр етдилар, унда ушбу йўналишнинг дастлабки қоидаларини шакллантирдилар. M. Лацарус ва Х. Штайнтал фанларни икки табиат ва руҳ ҳақидаги гуруҳларга бўлишди. Табиат ва руҳ, уларнинг фикрига кўра, бир-биридан сифат жиҳатидан фарқ қиладиган ҳақиқатнинг икки хил соҳасини ифодалайди. Агар табиатда янги ҳеч нарса пайдо бўлмаса, фақат нарсаларнинг механик айланиши содир бўлса, унда руҳ еркинлик оламидир. Руҳ доимо янги нарсаларни яратади, ривожланади, олдинга силжийди. Табиат ва руҳ ҳақидаги фанлар, М. Lazar ва Ҳ. Штайнтал фикрига кўра, улар тавсифловчи ёки оқилона бўлиши мумкин. Таърифловчи фанлар шунчаки ҳодисаларни рўйхатдан ўтказади, рационал фанлар еса ушбу ҳодисалар учун умумий қонунларни ўрнатишга интилади.
  

Этнопсихология масалаларини тадқиқ этишда немис психологи В.Вундтнинг катта хизматлари бор. 1900 йилда унинг “Халқлар психологияси”, деган 10 томлик асари босилиб чиқди. В.Вундт қарашларининг муҳим томони шундаки, у этнопсихологик хусусиятларнинг шаклланиши ва ривожланишини тарихий жараёнлар, ижтимоий ҳодисалар асосида тушунтириб беришга ҳаракат қилди. Масалан, у немис халқининг психологик хусусиятларини таҳлил қилганда, улар характерида тадбиркорлик, ҳар бир ишни ҳисоб-китоб билан қилишлик, батартиблик ва Ватан олдидаги бурчни яхши ҳис қилиш каби ижобий хислатлар билан биргаликда бошқаларга кўр-кўрона эргашиш ва тақлид қилишлик ҳам борлигини кўрсатиб ўтади. Бу камчиликнинг вужудга келишида Германиянинг сиёсий фаолиятида Европадаги бошқа мамлакатларга қараганда кейинроқ майдонга чиқиши ва Германияда ўрта асрчилик диний мутаасиблик билан янги давр ўртасидаги ўзоқ йиллар мобайнида давом этган кураш натижаси бўлиб, бу тариҳий жараён немисларнинг психологик қиёфасига ўз таъсирини кўрсатган, деб ёзади.
Ғарбдан кўра дастлаб этнопсихология фани (Ақшда у маданий антропология ёки етнология деб аталади) соф екзотик (маълум бир ҳудудга хос бўлган ва бошқалар учун ғайриоддий нарсалар ва ҳодисалар) кўринишдаги маълумотлари нафақат қизиқарли, балки бугунги ва ертанги кунимизни тушуниш учун жуда муҳимдир. Юқори илмий унвонлардан ташқари, Мид кўплаб фахрий ижтимоий унвонларга сазовор бўлди. 1949 йилда америкалик ноширлар уни илм — фан соҳасида йилнинг енг яхши аёли, 1956 йилда ХХ асрнинг таниқли аёлларидан бири деб аташди. 1970-йилларда ташқи ишлар вазирлиги америкалик олимнинг сўзлари билан айтганда "барча етнографиянинг рамзи" бўлди; Тиме журнали 1969 йилнинг 21 март сонида уни "дунёнинг онаси"деб атади.
Миднинг этнографик асарлари асосан ўзининг дала тадқиқотлари натижаларига асосланган. Биринчи marta у Океаниянинг бир нечта халқларининг турмуш тарзи ва маданиятини жуда қизиқарли тасвирлаб берди ва у буни уддалади. Миднинг етнографик китоблари конкретлиги, ёрқинлиги ва тақдимот тасвири билан ажралиб туради, бу ўқувчида ўзи бу чекка ўлкаларга ташриф буюрганлиги ва тасвирланган одатлар ва саҳналарни шахсан кўрганлиги ҳақида таассурот қолдиради. Samoa ҳақидаги китобнинг охирги (1973) нашрининг муқаддимасида тадқиқотчи " бу илмий характернинг ташқи белгиларисиз ёзилган, мутахассис бўлмаганларни сирлаш ва ўз ҳамкасбларини ҳайратда қолдириш учун яратилган биринчи антропологик дала тадқиқоти еди. Саноат ишлаб чиқаришнинг ривожланиб бориши натижасида ташқи бозорга эҳтиёж ва ижтимоий ҳаётда рўй бераётган катта ўзгаришлар социологлар, этнографлар ва психологлар олдига турли халқлар, синфлар, ижтимоий қатламлар психологиясини, омма ва оломонга хос бўлган руҳий хусусиятларни атрофлича ўрганиш вазифасини қўйди. Натижада бу даврга келиб этнопсихология муаммоларини ўрганиш анча ривожланди.
Margaret Миднинг тор илмий ихтисослиги фақат академик даража еди: у бутун умри давомида музей ходими бўлиб ишлаган — аввал ходим, кейин еса Amerika табиий Тарих музейи Етнология кафедраси куратори. Бироқ, унинг тадқиқотларининг мазмуни узоқ ўтмишни ўрганиш унинг учун ҳозирги кунни тушуниш ва келажакка таъсир қилиш воситаси еди.
М.Мид учун дунё ўзининг барча хилма-хиллиги билан доимо битта бўлиб келган. У ирқчиликни танқид қилди ва фош қилди, аёллар тенглиги учун курашди, болалар ва ёшлар манфаатларини ҳимоя қилди, Amerika турмуш тарзининг иллатларини ва капиталистик саноатлаштириш ва собиқ мустамлака халқларнинг "Ғарбийлашуви" қарама-қаршиликларини фош қилди, уларнинг миллий ўзига хослиги ва маданиятига путур етказди. Албатта, унинг барча назарий ташхислари ва сиёсий тавсиялари тўғри емас еди. М.Мид кўпинча сиёсий хаёлларга берилиб, замонавийликнинг ижтимоий зиддиятларини жамиятдаги мавжуд синфларсиз маърифат ва инсонпарварлик нуқтаи назаридан баҳолади. Бироқ, у ҳар доим халқларнинг тенглиги ва дўстлиги ғоясини қўллаб-қувватлаган. "Сайёралар ҳамжамияти сайёрамизнинг барча аҳолисидан иборат бўлиб, унинг яхлитлиги ва хавфсизлиги уларнинг ҳар бирига боғлиқ", деб
М.Миднинг илмий тадқиқотлар доираси жуда кенг. Унда бир нечта асосий мавзулар мавжуд.