2-mavzu. Neft, gaz va gazkondensatni birlamchi qayta ishlash

§ 
2.2. Oddiy va murakkab haydash usullari. Neftni 
fraksiyalarga ajratishning nazariy asoslari. Neftni 
oddiy sharoitda va vakuum sharoitida fraksiyalarga 
bo’lish 
Oddiy haydash usullari va xususiyatlari 
Haydash usuli, neftni fraktsiyalarga ajratishning 
qadimgi usullarigan bo’lib, bu usul yordamida 
molekulyar 
massasi 
bir-biriga 
yaqin 
bo’lgan 
komponentlarni ajratib, so’ngra undan yaxlit holatda 
uglevodorod birikmalari qatorini ajratib olish mumkin. 
Hattoki, XIX - asrning oxirlarida sochma usulda haydash 
yo’li bilan pentan, izopentan, 2-metilpentan, 2,3-
dimetilbutan, 2 va 3-metilgeksanlar va bir qator past 
haroratda qaynovchi uglevodorodlar ajratib olinib, 
identifikatsiya qilingan edi. Turli xildagi haydash va 
rektifikatsiyalash usullari keng ko’lamda qo’llanilib, 
neftni tahlil qilishning biror bir sxemasi atmosfera 
bosimida yoki vakuum ostida neftni fraktsiyalarga 
ajratmasdan turib ularni tahlil qilib bo’lmaydi. Neftning 
fraktsion tarkibini rektifikatsiyasiz, standart qurilmada 
atmosfera bosimi ostida haydash yo’li bilan aniqlanadi. 
Bunda qaynash harorati 300°C gacha bo’lgan 

---

fraktsiyalarni ajralib chiqish miqdori baholanadi, undan 
yuqori haroratda qaynovchi neft fraktsiyalari hamda 
mahsulotlarni atmosfera bosimi ostida haydash tavsiya 
etilmaydi. Chunki, yuoqori haroratda ular parchalanib 
ketishi mumkin. Tarkibiy tuzilishi bo’yicha barcha guruh 
ulevodorodlarini hamda strukturali guruh tarkibni 
aniqlashda tuzsizlantirilgan neft atmosfera bosimi 
ostida rektifikatsiyalashga mo’ljallangan (SIATIM-58 a 
yoki ARN-2) jihozlarda amalga oshiriladi. Dastlab, past 
haroratda qaynovchi – 60, 60-95, 95-122, 122-150, 150-
200°C fraktsiyalar standart sifatida ajratib olinadi. 
So’ngra, qisman bosimi 135,3-666,5 Pa vakuum ostida 
(1÷5 mm. sim. ust) o’rta fraktsiya 200-250, 250-300 va 
300-350°C ajratib olinadi. Vakuumdagi qaynash harorati 
bilan atmosfera bosimi ostidagi qaynash harorati 
o’rtasida bog’liqlikni hisobga oluvchi maxsus hisoblash 
formulasidan yoki nomogrammalardan ko’p hollarda 
UOP – nomogrammasidan foydalaniladi. 
Moy fraktsiyalarini ajratish uchun nasadkali 
apparatlar o’rniga fraktsiyalarni 550°C haroratgacha 
parchalamaydigan gidravlik qarshiligi kichik bo’lgan 
aylanma harakat qiluvchi rotorli kolonkalardan 
foydalaniladi. Yuqori haroratda qaynovchi moy 
fraktsiyalarni ajratish uchun molekulyar haydash 
usulidan foydalanish mumkin. Bu jarayon chuqur 
vakuum sharoitida borib, (qoldiq bosim 

0,1 Pa) bunda 

---

bug’lanish va kondensatsiyalanish orasidagi masofa (10-
30 mm) molekulaning erkin harakatlanish masofasidan 
kichik bo’ladi. Shunga muvofiq ravishda bug’langan 
molekulalar o’zaro to’qnashmay kam energiya sarflab 
kodensatorga yetib oladilar. Zamonaviy rotorli sirtiy 
jihozlar qaynash harorati 650°C gacha bo’lgan 
fraktsiyalarni parchalamay ajratib olishga imkon 
yaratdi. 
Benzin 
fraktsiyalarining 
yaxlit 
holdagi 
uglevodorodlarini ajratib olish uchun har xil bosimdagi 
rektifikatsiyalash usulidan foydalaniladi. Qaynash 
harorati 
bir-biriga 
yaqin 
bo’lgan 
uglevodorod 
aralashmalar masalan, C
8
–alkenlarni ajratish uchun 
yuqori tartibli ixcham holatda rektifikatsiyalash usulidan 
foydalaniladi. Misol tariqasida yuqori haroratda 
qaynovchi O–kisilol izomerini ajratish uchun (M – kisilol 
va O – kisilol bu juft komponentlarning nisbiy 
uchuvchanlik koeffitsiyenti – α, 180°C haroratda farqi 
1,135 ga teng) likopchalari 100-150 tadan iborat bo’lgan 
rektifikatsion 
kolonkalardan 
foydalaniladi. 
Bu 
kolonnaning sug’orish karraligi (5÷8):1 ga tengdir. Neft 
mahsulotlarini haydash usuli bilan ajratish, ularning 
qaynash haroratidagi farqqa asoslangandir. Haydash 
usulida bir-biriga aralashadigan suyuq moddalarni yoki 
suyuq neft mahsulotlarni qattiq moddalardan (ularning 
eritmalarida) ajratiladi. Haydash usulida 120
0
–130°C 
qaynaydigan moddalarni tozalashda yoki bir-biridan 

---

ajratishda suv sovutkichlardan shiddat bilan o’tkaziladi, 
130°C dan yuqori haroratda qaynaydigan moddalarni 
tozalash va ajratishda suv sovutkichidan suvni sekinlik 
bilan o’tkazamiz. Aks holda harorat farqi kattaligi 
natijasida 
moddalarni 
ajratishda 
va 
havo 
sovutkichlardan – oddiy shisha naylardan foydalaniladi. 
Moddalarni qaynash harorati orasidagi farqi katta 
bo’lsa, ularni oddiy haydash usuli bilan ajratib olinadi.