2-mavzu. Mif, afsona, rivoyatlarning janr xususiyatlari Reja

3. Afsona, rivoyat, naql janrlari
Afsona fors tilidan olingan bo‘lib (ﺍﻔﺴﺎﻨﻪ) ma’no mohiyatida ikki tushuncha yetakchilik qiladi: 1 – biror voqeani, lavhani hikoya qilish; 2 – bu hikoya uydirma, to‘qimalardan iborat bo‘lishi. O‘zbek tilining izohli lug‘atida so‘zning bir necha ma'nolari ko‘rsatilgan: “afsona bo‘lmoq”, “afsona to‘qimoq”, “afsonaviy” va boshqalar⁴. Lekin asosiy ma’no tafakkur fantaziyasi bilan bog‘liq bo‘lib, aql bovar qilmaydigan uydirma voqealarni hikoya qilish va shu bilan shuhratga ega bo‘lish tushunchasi yetakchilik qiladi.
Afsonalar mazmunida eng qadimgi uydirma hodisalar, muayyan hudud nomini izohlovchi toponimik ma'lumotlar beriladi. “Kuygan yor”, “Ellik paysa”, “Tuya cho‘kdi”, “Oshoba”, “Qonqus” kabi namunalar ana shunday mavzularni o‘zida aks ettiradi. Folklor ekspeditsiyasi davomida deyarli har bir qishloq, buloq, tepalik, suv manbalari haqida hayratomuz afsonalarni yozib olish imkoniyatiga ega bo‘lganmiz. Ertaklardan farqli o‘laroq ularda syujet tizimining barqarorligi kuzatilmaydi. Ularning mavzu yo‘nalishini uchga bo‘lib tahlil qilish mumkin:

1. 
   Sof mifologik afsonalar.
   
2. 
   Tarixiy voqea-hodisalarni izohlovchi afsonalar.
   
3. 
   Mahalliy hududlardagi geografik nomlar bilan bog‘liq afsonalar.
   

Afsonalar badiiy ijodning dastlabki namunasi sifatida odam qalbida ishonch tuyg‘usini hosil qilishga, har bir insonning o‘z qobiliyati, harakati natijasida baxtini topishi mumkinligiga umid paydo bo‘lishiga xizmat qilgan. Masalan, qadimdan taqdir tushunchasi odamlarning ongida mavjud bo‘lgan. Har bir ko‘ngilsiz mushkulotni odam taqdir, deb qabul qilgan. Ammo shunday afsonalar borki, ularda inson taqdiri uning o‘z qo‘lida ekani ta’kidlanadi. Ya’ni inson xatti-harakati, niyati, ayniqsa, keskin qarori bilan qismatida o‘zgarish yasashi mumkinligi uqtiriladi.
Xullas, afsonalar mazmun jihatdan, asosan, axborot yetkazuvchi o‘ta sodda syujetli uydirmalardan tashkil topadi. Ularda ijod qilgan millatning, koinotdagi quyosh, oy, yulduz, sayyoralarning paydo bo‘lishi, geografik nomlarning izohi, turli-tuman tarixiy voqyealar, rasm-rusumlar sharhi o‘zining ifodasini topadi. Qadim zamonlardan ajdodlarimiz o‘z hayotiga tegishli har bir savolga, har bir muammoga, an’ana – udumlarga, hatto o‘zi yashayotgan vatanga ongli munosabatda bo‘lgan va xalq og‘zaki ijodining boshqa janrlari qatori afsonalar vositasida yakuniy xulosasini, tajribasini bildirgan. Folklorshunoslikda afsonalarni tadqiq etish og‘zaki ijod tarixining nazariy va amaliy jihatlarini aniqlash imkonini beradi.
Rivoyatlar. Bu so‘z arab tilidan olingan bo‘lib (ar. ), hikoya, qissa ma’nolarini ifolaydi. Rivoyatlar afsonalardan hayotga yaqinligi bilan farq qiladi. Agar afsonalarda ro‘y berishi mumkin bo‘lmagan hodisalar hikoya qilinsa, rivoyatlardagi voqealar, ko‘pincha, tarixiy shaxslar, taniqli allomalar, davlat arboblarining hayotlaridagi muayyan lavhalar yuzasidan xabar beradi. Ba'zan bir voqeani eshitganimizda, uning aynan ro‘y berishiga to‘liq ishonamiz, ba’zan alohida fantastik tasvirdan xoli bo‘lsa ham hikoyaga ishonmasligimiz mumkin. Shuning uchun afsona va rivoyat o‘rtasida keskin farqni belgilash qiyin kechadi. Har holda ko‘p yillik tajribadan kelib chiqib aytish mumkinki, ishonilgan voqeani rivoyat, ishonish mumkin bo‘lmaganini afsona deb qabul qilish maqsadga muvofiqdir. Chunki mazmun, syujet tizimi jihatdan afsona va rivoyatlarning farqi bo‘lmaydi. Faqat rivoyatlar tarixiy dalil, isbot ildiziga ega hisoblanadilar.
Rivoyatlar o‘zida aks ettirgan voqea bayoniga ko‘ra afsonalar kabi epik jinsga mansubdirlar. Ular hajm jihatdan qisqa bo‘ladi. Matn hajmi qisqa, ifodalangan voqea lavhalari son jihatdan chegaralangan. Badiiy tasvirga ortiqcha urg‘u berilmaydi, chunki ularda voqea bayoni ustuvor hisoblanadi. Mazmun yo‘nalishiga ko‘ra tarixiy voqealar, ularda ishtirok etgan shaxslar jasorati yoki xiyonati asosida yoki yurtimiz viloyatlaridagi o‘rin-joylarning nomlanishini izohlash maqsadida yaratilgan rivoyatlarga bo‘linadi. Tarixiy rivoyatlarda To‘maris, Shiroq, Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik, Amir Temur kabi yurti ozodligi va mustaqilligi uchun jonini qurbon qilgan el farzandlari mardligi, shu bilan birga o‘zining o‘tkinchi hirsiy nafsi yo‘lida vataniga xiyonat qilgan Dalvarzin, Guldursunga o‘xshagan xiyonatkor shaxslar kirdikorlari hikoya qilinadi. Mard, jasurlarning ishlari ham, xoinlarning xiyonati ham unutilmaydi.
Rivoyatlarning yana bir turi mahalliy hududlardagi o‘rin-joylarning nomiga oidligi bilan ajralib turadi. Muhimi shundaki, bunday rivoyatlarda asosiy e’tibor tasvirlanayotgan voqeadagi fantastik jihatlarga emas, balki hayotni kuzatish, to‘g‘ri xulosalarga kelish, aqlni ishga solish fazilatlariga qaratiladi.
Rivoyatlar haqida aytilgan fikrlardan shunday xulosalarga kelish mumkin:

1. 
   Rivoyatlar afsonalardan farqli ravishda bevosita hayotda bo‘lishi mumkin bo‘lgan voqyealarga asoslanadi.
   
2. 
   Ular mavzu jihatdan turlarga bo‘lingan holda yo biron tarixiy shaxs hayotidagi ibratli voqyeani bayon etadi, yo geografik o‘rin-joyning nomini izohlaydi.
   
3. 
   Rivoyatlarda badiiy tasvirdan ko‘ra ro‘y bergan voqeani qisqa va ixcham, sodda va ravon tarzda bayon qilishga ko‘proq e'tibor beriladi. Aslini olganda, aynan shu fazilatlar rivoyatlarning badiiyligini belgilaydi.
   

Naql. Naql atamasi O‘rta Osiyo xalqlari orasida qadimdan mavjud bo‘lib, turli xil ma'nolarni anglatgan. Dastlab folklorning ayrim janrlari shu nom bilan yuritilgan. U adabiy jarayonda yuz berib, turkiy xalqlar madaniyati, axloq falsafasi, tafakkuri zamirida paydo bo‘lgan.
Zarbulmasal arabcha so‘z bo‘lib, aybdorni masal bilan urmoq (tanqid qilmoq)ni anglatadi. Muhammad Jobalrudi (XVII asr) bu so‘zni masal va tamsilning sinonimlari sifatida qo‘llagan, boshqa o‘rinda uni ramzli hikoya ma'nosida keltirgan⁵. “G‘iyos ul-lug‘at”da uni nutqda u yoki bu ko‘chma ma’noni tashuvchi, deb belgilangan.O‘zbek xalq nasrida esa masal naql atalgan. Zarbulmasal dastlab yozma adabiyotning alohida janri bo‘lgan. Keyinchalik u masal atamasi bilan yuritilgan. Naql rus folklorida pritcha. Fors tilida naql masal, maqol (allegoriya)⁶, tojik tilida u ertak, matal, masalni bildiradi⁷, turkman tilida naql-topishmoq⁸, qozoq, qirg‘iz tillarida metel⁹ yuritiladi.
Turkiy xalqlar folklorida ham turli xil janrlarga mansub asarlar naql atalgan. Ayniqsa, qadimgi yodnoma, xalq kitoblari, qo‘lyozmalarda belgilangan ertak, afsona, rivoyat, doston, maqol, matal va hatto, topishmoqni ham naql atash hollari uchrab turadi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, Ozarbayjonda ertak naql¹⁰ deb yuritiladi. Naql¹¹ og‘zaki hikoyani anglatadi. Asosan u arabcha so‘z bo‘lib, uch xil ma’noni bildiradi: birinchisi, harakat, ko‘chish, ya’ni ko‘chma ma’noli voqea va hodisalar shu nom bilan atalgan. Ikkinchisi, voqeani bayon qilish, hikoya qilish; uchinchisi, og‘zaki nasriy turning alohida janrlari, qissa, ertak, matal bir butun holda naql deb yuritilgan¹².
Mazkur janrlar bir-biriga yaqin, ularni majoziy ma’no, allegoriya tenglashtiradi. Demak, majoziy ma’no naql, matal, masal, maqol, topishmoq uchun umumiy, ayni paytda asosiy va hal qiluvchi belgi. Naql asosan hikmatli fikr, o‘gitlar majmui. Binobarin, u hayotiy voqea va hodisalardan falsafiy umumlashmalar yaratib, majoziy yo‘l bilan ibratli xulq, muomalani bayon etuvchi hikoya. Demak, naql aql, odob, donolikni ulug‘lab, anglash va baholash imkonini beradi
O‘zbek mumtoz adabiyoti hamda xalq og‘zaki ijodi asarlarida noqil va naql atamasi juda ko‘p uchraydi. Biri aytuvchi, bayon etuvchi, ikkinchisi hikoya ma'nosini anglatadi. Dastlab, qissa, maqol, ertak, matal, topishmoq, dostonlar ham naql deb yuritilgan. Noqil esa naql qiluvchi Noqil o‘rnak olsa arziydigan axloq, odob normalari haqida hikoya qiluvchini bildiradi.
Naqliy asarlar asosan ta’limiy-estetik funksiyani ado etadi. Shuning uchun ham uni “Naql – koni aql” deb nomlangan. Ertak, doston, maqol, topishmoqlar qadimda bir so‘z bilan naql atalgan.