2-Mavzu: psixologik treninglarning tarixi reja: Individual shakldagi treninglar va autotreninglar haqida tushuncha

5.Ijtimoiy psixologik treninglar tajribasi. Trening guruhlari deganda odatda barcha maxsus yaratilgan kichik guruhlar tushuniladi, ularning ishtirokchilari etakchi psixolog yordamida ishtirokchilarning turli xil psixologik muammolarini hal qilish, ularni takomillashtirish, shuningdek guruhlarni rivojlantirish va umumiy guruh muammolarini hal etishga qaratilgan intensiv aloqa va o'zaro ta'sir o'tkazish tajribasiga jalb qilingan.
Keling, psixologik trening haqidagi mavjud g’oyalarni tushunishga harakat qilaylik va uni aniqlashda eng keng tarqalgan (asosiy) tushunchalni aniqlaymiz.
Bir guruh mualliflar guruhning shakllanishini psixologik treningni psixologik usullariga bog'lashadi. Shu bilan birga, “ta’sir” atamasi usul sifatida o'qitishning protsessual xususiyatlarini aks ettiradi va uning to'liq mohiyatini ochib bermaydi.
Ayrim tadqiqotchilar tomonidan rivojlanish konsepsiyasi (individual xususiyatlar) psixologik tayyorgarlikka ham xos emasligini ta’kidlashadi.
Jumladan, O. P. Kondaurova ta'kidlaganidek, trening davomida psixologik xususiyatlar nafaqat rivojlanib borishi, balki susayib ketishi mumkin va ba'zi ko'nikma va qobiliyatlar yangidan shakllanadi.²
Psixologik trening nazariyasiga kelsak, “rivojlanish” dan farqli o'laroq, S. I.
Makshanov muvaffaqiyatli “ataylab o'zgartirish” atamasini kiritmoqda. Ushbu tushuncha o'zgarishlarning maqsadi, jarayoni va natijalarini etarlicha aks ettiradi, ularning ongli xususiyatlarini ta'kidlaydi va “rivojlanish” tushunchasiga nisbatan kengroqdir. “Ataylab o'zgartirish” tushunchasi sizni uni qabul qilingan ma'noda rivojlanish bilan bog'liq bo'lmagan holatlarga nisbatan qo'llash imkonini beradi, masalan, odamning biron narsaga bo'lgan munosabati ataylabga o'zgarishi natijasida o'zgarganda, bu, albatta, o'zgarish, lekin rivojlanish emas. Boshqacha aytganda, o'zgarishsiz rivojlanish mumkin, o'zgarishsiz rivojlanish bo'lmaydi. Ataylabga o'zgartirish rivojlanishni ham, korreksiyani ham o'z ichiga oladi.
Yana bir guruh mualliflar trening bilan birgalikda tajriba konsepsiyasini ta'kidlashadi. K’ell Rudestam trening tuzilmasini’o'rganish tajribasining asosi, ba'zi hollarda - odamni o'qitish va o'zgartirishning yagona muvaffaqiyatli usuli’ deb ataydi. Uning ta'kidlashicha, guruhda bo'ladigan o'zaro munosabatlarni kuzatib, har bir ishtirokchi o'zlarini boshqalar bilan tanishtiradi va o'rnatilgan hissiy aloqani o'zlarining his-tuyg'ulari va xatti-harakatlarini baholashda ishlatishi mumkin. Guruhda hosil bo'lgan barcha tajriba va tajriba oqimi har bir ishtirokchiga uni cheklaydigan nuqtai nazar va e'tiqodlarning ko'pini tahlil qilish va ortiqcha baholashga imkon beradi. Shuningdek, trening davomida ishtirokchilar keyinchalik oddiy hayotga o'tishlari mumkin bo'lgan turli ko'nikmalarni modellashtirish va sinovdan o'tkazishlari mumkin.³
Bizning fikrimizcha, psixologik treningni tushunish uchun umumiy va asosiy bo'lgan “tajriba” tushunchasi asos bo’ladi. Aytishimiz mumkinki, guruhiy psixologik trening - bu guruhdagi o'zaro ta'sir o'tkazish jarayonida o'z hayotiy tajribasini o'rganish, tahlil qilish va qayta baholash orqali shaxsning shaxsiy va kasbiy rivojlanishiga qaratilgan ataylabga o'zgarishlar usuli.
Bundan tashqari, ”hayot tajribasi” tushunchasini keng ma'noda tushunish kerak. Har bir insonning o'z hayot yo'li bor. Har birimiz o'z tajribamizning tashuvchisimiz. Hozirgi paytda biz qanday ekanligimiz ko'p jihatdan har birimiz o'zimizning yo'limizda uchragan voqealar, bu bilan qanday bog'liqligimiz, bunga qanday munosabat bildirganimiz va o'z munosabatimiz orqali vaziyatni hosil qilishimiz mumkin. Boshqacha qilib aytganda, insonning o'zi va uning atrofidagi dunyo haqidagi qarashlari asosida shaxs va mutaxassis sifatida jamiyat bilan o'zaro munosabati yuzaga keladiki, bu esa uning shaxsiy tajribasi natijasidir.
To'g'ridan-to'g'ri tajriba bilan ishlash qobiliyati psixologik tareningni kasbiy tayyorgarlikning muhim elementi sifatida ishlatishga imkon beradi. Trening an'anaviy o'qitish usullari bilan kasbiy faoliyatdagi cheklovlarni engib o'tishga yordam beradi va amaliyotlar o'rtasida ko'prik vazifasini o'tashi mumkin. Trening olingan ma'lumot va faoliyatni, o'zaro munosabat kanallarining harakati bilan ta'minlangan yangi xatti-harakatlar shakllarini va ular bilan bog'liq natijalarni darhol bog'lash imkoniyatini yaratadi.
Shaxslarni bilim doirisini oshirish va dunyoqarashini yanada kengaytirishda ijtimoiy psixologik trening fanning samarali uslublaridan keng foydalanish zarur. Shu o‘rinda fikrni ijtimoiy psixologik bilimdonlikka qaratmoqchimiz. Ijtimoiy psixologik bilimdonlikdan ko‘zlangan asosiy maqsad - kishilarni ijtimoiy faoliyatga psixologik jihatdan tayyorlash, ularda yuksak insoniy fazilatlarni shakillantirish, kommunikativ bilimdonlik va shaxslararo muloqotning murakkab shakllariga moslashish jarayonlarini tezlashtirishdan iborat. Bugungi avlod ertangi kunning bunyodkorlari, vatanparvarlari, mehnatsevar insonlar, jamoalarni boshqaruvchilar bo‘lib etishishi kerakligini hisobga olsak, ulardagi bilimdonlik darajasi va ko’lamining keng bo‘lishining ahamiyati shak-shubhasizdir. Zero, yuksak teran va keng fikr yurita oladigan va ijtimoiy faoliyatidan el-yurtga naf etkazadigan insonlargina kamolotga erishishi mumkin.
Ijtimoiy psixologik trening haqida batafsilroq tushuncha berishdan avval, ular toifasining paydo bo‘lish tarixiga qisqacha to‘xtalib o‘tsak.
Amerikalik psixolog G. Olport birinchi marta shaxs faoliyati jarayonida uning yonida boshqa shaxslarning bo‘lishi yoki yaqinligi xulq-atvoriga ta’siri ijobiy bo‘lishi va bu xodisaning nomi “ijtimoiy fasilitatsiya ekanligini yoritadi.
Amerikalik olim N. Tripplet velosiped poygasi musobakalarida aniq sportchiga tomoshabinlar guruhining ta’sirini tezligi tomoshabinlar zich va ko‘p bo‘lgan oraliqlarda, ular siyrak bo‘lgan joylardagidan farqli, ya’ni 20% ga ortar ekan.
1903 yilda nemis olimi A. Mayer ushbu fenomenni ta’lim jarayonida tekshirdi. U uyda yakka holda o‘qitish bilan guruhiy sharoitda o‘qitish samaradorligini qiyoslab, bilimning mustahkamlanishida o‘zlashtirishning tezligi sinf shaklida bo‘lganda o‘ziga xos afzalliklarga ega ekanligini isbot qildi.
Ijtimoiy-psixologik treninglar jahon amaliyotida keng tarqaldi. Ijtimoiypsixologik trening tajribalari ustida oldindan izlanishlar olib borilsada, bu sohada ilk bor taniqli nazariy, metodologik adabiyot L.A.Petrovskiya tomonidan 1982 yilda yaratildi. Bu metoddan hozirda ham bolalar, ota - onalar, professional ijtimoiy guruhlar bilan, tashkilot va korxona boshqaruvchilari bilan ishlashda unumli foydalanib kelinmoqda.
Rus tadqiqotchisi V. M. Bexterev o‘zining ijtimoiy psixologiyaga oid tadqiqotlarida guruhlarda o‘tkaziladigan maqsadli munozaralarning alo’hida olingan shaxs dunyoqarashi va fikrlash jarayonlariga ta’sirini, buning natijasida o‘rganilgan jarayonlarning o‘zgarishini va jamoadagi faoliyatining samaradorligini oshishini qayd etdi.
Nemis tadqiqotchisi V. Myode 1913 yili o‘zaro hamkorlikdagi guruhlar dasturini ishlab chiqdi. U guruhning shaxs psixik faoliyatiga ta’sirini o‘rgandi. 2-3 kishidan tortib, to 16 kishigacha bo‘lgan guruhlarda u maxsus asbobuskunalarni ishlatgan holda mushaklar ish faoliyati, og‘riqqa chidamlilik, sezgirlik, diqqat, xotira, turli assotsatsiyalarning kechishiga ta’sirini dastlab yakka holda keyinchalik guruhiy sharoitda o‘rgandi. Uni qiziqtirgan ko‘rsatkichlar guruhiy variantlarda afzalroq bo‘lishi isbotlandi.