2-Mavzu Sanoat korxonalarining rivojlanish strategiyasini shakllantirish

Asosiy vazifa - mashinasozlik, metallurgiya va boshqa sohalarni ishlab chiqarishni 
iqtisodiy va texnik modernizatsiya qilishning moddiy bazasini tiklash va 
rivojlantirish. 
Shu bilan birga, korxonaning mavjud potentsialini buzmasdan uni yangilashning 
tizimli usullaridan foydalanish, ishlab chiqarish, boshqarish va byudjetlashtirishning 
yangi texnologiyalariga o'tishni ta'minlash kerak. Modernizatsiya modelini ishlab 
chiqish talab etiladi. 
Sanoat korxonalarini modernizatsiya qilish modeli korxonalarni sifatli o'zgartirishni 
amalga oshirishda qo'llaniladi, harakatlarning asosiy bosqichlarini aks ettiradi: 
• korxonalar holatini tahlil qilish; 
• qarama-qarshiliklarni, muammolarni aniqlashtirish; 
• modernizatsiya qilinayotgan elementlar va ularga ta'sir etuvchi 
modernizatsiya omillari guruhlarining asoslanishi. 
Texnik qayta jihozlashning strategik alternativalarining qiyosiy tavsifi shuni 
ko'rsatdiki, birinchi (konservativ) strategiya yuqori moddiy xarajatlarga va 
ta'mirlash xarajatlariga ega, ammo investitsiya tarkibiy qismi unchalik katta emas. 
Ikkinchi (progressiv) strategiya resurslarning minimal sarflanishini va katta 

---

miqdordagi investitsiya ehtiyojlari bilan ta'mirlashning kam xarajatlarini talab 
qiladi. Uchinchi (muvozanatli) strategiya birinchi strategiya bilan taqqoslaganda 
materiallarni ta'mirlash xarajatlari va investitsiyalar xarajatlarining biroz kattaroqligi 
bilan tavsiflanadi. Shu bilan birga, konservativ va progressiv strategiyalar yuqori 
darajadagi noaniqlik va xavf bilan tavsiflanadi, bu ularni nomaqbul qiladi. 
Muvozanatli strategiya asosan o'rtacha xatarlar bilan tavsiflanadi, bu esa uni nisbatan 
maqbul qiladi. 
Shuni tushunish kerakki, sanoatni modernizatsiya qilish tegishli sharoit va 
imtiyozlarsiz amalga oshirilmaydi. Ayni paytda eng katta yordam davlat 
tomonidan yaratilmoqda. Fan va innovatsiyalarni davlat tomonidan qo'llab- 
quvvatlash innovatsion organizmning yaxlitligi va barqarorligini ta'minlash 
bo'yicha kompleks chora-tadbirlarga aylanmoqda. Davlat idoralari milliy 
innovatsion strategiyalarni amalga oshirish va yangi samarali texnologiyalardan 
amaliy foydalanish bo'yicha iqtisodiyot va jamiyatning turli tarmoqlarining sa'y- 
harakatlarini birlashtirish uchun tobora kuchliroq rag'batlarni ishlab chiqmoqdalar. 
Globallashuv jarayonlarini kuchaytirish va global raqobat darajasini oshirish 
sanoat korxonalari faoliyatiga yangi strategik yondashuvni talab qiladi, ular yangi 
samarali uskunalar va texnologiyalarni o'zlashtirishga, sohaning raqobatdoshligini 
oshirishga yo'naltirilgan bo'lishi kerak. Yangi dunyo iqtisodiy sharoitida omon 
qolish uchun mavjud rivojlanish strategiyalarini tubdan qayta ko'rib chiqish va 
ilmiy-texnikaviy taraqqiyot va inson resurslari natijalarining afzalliklarini anglash 
zarur. Ushbu yondashuv mamlakatning barqaror rivojlanishining muhim qismidir. 
Barqaror rivojlanishning innovatsion strategiyasini shakllantirish uchun ishlab 
chiqilgan konseptual model quyidagi asosiy bloklarni o'z ichiga oladi: 
• sanoat korxonalarining hozirgi holati, uning resurs salohiyati va innovatsion 
imkoniyatlarini diagnostikasi; 
• atrof-muhit tahlili; 
• strategik maqsadni belgilash va ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilarning 
manfaatlarini hududlarni barqaror rivojlantirish maqsadlari bilan taqqoslash; 
• innovatsion rivojlanish strategiyasini tanlash va uni amalga oshirish 
maqsadlari va darajalariga muvofiq takomillashtirish; 
• muqobil innovatsion loyihalarni tanlash va ularni investitsiyaviy qo'llab- 
quvvatlash; 
• mavjud vositalar va usullardan foydalangan holda strategiyani amalga 
oshirish; 
• tegishli chora-tadbirlar samaradorligini baholash. 
Barqaror rivojlanishning nafaqat atrof-muhitga, balki iqtisodiy va ijtimoiy tarkibiy 
qismlarga ham tegishli ko'plab ta'riflari mavjud. Shunday qilib, A.D. Ursulning 

---

ta'kidlashicha: "Barqaror rivojlanish, keng ma'noda, dunyo tsivilizatsiyasining yangi 
shakllanishini va hayotning barcha amaliy parametrlarida: iqtisodiy, ijtimoiy, 
ekologik, madaniy va hokazolarda tubdan o'zgarishlarga asoslangan dunyoviy 
tsivilizatsiyaning yangi turini anglatuvchi jarayon sifatida talqin qilinadi. Biz 
nafaqat tabiiy resurslar potentsialini, balki butun ijtimoiy-madaniy sohani 
(iqtisodiyot, madaniyat, davlat va yuridik institutlarni) maqbul boshqarish to'g'risida 
gaplashmoqdamiz va hokazo.). 
Bizning fikrimizcha, korxonalarning uzoq muddatli ishlashi uchun strategiyalarni 
ishlab chiqishda nafaqat ekologik barqarorlikni, balki iqtisodiy, ijtimoiy, texnologik 
va boshqa turdagi barqarorlikni ham qamrab oladigan barqaror rivojlanish 
kontseptsiyasining asosiy qoidalarini hisobga olish kerak. Shu bilan birga, davlat 
muhim rol o'ynaydi. 
Hozirgi vaqtda mamlakat taraqqiyotining ustuvor yo'nalishi innovatsion 
rivojlanish bo'lib, u O'zbekiston Respublikasining ilmiy salohiyatidan samarali 
foydalanishni o'z ichiga oladi. Ushbu strategiyada mamlakatni rivojlantirishning 
uchta asosiy varianti aniqlandi: inertial (importga yo'naltirilgan) texnologik 
rivojlanish, rivojlanishni jadallashtirish va mahalliy texnologik raqobatbardoshlik, 
etakchi ilmiy-texnikaviy va fundamental tadqiqotlar sohasida etakchilikka erishish. 
Davlat yuqori texnologiyali ishlab chiqarishning eng yirik egasi va yuqori 
texnologiyalarning asosiy iste'molchisi bo'lib kelgan va shunday bo'lib qolmoqda. 
Rivojlanishi davlat tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan texnologiyalarni tanlashdan 
oldin, ushbu tanlovda foydalaniladigan mezonlarni aniqlash kerak. Bu dunyo 
miqyosidagi tadqiqotlar va ishlanmalarni amalga oshirish uchun qulay muhit 
yaratishni talab qiladi. Qisman ushbu muammolar klaster yondashuvidan 
foydalangan holda hal qilinadi. 
Klaster yondoshuvi iqtisodiyotning real sektori uchun ham (xarajatlar kamayadi, 
yangi bozorlarga chiqish uchun yaxshi imkoniyatlar yaratiladi, ITI uchun 
infratuzilma paydo bo'ladi) va ushbu klaster joylashgan hudud ma'muriyatlari uchun 
(birinchi navbatda soliq solinadigan baza ko'paymoqda). 
Klasterning muhim ajralib turadigan xususiyati uning innovatsion yo'nalishi 
hisoblanadi. 
Muvaffaqiyatli 
klasterlar 
muhandislik 
va 
ishlab 
chiqarish 
texnologiyalari sohasida "kashfiyot" qilingan yoki kutilayotgan, so'ngra yangi 
"bozor bo'shliqlari" paydo bo'lgan joyda shakllantiriladi. 
Klasterlarning asosiy ijobiy xususiyati ularning ilmiy va texnologik rivojlanishni 
rag'batlantirish va innovatsiyalarni mamlakat iqtisodiyoti va uning mintaqalari 

---

voqeliklariga moslash qobiliyatidir. Darhaqiqat, klasterda ishtirok etadigan firmalar 
mijozlarning talablariga muvofiq va tezkor ravishda javob bera oladilar. Bundan 
tashqari, ular iqtisodiy faoliyatning turli sohalarida qo'llaniladigan yangi 
texnologiyalarga kirishni osonlashtiradi. Ta'minlovchilar ham, iste'molchilar ham, 
boshqa sohalardagi korxonalar ham innovatsion jarayonga qo'shilishadi, shu sababli 
korxonalararo hamkorlik natijasida ITI xarajatlari kamayadi va ilmiy tadqiqotlar olib 
boradigan tashkilotlar soni kamayadi. 
Biroq, ushbu yondashuvni amalga oshirishda bir qator muammolar mavjud. 
Birinchidan, bu kabi loyihalar uchun uzoq muddat o'zini oqlash davri - klasterlar 
yaratilishidan birinchi foyda faqat 6-7 yildan keyin olinishi mumkin, demak 
iqtisodiy rivojlanishning ushbu kontseptsiyasini amalga oshirish uchun mintaqaga 
milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini klasterga kiritilgan uzoq muddatli 
rivojlanish rejasi kerak. Bundan tashqari, klaster muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun 
innovatsion jarayonning barcha ishtirokchilari o'rtasidagi o'zaro ta'sir mexanizmini 
takomillashtirish, xususan, yangi texnologiyalarni ishlab chiqarishni rag'batlantirish, 
ishlab chiqarish kadrlari malakasini oshirish, byudjetdan tashqari mablag'larni jalb 
qilishni rag'batlantirish uchun iqtisodiy siyosat olib borish va ilmiy tashkilotlar va 
oliy o'quv yurtlarining sanoat korxonalari bilan o'zaro munosabatlari mexanizmini 
takomillashtirish zarur. Venchur investitsiyalarni rivojlantirish, innovatsiyalarni 
yaratish va rivojlantirish uchun shart-sharoitlar infratuzilma, kichiq innovatsion 
korxonalar tarmog'i, intellektual mulkning mahsus birjalari va ilmiy-texnik xizmat.