2-мавзу. ?рта Осие инсоният цивилизациясининг

Ádebiyatlar:

1.Левитин Л. Ўзбекистон туб бурилиш палласида. - Тошкент: Ўзбекистон, 2005.

2.Мустақил Ўзбекистон тарихи. Масъул муҳаррир А.Сабиров. - Тошкент: Академия, 2013.

3.Новейшая история Узбекистана. Руководителъ проекта и редактор: М.А.Рахимов. - Тошкент: Адабиёт учқунлари, 2018.

4.Эркаев А. Ўзбекистон йўли. - Тошкент: Маънавият, 2011.

5.Ўлмасов А., Вахобов А. Иқтисодиёт назарияси. - Тошкент: Шарқ, 2006.

Elimiz ǵárezsizlikke eriskennen keyin, rawajlanıwdıń qaysı jolınan barıwı, milliy ekonomikanı rawajlandırıwda qaysı principlerge tayanadı sıyaqlı bir qaraǵanda júzeki kóringen menen, leykin júdá quramalı mashqalanı sheshiwge tuwra keldi. Mámleketimizdiń birinshi Prezidenti Islam Karimov bunday ekonomikalıq, jámiyetlik-siyasiy mashqalalardı sheshiwge qaratılǵan Ózbekstannıń keleshek rawajlanıwın belgilep bergen bes principti ortaǵa tasladı. Bul haqkında dáslep 1992 jılı «Ózbekstannıń óz jańalanıw hám rawajlanıw jolı» dep atalǵan miynetinde pikir júritilgen edi. Sońınan 1993 jılı járiyalanǵan «Ózbekstan – bazar múnásibetlerine otiwdiń ózine tán jolı» shıǵarmasında túpkilikli ekonomikalıq reformalardı ámelge asırıwdıń bes pirncipin tereń hám hár tárepleme tiykarlap berdi.

Ekonomikanı ideologiya dogmalarınan azat etiw, mámleket bas reformator ekenligi, turmıstıń barlıq tarawlarında nızam ústinligin támiyinlew lazımlıǵı, kúshli sociallıq siyasat júrgiziw, bazar múnásibetlerine basqıshpa-basqısh ótiw zárúrligi «ózbek modeli dep tán alınǵan rawajlanıw jolınıń ózegin kuraydı.

Bazar múnásibetlerine otiw boyınsha qabıl etilgen hujjetlerdiń kópshiligi bul principlerge tiykarlanǵan yamasa olardı rawajlandırıwǵa yaǵnıy turmısqa engiziwge baǵıshlanǵan. Bul qaǵıydalardıń qánshelli durıs ekenligin turmıstıń tolıq tastıyıqladı. Rawajlanıwdıń «ózbek modeli» hám onıń tiykarǵı principleri bazar múnásibeterine tayanǵan ǵárezsiz, milliy ekonomikanı júzege shıǵarıwǵa hám ekonomikalıq ósiw sıyaqlı izbe-iz alıp barılǵan háreketlerine imkaniyat jaratıp berdi. Óytkenii ol mámleketimizde jańa, burınǵıdan parıq qılatuǵın jámiyetlik-ekonomikalıq sistemanı payda etiwdin ózine tán baǵdarlaması edi. Bul qaǵıydalar jańalanıw hám rawajlanıw jolın tańlaǵan jámiyetimizdiń bul baǵdarda alǵa ilgerilew hám jámiyetlik-siyasiy turaklılıqtı támiyinlew ushın imkaniyatlar jaratıp berdi.

Máselen, birinshi kaǵıyda – ekonomikanıń siyasiy dogmalardan azat etiwdi alıp qarayıq. Bul princip mámleketimizde demokratiyalıq bazar ózgerislerin ámelge asırıwdıń tiykarı dep moyınlandı. Ekonomikanı jáne siyasatqa, ideologiyalıq dogmalarǵa qurban etpew ushın siyasiy máqsetlerge erisiw kuralı dep qaralmadı.

Sociallıq baǵdarlanǵan bazar ekonomikasınıń ózi pútkil jámiyet kóleminde demokratiyalıq ózgerislerdi ámelege asırıw ushın sharayatlar tayarlaydı. Mámlekettiń ishkerisinde hám sırtında da óndiris múnásibetlerin tártipli tiykarda qurılǵan bazar belgileydi. Endi kim menen sawda-ekonomikalıq baylanıslardı ornatıw hám rawajlandırıw joqarıdan belgilenbeydi. Sonlıqtan da házirgi ekonomikalıq sheriklerimiz arasında tek ǴMDA mámleketleri ǵana emes, bálkim rawajlanǵan Evropa, rawajlanıp atırǵan Afrika hám demokratiyalıq Amerika, shıǵısta Qıtay, óz-ara kelispewshilik bar bolǵan arab dúnyası hám Izrail da bar. Eger aldın mámlketimiz burınǵa awqamlas respublikalar menen tovar aylanısın alıp barǵan bolsa, búgingi kúni 70 payız sawda satıqqa joqarı rawajlanǵan – AKSh, Angliya, Belgiya, Niderlandiya, Qubla Koreya, Shveycariya, Finlandiya sıyaqlı mámleketler menen ámelge asırmaqta. Endi sheriklerdi bazardıń ózi tańlamaqta. Bul processler nátiyjesinde eksport hám import quramında sheshiwshi ózgerisler júz bermekte. Eksport quramında paxta talshıǵınıń úlesi sheshiwshi túrde qısqarmaqta. Mashina hám áspab úskeneler, energiya tarkatıwshılar, transport qurallarınıń úlesi kóbeymekte.

.Ekinshi principke muwapıq bazar múnásibetlerine ótiw dáwirinde mámleket bas reformator, reforma táǵdiri ushın juwap beretuǵın tiykarǵı kúsh-qudiret, kepil bolıwın názerde tutadı.

Bunda bunnan da basqa jol bolıwı múmkinbe edi? Bazar múnásibetlerine ótiw dáwirinde mámlketten basqa qudiretli ekonomikalıq kúsh joq. Iri kárxanalar eski kooperativ baylanıslar úzilgen, bazar sharayatı ele qáliplespegenligi sebepli zárúr qarjıǵa iye emes edi. Shet el banklarında úlken qárejetler joq edi. Xalıqtıń imkaniyatları derlik birdey bolıp, kishi hám orta biznesti, shańaraqlıq is bilermenlikti qárejet penen támiyinlew jetkilikli emes edi. Mámleket bolsa úlken ekonomikalıq qudiretke hám abıroyǵa iye bolıp, barlıq óndiris qurallarınıń 90 payızın birlestirgen edi. Bunday birlesken, bir jerde jámlengen, úlken potencialdan paydalanbaw qáte bolatuǵın edi. Yaǵnıy múmkinshiligi bolǵanınsha mámleket mexanizminen paydalanıw zárúr edi. Bazar múnásibetlerine ótiwde, ásrise onıń dáslepki basqıshında mámleket reformalarda belsene qatnastı, reformalarǵa qáwenderlik etti hám onı izbe iz ámelge asırdı. Bunnan tısqarı xalıq xojalıǵında ámeleg asırılgan strukturalıq qayta kurıwlar, kúshli hám kóp tarmaqlı óndiris infradúzilmesin payda etiw tek mámlekettiń kúshi menen isleniwi múmkin edi. Bazar ekonomikasına ótiwdi jolǵa qoyıwda mámleket óziniń tariyxıy wazıypasın atqardı. Endi bunnan keyin bazar múnásibetleri bekkemlenip barǵan sayın mámlkettiń ekonomikalıq roli páseyip baradı. Ekonomikalıq wazıypalardıń kópshiligi iri milliy korporaciyalar, kárxanalar, shet el is bilermenleri hám jeke menshik is bilermenler moynınv ótedi. Tariyxıy rawajlanıw tendenciyasınıń ózi usını talap etedi.

Reformalardı ámeleg asırıwda huqıqıy negizin qáliplestiriw, turmıstıń barlıq tarawlarında nızam ústinligine erisiw áxmiyetli wazıypalardan bolıp, bazar múnásibetlerine ótiw processinde tańlanǵan úshinshi pincip edi. Ǵárezsizlik jıllarında is júzinde jańa huqıqıy sistema jaratılddı. Bazar ekonomikasınıń óz nızamları bar, oǵan aralasıw, valyuntarizmge jol qoyıw, mensinbewshilik unamsız aqıbetlerge alıp keliwi múmkin. Sonlıqtan nızamǵa boysınıw bazar múnásibetlerine ótiwdiń eń áhmiyetli principlerinen biri bolıp tabıladı.