Psihologiya faniga hissa ko`shgan olimlar Psihologiya

1. 
   Psihologiya faniga hissa ko`shgan olimlar
   

Psihologiya — inson faoliyati va hayvonlar hatti-harakati jarayonida vokelikning psihik aks etishi, ruhiy jarayonlar, holatlar, hodisalar, hislatlar toʻgʻrisidagi fan. Psihologiyaning tadkikot predmetiga sezgilar va idrok obrazlari, tafakkur va hissiyot, faoliyat va muomala kabi psihologik jarayonlar, kategoriyalar kiradi. Psihologiyaning asosiy vazifalari — psihika konuniyatlarini, inson ruhiy holatlari shakllanishini filogenetik va ontogenetik tarakkiyot birligida ochishdan iboratdir. Mazkur vazifalar yechimini topishda psihologiya bir tomondan, biologiya fani sohalari bilan, jumladan, fiziologiya bilan, boshka tomondan esa, sotsiologiya, pedagogika, madaniyat tarihi, mantik hamda ijtimoiy fanlar bilan jips alokaga kirishadi. Psihologiya eng avvalo, psihikaning insonga hos shakli boʻlmish ong va oʻzini oʻzi anglashni tadkik etadi.
Antik davrdan boshlab psihologik bilimlar falsafa va tibbiyot fanlari negizida rivojlanib kelgan. Yunon shifokorlari Gippokrat, Erasistrat psihikaning organi miya ekanligini bilganlar va inson jonini koinotning ashyoviy boʻlagi sifatida talkin kilganlar. Ularning gʻoyalari Platonning jon abadiyligi toʻgʻrisidagi taʼlimotiga karama-karshi koʻyilgan. Aristotel „Jon toʻgʻrisida“gi asarida psihologik tushunchalar tizimini ishlab chikdi.
Oʻrta asrlarda psihikaga nisbatan har hil koʻrinishdagi gʻayritabiiy karashlar hukmronlik kildi. Shu tufayli psihologik bilimlar rivojlanmay koldi. Ammo baʼzi faylasuflar va shifokorlar (Ibn Sino va boshkalar) asarlarida bu sohada olgʻa kadam koʻyildi. Inson hususiyatlari toʻgʻrisidagi maʼlumotlar kadimgi koʻlyozmalar, yodgorliklarda oʻz aksini topa boshladi. Turli mamlakatlarda va shaharlarda tuzilgan akademiyalarda (Horazm, Samarkand, Kiyev, Moskva va boshka shaharlarda) psihologiya yuzasidan tinglovchilarga sabok berilgan.
Yevropa Uygʻonish davrida Leonardo da Vinchi, H. Vives kabilar psihologiya rivojiga oʻz hissalarini koʻshdilar. HVIII asrga kelib M. V. Lomonosov, A. N. Radishchev, G. S. Skovoroda, T. Gobbs, B. Spinoza, G. Leybnits. J. Lokk, K. A. Gelvetsii, A. Golbah, D. Didrolar psihologiyada bir talay kashfiyot kildilar, uni amaliy maʼlumotlar bilan boyitdilar. Psihologiya HIH asrning 2-yarmiga kelib mustakil fan sifatida ajralib chikdi. Nemis olimi V. Vundt Leypsigda 1879-yil dastlabki eksperimental laboratoriyani jihozlashga erishdi.
Psihologiya tarakkiyotida, umuman, HIH asrdagi eksperimentlar alohida ahamiyat kasb etdi. Bu davrda psihologik real vokelikni oʻrganish uchun metodlar majmuasi koʻllana boshlandi: kuzatish, labaratoriya eksperimenti, tabiiy eksperiment, faoliyat natijasini tahlil kilish, ruhiy jarayonlarni modellashtirish genetik metodi, test, ekspert baholash, intervyu, anketa, soʻrovnoma, tarjimai hol va hokazolar. HIH asr ohiri — HH asr boshlarida kator psihologik ilmiy maktablar, yoʻnalishlar vujudga keldi: biheviorizm, geshtaltpsihologiya, personalizm, freydizm va hokazolar. Psihologiyaning rivojiga I. M. Sechenov (psihikaning reflektor tabiati), I. Pavlov (oliy nerv faoliyati) taʼlimotlari muhim hissa boʻlib koʻshildi. Rossiyada V. M. Behterev eksperimental laboratoriya (Kozon, 1885), Harkov universiteti va N. N. Langening Odessadagi labaratoriyasi, G.Chelpanovning Kiyevdagi, S. Korsakovning Moskvadagi, keyinchalik V. M. Behterev, A. Lazurskiy, A. Nechayevlarning Peterburgdagi, V. Chijning Yuryev (Tartu, Estoniya)dagi eksperimental laboratoriyalari psihologiya tarakkiyotiga alohida taʼsir oʻtkazdi. 1912-yil Moskva universitetida Psihologiya instituti ochildi. Shu yilda I. A. Sikorskiy tomonidan Kiyevda jahonda birinchi marta Bolalar psihologiyasi instituti tashkil kilindi. HH asrning 1-yarmida Rossiyada K. N. Kornilov, Blonskiy va boshkalar dialektikaga asoslangan ilmiy psihologiyani yaratishga kirishdilar.

2. 
   Psihologiya fanini rivojlanish boskichlari
   

Dastlabki pedagogik va psihologik fikr markazlari sifatida 1918-yili Toshkent va keyinchalik Chimkent shahrida tashkil kilingan, Pedagogik mo`zey va pedagogik laboratoriya universal o`kuv tarbiya muassasasi bo`lib, ta‘lim tarbiya bilan bog`lik bo`lgan hamma vazifalarni kamrab oladi. Bu yordam ta‘lim metodlari ishlab chikarilgan, shu yerning o`zida sinalgan va respublikaning boshka ukuv muassasalariga tarkatilgan. Ishning bunday tashkil kilinganligi tadbik kilishga imkon bergan. Pedagogik laboratoriya hakida nizomda ancha bu joy pedagogik fikr va ishning markazi bo`lishi lozim. Shuning ychun bir tomondan pedagogik ishning har bir yangilik ukitishdagi laboratoriyada to`plangan boy tajribadan foydalanish imkoniyati berilish kerak, bu imkoniyat bevosita maktablarga berilish kerakdir. Boshka laboratoriya va kabinetlar bilan bir katorda pedagogik laboratoriya va pedagogik mo`zeyda eksperimental psihologik laboratoriyani ham mavjud bo`lib, bu yerda turli hil psihologik tajribalar amalga oshirilgan 1919 yili 1 aprelda Kavman
Birinchi darajani psihologik laboratoriya, ikkinchi darajani davolash mahsus muassasasi, uchinchi darajani maktablar amalga oshirish ko`zda tutilgan. Turkistondagi muassasalardan biri «o`zbek davlat ilmiy tadkikot instituti», hozirgi Kori Niyoziy nomidagi pedagogika fanlari ilmiy tadkikot instituti 1929 yili tashkil kilingan bo`lib, hozirgi kunga kadar bu institut ukitishning pedagogik kontseptsiyalari maktab va maktabgacha tarbiya muassasalarida ta‘lim-tarbiya nazariyasini yaratuvchi yagona markaz hisoblanadi.
Institut tashkil bulgai vaktdan boshlab yerli halk hususiyatlar va ijtimoiy muhitini chukur tadkik kilish bolalarning psihologik ijtimoiy-madaniy hususiyatini hisobga olgan holda darslarni yaratish bilan shug`ullandi. Institut faoliyatining asosiy yo`nalishlari kuyidagilardan iborat edi.
Ushbu institutning faoliyati Bendrikov, Leventuert, Zavarova, Yusupov, Tokanaev, Debenzov, Mirsharipov, Muhiddinov kabi olimlar-ning nomlari bilan chambarchas boglig`. 30 yillarda bu institutda jahon psihologiya faniga katta hissa kushgan olimlardan biri Aleksandr Romanovich Luriya ishlagan. U o`z institut doirasida o`tkazgan tadkikotlari asosida keyinchalik «Ob istoricheskom razvitie poznavatelnih protsessov» - «Bilish jarayonlarining tarihiy tarakkiyoti hakida» degan asarini nashr kildi. O`zbekistonda psihologiya fanining shakllanishiga katta hissa ko`shgan olimlardan yana biri P.Ivanov hisoblanadi, 1927 yil Samarkanddagi o`zbek pedagogika institutida (pedakademiya) eksperimental psihologiya laboratoriyasini tashkil kilgan. 1940 yilda u pedagogika institutlari talabalari uchun psihologiyadan birinchi o`kuv kullanmasini nashr kilgan. Keyinchalik 1934 yili Samarkand pedagogika institutining o`zbek davlat universitetiga aylantirishi munosabati bilan Ivanov o`z laboratoriyasi bilan Nizomiy Nomidagi Toshkent Davlat Universitetiga ko`chib o`tadi. Pedagogika ukuv muassasalarida ilmiy pedagogik potentsialning yetishmasligi tufayli dastlabki psihologiya darslari ustida tarjimonlar yordamida olib borilgan keyinchalik bu tarjimonlariing o`zlari mustakil ravishda psihologiyadan o`zbek tilida ma‘ro`zalar ukiy boshlashgan. Aliaskar Usmonov, Tohiriyhon Askarhujaev, Bayburova, Rahmatova va boshkalar bir bo`lib o`zbek tilida psihologiya o`kituvchilari bo`lishgan Ivanov (1891-1968 yillar) psihologiyadan 75 yildan ortik ilmiy ishlari nashr kilingan. Uning 1927 yilda nashr kilingan «Umumiy pedagogika» bo`yicha kiska ocherk, «maktabshunoslik» tarbiyaning umumiy metoddari 40-yillar va 54-yillarda «Umumiy psihologiya», 62-yilda -«Ta‘limning psihologik asoslari» kabi asarlari O`zbekistonda psihologiya fani rivojlanishiga juda katta hissa ko`shdi. Sh.A. Boyburova, Usmonov kabidar bevosita uning rahbarligida faoliyat ko`rsatishdi. 1959 yil uning rahbarligida Davletshin, Bekboev, Mo`zaffarov, I.P. Ivanovlar nomzodlik disertatsiyalarni himoya kilishdi. 1963 yil O`zbekistonda psihologiyadan birinchi bo`lib, Krasnoboev Ilya Berov-ich (1896-1968) Toshkent Davlat universiteti filologiya fakulteti logika va psihologi kafedrasi - mudiri «Yukori sinf o’quvchilarida e‘tiqod, ahlokiy tushunchalarni shakllanishi» mavzusidagi doktorlik ishini himoya kildi.

3. B.G Ananev psihikani o`rganish metodlari

B.G Ananevning nuktai nazaricha psihologik kuzatish metodlari psihologikobektlar bilan operatsiyalar tizimi bo’lip, fanning bililish obektidir. Psihologyada empiric metodlarni ko’llash muammosi ko’rip chikilayotganda ularni psihologik metodlar tizimidagi o’rnidan aniklash kerak.
4. Psihologiyaning pedagogik tarmoqlari.Ta’lim psihologiyasi.Tarbiya psihologiyasi. O`kqtuvchi psihologiyasi
O'kuv psihologiyasi odamlarning o'rganishi, jumladan, o'kuvchilarning natijalari, o'kitish jarayoni, ta'lim olishdagi individual farklar, iktidorli o'kuvchilar va o'rganishdagi nogironlar kabi mavzularni o'rganishni o'z ichiga oladi.Psihologiyaning ushbu bo'limi nafakat erta yoshlik va o'smirlikni o'rganish jarayoni, balki butun umri mobaynida o'rganishga jalb kilingan ijtimoiy, hissiy va bilim jarayonlarini o'z ichiga oladi.O'kuv-psihologiya sohasi rivojlanish psihologiyasi , kizikishning psihologiyasi va kognitiv psihologiyani o'z ichiga olgan bir kator boshka fanlardan iborat. Ta'lim psihologiyasida kizikishlar mavzusi

• 
  Ta'lim tehnologiyalari
  
• 
  O'kuv ko'llanmalari
  
• 
  Mahsus ta'lim
  
• 
  O'kuv dasturlarini ishlab chikish
  
• 
  Tashkiliy ta'lim
  
• 
  Iktidorli o'kuvchilar
  

Ta'lim psihologiyasida tarihiy ahamiyatga ega bo'lgan rakamlar
Ta'lim psihologiyasining tarihi
O'quv-psihologiya - so'nggi yillarda ulkan o'sish sur'atlariga ega bo'lgan nisbatan yosh subfeyst. Psihologiya 1800-yillarning ohiriga kadar alohida fan sifatida paydo bo'lmadi, shuning uchun ta'lim faylasuflari ta'lim psihologiyasida ilgari kizikish uyg'otdi.
Ko'pchilik faylasuf Johann Herbartni ta'lim psihologiyasining "otasi" deb hisoblaydi. Herbart, o'kuvchining mavzuga bo'lgan kizikishi ta'lim natijalariga katta ta'sir o'tkazganiga ishondi va o'kituvchilar kaysi turdagi ta'limning eng to'g'ri ekanligi to'g'risida karor kabul kilganda, bu ma'lumotni oldindan bilish bilan birga ko'rib chikishi kerak, deb hisobladi. Uning 1899-sonli matni "Psihologiya bo'yicha o'kituvchilarga" deb nomlangan nutk ta'lim psihologiyasi bo'yicha birinchi darslik hisoblanadi. Shu davr mobaynida frantsuz psiholog Alfred Binet mashhur ad IK testlarini ishlab chikdi .
Sinovlar dastlab frantsuz hukumatiga mahsus ta'lim dasturlarini yaratish uchun rivojlanish kechikishlar bo'lgan bolalarni aniklashga yordam berish uchun mo'ljallangan.Qo'shma Shtatlarda Jon Dyui ta'limga katta ta'sir ko'rsatdi. Deweyning g'oyalari ilg'or edi va u maktab sub'ektlarga emas, balki o'kuvchilarga e'tibor karatish kerak, deb hisobladi. U faol o'rganishni targ'ib kildi va amaliy tajriba o'kuv jarayonining muhim kismiga aylandi.
Yakinda ta'lim-tarbiyaviy psiholog Benjamin Bloom turli ta'lim maksadlarini tasniflash va tasniflash uchun mo'ljallangan muhim taksonomiyani ishlab chikdi. Ta'riflagan uchta yukori darajali domenlar ahlokiy, ta'sirchan va psihomotor ta'lim maksadlari edi.
Ta'lim psihologiyasidagi asosiy yondashuvlar
Psihologiyaning boshka sohalarida bo'lgani kabi, ta'lim psihologiyasidagi tadkikotchilar ham muammoni ko'rib chikishda turli istikbolga ega bo'lishadi.