2-mavzu. Iqtisodiy tahlilning metodi va unda qo‘llaniladigan an’anaviy usullar reja

---

2-MAVZU. 
IQTISODIY 
TAHLILNING 
METODI 
VA 
UNDA 
QO‘LLANILADIGAN AN’ANAVIY USULLAR 
Reja 
2.1. Iqtisodiy tahlil fanining metodi va uning o‘ziga xos xususiyatlari. 
2.2. Iqtisodiy tahlilning metodi va usullarining tasniflanishi. Iqtisodiy 
tahlilning oddiy-an’anaviy va iqtisodiy-matematik usullari. 
2.3. Iqtisodiy tahlilning oddiy-an’anaviy usullari. An’anaviy usullar 
mohiyati hamda ulardan foydalanish tartibi. 
 
Tayanch so`zlar: Metod, metodologiya, metodika, analiz, sintez, deduktsiya, 
induktsiya, maxsus texnik usullar, vositalar, shakllar, iqtisodiy ko‘rsatkichlar 
tizimi, miqdor ko‘rsatkichlari, sifat ko‘rsatkichlari, natijaviy ko‘rsatkichlar, omil 
ko‘rsatkichlar, guruhlash, mutloq, nisbiy va o‘rtacha miqdorlar, tahliliy jadvallar, 
grafiklar, taqqoslash usuli, zanjirli bog’lanish usuli, mutloq ko‘rsatkichlardagi 
tafovutlar usuli, nisbiy ko‘rsatkichlardagi farqlar usuli, balans usuli, 
taqqoslanuvchanlik, ko‘rsatkichlarning matematik bog’lanishlari, usullardan 
foydalanish shartlari, usullarni qo‘llash tartibi, natijalarni umumlashtirish, xulosa 
qilish, taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. 
2.1. Iqtisodiy tahlil fanining metodi va uning o‘ziga xos xususiyatlari. 
Metod tushunchasi juda keng ma’no va tushunchaga ega. Umuman metod 
deganda real voqelikda yuz berayotgan hodisa va jarayonlarni o‘rganishga 
yondashish usuli tushuniladi. Fanning metodi deganda esa, ushbu fanning ob’ektini 
tadqiq qilish usuli tushuniladi. Iqtisodiy tahlilning metodini aniqlash tarixan juda 
tortushuvli masalaga aylangan va hozirgacha ham yagona fikrga kelingani yo‘q.
Iqtisodiy tahlil sohasida ilmiy va amaliy izlanishlar shu darajada ko‘pki, 
ularning barchasi iqtisodiy tahlilning metodi, unda qo‘llaniladigan maxsus usul-
larga, yondashuvlar hamda turli vositalarga tayangan holda bayon etilgan. Ta’bir 
joiz bo‘lsa, shuni aytish kerakki, iqtisodiy tahlilning metodini aniqlash, uning 
metodi-kasi hamda alohida olingan usullari haqidagi masala kontseptual masalaga 
aylandi. Ushbu masala bo‘yicha maxsus adabiyot va undagi fikrlar shu qadar 
ko‘pki, ba’zilarida metod masalasi bitta, yaxlit mavzu sifatida (Pardaev M.Q., 
Shoalimov A.X.) ko‘rilgan bo‘lsa, ba’zilarida har bir metodika, har bir usul alohida 
mavzu sifatida (Savitskaya G.V.) yoritilgani fanni o‘qitishda o‘ziga xos 
muammolarni keltirib chiqaradi. Bir tomondan, ushbu masala yuzasidan boy 
materialning mavjudligi imkoniyat kengligidan dalolat beradiki, o‘qituvchi uchun 
ham, talaba uchun ham xohlagan yo‘nalishida axborot mavjudligi ijobiy jihat 
hisoblanadi. Ikkinchi tomondan, boy materialning ichidan o‘zagini tanlab olish, 
munozarali holatlardan chiqish maqsadida turli fikrlilikka asoslanib turib, 
qo‘yilgan muammo yuzasidan bir yechimga kelish va auditoriyaga yetkazish 

---

majburiy hisoblangan negizni ajratib olish muammosini hal qilishdek salbiy 
vaziyat yuzaga keladi. Nima uchun salbiy? Bu muammolarni qanday qilib hal 
qilish kerak? Bu savolga quyidagicha javob berish mumkin: har bir o‘qituvchining 
o‘z qobiliyati, o‘z yondashuvi, o‘z dunyoqarashi, bilim darajasi, mas’uliyati kabi 
turli omillar borki, ular o‘qitish sifatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bundan tashqari, 
o‘qitishning ham shunday metodlari, vositalari hamda shakllari borki, o‘qituvchi 
ularni bir biridan ajrata olishi, ulardan qanday qilib samarali foydalanish 
mumkinligini belgilay olishlari muhimdir. Muammoning ana shu jihatlarini 
inobatga olgan holda, bitiruv loyiha ishi uchun tanlangan mavzu yuzasidan turli 
darslik va o‘quv qo‘llanmalarda berilgan ta’rif, tushuncha va yondashuvlarni 
ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz.
2009 yilda nashr etilgan “Analiz xozyaystvennoy deyatelnosti predpriyatiya” 
deb nomlangan darslik muallifi Savitskaya G.V. iqtisodiy tahlil metodiga 
quyidagicha ta’rif bergan: “Xo‘jalik faoliyati tahlili metodi korxona faoliyati 
samaradorligini oshirish maqsadida faoliyat natijalariga omillarning ta’sirini 
tizimli, kompleks o‘rganish, o‘lchash va umumlashtirishga aytiladi”
3
. 
2014 yilda nashr etilgan “Iqtisodiy tahlil nazariyasi” darsligi mualliflari 
Ishonqulov N.F., Pardaev M.Q. va boshqalar “Iqtisodiy metodi – korxonadagi 
xo‘jalik jarayonlari va boshqa faoliyat turlarining yuzaga kelishi, o‘zgarishi hamda 
rivojlanishini dialektik yondashuv usulida o‘rganishdir”
4
, deb ta’rif berishgan. 
“Moliyaviy va boshqaruv tahlili” nomli oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun 
o‘quv qo‘llanmasi (2012 yil nashri) da esa “Metod deganda asosan shu fanning 
predmetini o‘rganish usuli tushuniladi. Metodologiya deganda esa sodda qilib 
aytganda, shu fanning predmetini o‘rganish usuli, o‘rganishda qo‘llaniladigan 
yondashuvlar, usullar majmuasi tushuniladi”
5
, deb yozilgan. 
Iqtisodiy tahlil bo‘yicha har qanday darslik, o‘quv qo‘llanma yoki ilmiy 
maqolalarning mazmuni bilan tanishib chiqsangiz, ularda uchta tushuncha – metod, 
metodologiya, metodika tushunchalari haqida gap ketadi.
Ushbu fanni o‘qitishda aniq izoh berilishi kerak bo‘lgan asosiy muammo 
ham shundaki, talabalarga iqtisodiy tahlil metodi va uning an’anaviy usullari 
haqida gapirish kerak. Bunda, albatta, tushuntirish “metod” atamasining izohidan 
boshlanadi. “Metod – grekcha “methodos” so‘zidan olinib nazariya, ta’limot va 
amaliyotni o‘rganishdagi yondashuv yo‘llaridir”
6
. Tabiiyki, har qanday kishida 
savol tug’iladi: xo‘sh unda usullari deyilganda nima nazarda tutiladi? Savolga 
3
Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учебник. –5-е изд., перераб. и