2-mavzu: Oila psixologiyasi. Oila va Nikoh va haqidagi tasavvurlar. Yoshlik, yetuklik, va Keksalik davrining psixologik xususiyatlari. Reja

2-MAVZU: Oila psixologiyasi.Oila va Nikoh va haqidagi tasavvurlar.Yoshlik, yetuklik, va Keksalik davrining psixologik xususiyatlari.

Reja:
1.Oila kichik guruh sifatida. Oiladagi shaxslararo munosabatlarning tizimiga xos umumiy xususiyatlar. Yoshlarning oilaviy hayotga tayyorlik muammosi.
2.Nikoh va oila haqidagi tasavvurlar. Oilaviy tarbiya uslublari. Oilaviy shaxslararo munosabatlarning mummolari, oilaviy nizolar.
3.Yoshlik davri va uning o`ziga xosxususiyatlari, o’z-o’zini anglash, kasbiy anglanganlik. Yetuklik davrining birinchi bosqichidagi shaxsning psixologik xususiyatlari, yetuklik davrining ikkinchi bosqichidagi shaxsning psixologik xususiyatlari. Yetuklik davrining ijtimoiy-psixologik jihatlari. Gerоntopsixologiya – keksalik psixologiyasi haqida umumiy tushuncha. Psixologolimlarning keksayish davri haqidagi falsafiyfikrlari. Keksalik davrining o’ziga xosxususiyatlari.
4.Biologik keksayish davridagi shaxs psixologiyasi. Keksalik davridagi shaxsning psixologik xususiyatlari. Uzoq umr ko’ruvchilarning psixologik xususiyatlari..

Tayanch so‘z va iboralar: Oila-nikoh, klassifikatsiya, monogam oila, funksiyalar, iqtisodiy, reproduktiv, tarbiyaviy, kommunikativ, rekreativ, felitsitologik, regulyativ, relaksatsiya
13.1.Oila psixologiyasi ijtimoiy psixologiyaning bir tarmogi sifatida XX asrning oxirlariga kelib shakllangan. XXI asrga kelib esa uning inson xayotidagi axamiyati va jamiyat ma’naviyatini barkarorlashtirishdagi roli yanada sezila boshladi. Zero, dunyoning kator mamlakatlari, jumladan, rivojlangan davlatlarda xam oila va nikox munosabatlaridagi b^ron, psixoterapevtlar yordamiga muxtojlik kabi xolatlar ushbu maskanning muammolarini urganish va shu yo‘nalishda maksadli tadkikotlar, ilmiy-amaliy tadbirlarni amalga oshirish lozimligini uqtirmokda.
Oilaviy munosabatlar psixologiyasi va ushbu masalaga karashlar tarixidan shu narsa ayon buldiki, inson, uning kim bilan va kanday yashashi muammosiga kizikish kanchalik uzok utmishga borib takalsa, oila psixologiyasining fan tarmogi sifatida shakllanishi shunchalik navkiron va yosh bulib, uning shakllanishi yangi davrga tugri keladi.
Oila psixologiyasi fan sifatida oilaning ijtimoiy institut makomidagi faoliyatining ob’ektiv konuniyatlarini, oila-nikox xamda karindosh-urugchilik munosabatlarining mexanizmlari va turmush tarziga oid konkret vaziyatlarda oila a’zolari ijtimoiy xulkining namoyon bulishini o‘rganadi. Ijtimoiy psixologiyaning amaliy tarmogi sifatida u nikoxga oid ustanovkalarni, oila a’zolari urtasidagi munosabatlarning - mexribonlik, gamxo‘rlik, xamdardlik, xamjixatlik, tobelik, buysunish, yetakchilik kabi uziga xos kirralarini, oilaviy rollar taksimotivo va uzaro ta’sirning jinsga oid konuniyatlarini, ota-ona va farzandlar, yakin karindosh uruglar urtasidagi xissiy-emotsional bogliklikni, oilaviy ruzgor yuritish va turmush tarzini tashkil etishga boglik bulgan psixologik jarayonlarning kechishini tadkik etadi, urganadi. Oilaviy xayot psixologiyasi, shunday kilib, insonlarning kanday kilib o‘zaro kovushshshlari, birgalikda yaxshi niyat bilan oila - ruzg‘or yuritishlari, baxamjixatlikda xayot kechirishlarini urganuvchi fan tarmogidir. Xar bir oila konkret davr, vakt, zamon va_ ma’naviy meros, milliy an’analar, urf-odatlar va rasm-rusmlarni saklovchi noyob insoniy uyushmadir. Shu institut bulgani sababli, xar bir millat, elat va xalklarning noyob udumlari asrlar osha saklanib kelmokda. Umuman, nikox deb atalmish kadriyatning mavjudligi va unga avlodlarning e’tikod kilishi xam oilaning muxim vazifasidir.
13.2.Ijtimoiy psixologiya oila psixologiyasini o‘rganganda, unga jamiyatning bir bo‘g‘ini, kichik ijtimoiy gurux sifatida karaydi. Shu sababli xam konkret izlanishlarda uning paydo bulishi, mavjudligiga asos buluvchi omillarni va tugashi bilan boglik xolatlarga e’tiborni “karatadi. Zero, oila a’zolari urtasidagi munosabatlar bir karashda emotsional xissiyotlarga asoslanganga uxshasa-da, aslida bir insonning ikkinchisiga k)gagil kuyishi, tanlashi, birgalikda umr kechirishi jarayoni ijtimoiy-psixologik konuniyatlarga tula buysunadi. Ayrim olimlar, masalan, fransuz tadkikotchisi Le Ple uz vaktida oilada sof psixologik konuniyatlardan tashkari, ruzgorni boshkarish, farzandlar soni va tarkibiga kura oila budjetining uzgarishlarini inobatga olib, uni ijtimoiy iktisodiy konuniyatlar maskani deb atashni xam taklif etgan. Uning fikricha, oilaviy uzaro munosabatlar nixoyatda uzgaruvchan bulib, ular zamon va davr ta’sirida, oila a’zolarining soni va sifatiga boglik tarzda tinimsiz sifat uzgarishlarini boshdan kechirishini, xattoki, er-xotin ^ftasidagi odatiy munosabatlar yillar tazyiki, jamiyat normalari, sanoatning rivoji yoki ma’naviyatning tanazzuli ta’siri ostida boshkacha tue olishi mumkinligini, ota-ona - bola munosabatlari tizimi, bunda xattoki, otaning avtoriteta xam uzgarib borishi, yakin karindoshlar o‘rtasidagi psixologik masofa yillar utishi munosabati bilan uzoklashib ketishini ta’kidlaydi.
Yukorida ta’kidlanganidek, oila va nikox masalalarini urganish bir tomondan oson, junga o‘xshasa, ikkinchi tomondan, uta murakkab va nozikdir. Bu xolat oila psixologiyasi buyicha utkaziladigan tadkikotlarning uziga xos metodologik jixatlarini ajratishni takozo etadi. Avvalo, bu urinda oila va nikox; tushunchalarining uziga ilmiy ta’rif berish lozim. Eski falsafiy lugatlarda “Oila - bu jamiyatning yacheykasi (kichik ijtimoiy gurux), er-xotinlik xamda ota-onalik munosabatlarini tiklash orkali shaxsiy turmush tarzini tashkil etishning muayyan klininga, ya’ni, bir yerda umumiy xujalik yuritadigan er va xotin, ota-onalar va farzandlar, aka-ukalar va opa-singillar xamda boshka karindoshlarning birgalikda yashashini ifodalovchi muxim bugin”1 deb ta’rif berilgan. Bu kabi ta’riflardan oilaning 4 ta muxim tavsifi kelib chikadi:
13.3. Oila - jamiyatning bugini (kichik ijtimoiy gurux);
2 Oila - shaxsiy yashash tarzini tashkil etish shakli;
3 Oila - er-xotinlarning birlashuvi;
4 Oila - er-xotinlarning boshka yakin karindosh: ota-onalari, aka-ukalari, opa-singillari, momolar va bobolar, farzandlar va ularning farzandlari bilan kupkirrali munosabatlar urnatish imkoniyati.
Tadkikotlar da eng muxim metodologik tamoyil shundan iborat buladiki, oilani urganayotgan shaxe uni oddiy oila a’zolari yigindisi sifatida emas, balki barcha oila a’zolari zftasida murakkab va serkirra munosabatlar tizimi mavjudligini, ular xar bir a’zoning berajak javoblarida aks etishini unutmaslik kerak. Ya’ni oila za undagi munosabatlar xamisha tashki psixologik ta’siri komida buladi. Unga kichik ijtimoiy gurux sifatida karash esa kichik guruxga xos bulgan deyarli barcha ijtimoiy-psixologik konuniyatlarning borligi va ular xar bir oila a’zosining makomini belgilashini inobatga olishni takozo etadi. Aslida umuman jamiyat mikyosida olib karalganda, oila, ayrim olimlar (G.M.Andreeva, A.I.Zaxarov, V.S.Toroxtiy, N.Ya.Soloveva va boshkalar) ning xakdi__e’tirof etishlari buyicha, bu - birlamchi guruxdir. 1 Ya’ni, birlamchi guruxga xos bulgan emotsionallilik, munosabatlarda rasmiylik va norasmiylikning uygunlashuvi, ijtimoiy-psixologik muxitning insoniy munosabatlarga boglikligi va xokazolar oilaviy munosabatlarga xam xosdir. Shu bois xam oila yunalipщsa utkaziladigan tadkikotlarda uning ijtimoiy gurux sifatida uzigagina xos bulgan sifatlari, xususiyatlari borligini unutmaslik lozim. Bular kuyidagilar: bir emas, bir necha umumiy maksadlarning bulishi; ya’ni, agar mexdat jamoasida a’zolarni birlanggiruvchi yagona maksad tan olinsa, oilada bunday maksadlar bir nechta xam bulishi mumkin va ular oilaviy xayot mobaynida z^garib xam turadi. Masalan, yaxshi niyat bilan birgalikda yashash maksadiga keyinchalik soglom farzand kurish, ugil bola bulsa, sunnat tuyi kilish, farzandni maktab ta’limiga tayyorlash, tuy kilish, uylantirish kabi kator yirik maksadlar va orzu-xavaslar paydo bulaveradi, oilaviy xayotning mazmuni va uning jozibasi xam ana shu kabi maksadlar va ularni amalga oshirishda er-xotin inokdigi, xamfikrligi bilan belgilanadi;
Oila a’zolari manfaatlari, kizikishlari va intilishlari muayyan tafovutlar va kelishmovchiliklarning tabiiy xolat ekanligi; ayniksa, bu oilada katta avlod vakillarining tartiblari bilan ularning farzandlari >ftasidagi ziddiyatlarda xam ifoda etadi (avlodlararo ziddiyat), kup xolatlarda bu kabi tafovut yoki ziddiyatlar konstruktiv xarakter xam kasb etadi;
Aloxida yashaydigan oilada er-xotin munosabatlarining boshka munosabatlarga sezilarli ta’siri, masalan, farzandlarning tarbiyalanganlik darajasiga;
Ailaviy murosa yoki xamjixatlikka boshka karindoshlar, masalan, keksalarning ta’siri;
Oila a’zolari >ftasida xamkorlik faoliyati va uning samrasi unchalik sezilmasligi, masalan, oilada erning uz urni va mashgulotlari, ayolning uz urni va vazifalarining bulishi va xar doim xam birga bir ishni kushilib ketmaslik. Oilaviy xasharlar yoki boshka tadbirlar bundan mustasno;
Muomala va uzaro xurmat normalarining katta axamiyatga ega ekanligi, xamisha bir-birining kungliga karashning oila__mutadkamligi omili ekanligi;
Oilada uzaro sir, yashirin, xufyona ishlarning oialviy munosabatlarga salbiy ta’siri.
Yukorida ta’kidlangan xolatlar oila tadkikotlarini utkazuvchilarni sof ijtimoiy guruxlarda ugkaziladigan izlanipsharga kullaniladigan tamoyillardan biroz chekinishlarini talab kiladi. Ya’ni, oila uziga xos insoniy munosabatlar mujassam bulgan noyob maskandir.
Mavzu yuzasidan nazorat savollari.

1. 
   Yoshlarni oilaga tayyorlash tushunchasi nimani anglatadi?.
   
2. 
   Oila deb nimaga aytiladi?
   
3. 
   Oilaning qanday funkuiyalari mavjud?
   
4. 
   Oilaning iqtisodiy funksiyasiga nimalar kiradi?
   
5. 
   Oilaning regulyativ funksiyasiga nimalar kiradi?