2-mavzu. Menejmentning ilmiy maktablari. Usullari Kafedra: “Tashqi iqtisodiy faoliyat va turizm”

2-mavzu. Menejmentning ilmiy maktablari. Usullari

Kafedra: “Tashqi iqtisodiy faoliyat va turizm”

Fan: Marketing va menejment asoslari

Ma’ruzachi: PhD, Voxidova Mehri Xasanovna

Mavzu doirasida talaba quyidagi bilim va ko’nikmalarga ega bo’lishi kerak:

• Menejment asoslarining rivojlanish tarixi
• Ilmiy menejment
• Mumtoz yoki ma’muriy menejment
• Insoniy munosabatlar maktabi
• Zamonaviy menejment
• Usul nima?
• Boshqarish funksiyalarini bajarishda qo’llaniladigan usullar
• Delfa usuli

Ilmiy menejmentning asosiy tamoyillari, yutuqlari va kamchiliklari

Umumiy yondashuv	Yutuqlari	Kamchiliklari
* ish topshiriqlarini bajarish bo’yicha standart usullarni ishlab chiqadi	* mehnatga to’liq haq to’lashning ahamiyati to’g’risidagi qarash o’z tasdig’ini topdi	* mehnatning ijtimoiy jihatlari va xodimlarning o’sib boradigan ehtiyojlari hisobga olinmadi
* aniq vazifalarni bajarishga qobiliyatli bo’lgan xodimlarni tanlab olish o’tkaziladi	* turli ishlar va vazifalarning bajarilish jarayonini ilmiy tadqiq etish o’tkaziladi	* individlar o’rtasidagi farqlar e’tirof etilmadi
* xodimlar standart mehnat usullariga o’rgatildi	* xodimlarni tanlab olish va o’qitish (o’rgatish)ning muhimligi ko’rsatib berildi	* menejerlar, odatda, ishchilarning kasb mahorati majmuasiga yetarli baho bermadilar hamda ularning g’oyalari va takliflarini inobatga olmadilar
* menejment ish topshiriqlarini bajarishda ko’maklashuvini ta’minlaydi	* rejalashtirishning ahamiyati to’g’risidagi qarash o’z tasdig’ini topdi
* moddiy rag’batlarni qo’llash mehnat unumdorligini o’stirishga yordam beradi	*rag’batlantiruvchi tizim joriy etildi, mehnat unumdorligini oshirish imkoniyati berildi

“Insoniy munosabatlar” maktabi

• Ushbu maktab nuqtai nazaridan ishchi:
• -fikrsiz robot emas
• -muayyan ijtimoiy ehtiyojga ega bo’lgan individ.

X nazariya odamlarning xulq-atvoriga an'anaviy yondashuvga asoslanadi, unda ishchilarni tashkiliy maqsadlarga erishishda ishontirish uchun etakchilikning qattiq shakli ishlatilishi kerakligi ta'kidlangan. Ushbu nazariyada qabul qilingan ba'zi taxminlar;

• X nazariya odamlarning xulq-atvoriga an'anaviy yondashuvga asoslanadi, unda ishchilarni tashkiliy maqsadlarga erishishda ishontirish uchun etakchilikning qattiq shakli ishlatilishi kerakligi ta'kidlangan. Ushbu nazariyada qabul qilingan ba'zi taxminlar;
• Odamlar ishlashni yoqtirmaydilar va ishlamaslik uchun sabablarni qidirib topadilar Ishchilar javobgarlikdan qochishadi va o'zlarining maqsadlari yoki maqsadlariga etishmaydilar. Xodimlar dangasa va shuning uchun ularga tahdid qilishlari yoki ishlashga majburlashlari kerak.
• Y nazariyasi nima?
• Bu menejmentga zamonaviy yondashuv bo'lib, u xodimlar va kompaniyani boshqarish o'rtasidagi uyg'un korporatsiyani ta'kidlaydi. Ushbu nazariyaga ko'ra, xodimlar va tashkilotning maqsadlari bir-biriga zid emas. Y nazariyasi xodimlarning qoniqishidan asosiy tashvishga ega. Quyida ushbu nazariyada ba'zi taxminlar mavjud.
• Xodimlar ishlashni yaxshi ko'rishadi va ular mehnatga tabiiy munosabatda bo'lishadi Odamlar innovatsiondir va kompaniyaning o'sishi va o'sishi uchun ijodiy qarorlarni shakllantirishadi Odamlar o'zlarini boshqarish va o'zlarining oldiga qo'yilgan maqsad va vazifalarga erishish yo'lida yo'naltirilgan Va nihoyat, to'g'ri ish sharoitlari odamlarga bilim olishga va mas'uliyatni olishga yordam beradi.

X va Y nazariyalari o'rtasidagi farqni ko'rsatuvchi jadval

Nazariya X	Nazariya Y
Ishni yoqtirmaslik	Ishga yuqori darajada bog'liqlik, ya'ni ish tabiiydir
Ambitsiyalar yo'q	Yuqori talabchan
Mas'uliyatdan qochadi	Qulay shartlarda majburiyatlarni qabul qiladi va izlaydi
Ijodiy va innovatsion emas	Yuqori darajadagi ijod va innovatsiyalar
O'zgarishga qarshi turing	O'zgaradi
Psixologik ehtiyojlarga e'tiborni motivatsiya shakli sifatida qaratish	Quyi va yuqori buyurtma ehtiyojlariga e'tiborni jalb qilish ijtimoiy ehtiyojlar va motivatsiya manbai sifatida o'zini namoyon qilish
Tashkiliy maqsadlarga erishish uchun yuqori darajadagi nazorat talab qilinadi	Xodimlar o'zini o'zi boshqarish, o'z-o'zini boshqarish va shuning uchun tashqi nazoratga ega emaslar.
Hokimiyatni markazlashtirish va qaror qabul qilish	Hokimiyatni markazlashtirmaslik va qaror qabul qilish
Xodimlarda o'z-o'zini motivatsiya yo'q	Xodimlar o'z-o'zini jalb qilishadi
Etakchilik va boshqaruvning avtokratik shakli	Etakchilik va boshqaruvning demokratik uslubi
Qattiq nazorat	Yengil nazorat
20-asrda ustunlik	Etakchilik va boshqaruvning zamonaviy uslubi

Zamonaviy menejment

• 1.     Tizimli yondoshuv  -  Tizim-bu  bir-biri  bilan  o’zaro  bog’langan  qismlar  majmuidir. har bir qism yaxlit tizimning o’zgarishiga  o’z  hissasini  qo’shadi.  Tashkilot-bu  yaxlit  ochiq  tizimdir.  Uning  taqdiri  tashqi  va  ichki  muhitga  bog’liq.  Tashkilotni  boshqarishga  tizimli  yondoshuvda asosan uning ichki muhitiga (iqtisodiy,  ilmiy-texnik, ijtimoiy-siyosiy), e'tibor beriladi.  2.     Vaziyatli yondoshuv  - Garchi tizimli yondoshuvda yaxlit tashkilot qanday  qismlardan  tashkil  topgan  degan  savolga  javob  topolsak-da,  bu  o’rinda  qismlarning  qaysi  biri  muhim,  qaysi  biri  ikkinchi  yoki  uchinchi  darajali  degan savol ko’ndalang turmaydi.  -  Yaxlitning  qaysi  bir  qismi  o’ta  muhim  degan  savolga  vaziyatli  tahlil  javob  beradi.  Bunda  tashkilotning  ichki  tarkibidagi  o’zgarishlar  tashqi  muhitning  ta'siri  bilan  bog’lab  o’rganiladi.  Ammo  turli  darajadagi  vaziyat  turli  darajadagi  bilimni  talab  qiladi. 

• 3.     Funktsional yondoshuv  -  Boshqaruvga  tashkiliy  mexanizmlarning  eng  oqilona yo’llarini ishlab chiqish imkonini beradi. Shu  nuqtai  nazardan  boshqarish  quyidagi  funktsiyalarni  bajaradi:  - rejalashtirish;   - tashkillishtirish;  - rahbarlik qilish;  - muvofiqlashtirish;  - nazorat qilish va hk.  4.     Miqdorli yondoshuv  - Bunday yondoshuvda asosan:  -menejmentning operatsion printsipiga;  -qaror qabul qilish nazariyasi printsiplariga;  -matematik  yoki  ilmiy  menejment  kabilarga  e'tibor  qaratiladi.  Miqdorli  yondoshuvdagi  boshqarish  jarayonida  nafaqat  matematik;  statistika,  kibernetika,  muhandislik  fanlari  bilan  sotsiologiya  birga  ruhshunoslik, tizimlar  nazariyasi  kabi  fanlardan ham  keng foydalaniladi. 

“Temur tuzuklarida” boshqaruv

• Amir Temur vazirlarini tanlash ishiga g'oyat jiddiy qarar va ularni 4ta sifatga ega bo'lishlariga ahamiyat berar edi. Bular:
• 1. aql-farosatlilik;
• 2. toza nasllik;
• 3. sipoxu-raiyat axvollaridan xabardorlik;
• 4. sabr chidamlilik va tinchliksevarlik.

• Amir Temur davlat ishlarini yurgizishda 4 narsaga doim amal qildi.  
• Bular:
• 1. Kengash.
• 2. Mashvaratu maslaxat.
• 3. qat'iy qaror, tadbirkorlik va xushyorlik.
• 4. Extiyotkorlik.

Amir Temur o'z imperiyasiga qo'shib olgan mamlakatlarni idora etish uchun tayinlanadigan kishilarga qo'yiladigan talablar tizimini ham ishlab chiqdi. Bunday rahbarlar A. Temur talabiga ko'ra qo'yidagi fazilatlarga ega bo'lishi lozim bo'lgan:

• 1) Oliy janob tabiatli va ruhiy holatining ko'tarinkiligi;
• 2) Nozik aql va ziyraklik;
• 3) Yuksak malaka hamda xalq va qo'shinga murojaat qila bilish;
• 4) Sabr-toqat va odamlar bilan murosaga kelishmoq.

Boshqaruv usuli

• Usul – bu tadqiqot qilish, ta’sir ko’rsatish yo’li. Boshqaruv usuli – bu xodimlarga va jamoa ishlab chiqarishiga qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun ta’sir etish usuli.
• Boshqarishning tashkiliy-ma’muriy usullariga quyidagi funksiyalarni bajarish kiradi:
• - boshqarish apparatini muayyan strukturasini yaratish;
• - har bir bo’g’inning funksiyasini belgilash;
• - buyruqlar, farmoyishlar chiqarish va ularni bajarilishi nazorat qilish;
• - topshiriqlar va direktiv ko’rsatmalarni bajarmayotgan bo’linma va shaxslarga nisbatan chora ko’rish .

Direktiva – bu usul har bir ijrochining va boshqaruvchi organning burch mas’uliyati va huquqlarini aniq bajarish asosida funksiyalarni amalga oshirishni nazarda tutadi. Direktivani bajarish uchun mas’ul shaxs javobgar bo’ladi.

• Direktiva – bu usul har bir ijrochining va boshqaruvchi organning burch mas’uliyati va huquqlarini aniq bajarish asosida funksiyalarni amalga oshirishni nazarda tutadi. Direktivani bajarish uchun mas’ul shaxs javobgar bo’ladi.
• Direktiva – bu usul har bir ijrochining va boshqaruvchi organning burch mas’uliyati va huquqlarini aniq bajarish asosida funksiyalarni amalga oshirishni nazarda tutadi. Direktivani bajarish uchun mas’ul shaxs javobgar bo’ladi.
• Tashkiliy-ma’muriy boshqarishning huquqiy vositalari deganda ijtimoiy munosabatlarda yuridik qonuniy ta’sir o’tkazish jarayonida qo’llaniladigan huquqiy normalar tushuniladi. Huquqiy normalar sanksiyalar orqali amalga oshiriladi. Huquqiy sanksiyaning 4 turi bor:
• 1. Intizomiy javobgarlik
• 2. Moddiy javobgarlik
• 3. Ma’muriy javobgarlik
• 4. Jinoiy javobgarlik

• Tashkiliy-ma’muriy boshqaruv usuli 2 ko’rinishda bo’ladi:
• Tashkiliy-ma’muriy boshqaruv usuli 2 ko’rinishda bo’ladi:
• - tashkiliy ta’sir ko’rsatish;
• - farmoyish berish.
• Tashkiliy ta’sir ko’rsatish shakllarini amalga oshirish yo’llari:
• 1. Loyihalash;
• 2. Reglamentlash;
• 3. Normalash;
• 4.Qo’llanma tayyorlash.
• Boshqarish-farmoyishli ta’sir o’tkazish shakllarini amalga oshirish yo’llari quyidagilar: direktiva, buyruq, farmoyish, realizatsiya, yo’l-yo’riq.

Boshqarishning iqtisodiy usuli.

• Boshqarishning iqtisodiy usuli.
• Boshqarishning iqtisodiy usullari umumjamiyat manfaatlarini, jamoa manfaatlarini va shaxsiy manfaatlarni birlashtirishga asoslanadi. Davlat tomonidan umumjamiyat manfaatlarini boshqarish uchun quyidagi usullar qo’llaniladi:
• 1. Kredit va foiz stavkasi.
• 2. Soliq va soliq yuki.
• 3. Boj to’lovlari.
• 4. Subsidiya va sanatsiyalar.
• 5. Litsenziyalar.
• 6. Transfer to’lovlari.
• 7. Narx-navoni shakllanishi va boshqalar.
• Davlat kredit tizimi orqali iqtisodiyotga faol ta’sir etadi.
• Davlat qaysi tarmoqni ustun rivojlanishiga erishishini hohlasa shu tarmoq uchun kredit foizlarini pasaytiradi. Kredit berish uchun ajratgan pulini 2ga bo’ladi. 1. Qarz berish uchun. 2. Zaxira kredit rezervi uchun.