2-mavzu. Tabiatshunoslik ta’limotining shakllanishi va rivojlanishi. Boshlang‘ich maktab tabiatshunoslik fanining ta’limiy va tarbiyaviy vazifalari reja

2-mavzu. Tabiatshunoslik ta’limotining shakllanishi va rivojlanishi. Boshlang‘ich maktab tabiatshunoslik fanining ta’limiy va tarbiyaviy vazifalari


REJA:
1.Tabiatshunoslik o‘qitish metodikasi ta’limotining shakllanishi, tabiatshunoslikni o‘qitishni rivojlantirishga xissa qo‘shgan jahon metodistlari.
2. Tabiatshunoslik o‘qitish metodikasida o‘quvchilarni ma’naviy, ahloqiy, aqliy, vatanparvarlik, ekologik, estetik, iqtisodiy, jinsiy, gigienik, mehnat va baynalminal tarbiyalash masalalari.

Tabiatshunoslik fanini o’qitish metodikasi tabiatshunoslik fanini o’qitishida bolalarni har tomonlama tarbiyalashning mazmuni va metodlarini ochib beruvchi pedagogik fandir. U pedagogikada ishlangan tadqiqotlarga asoslanadi va o’z predmetini o’qitish mazmuni hamda xususiyatlarini hisobga olgan holda uning metodlaridan foydalanadi.

O’quvchilarga tabiatni o’rgatib borish bilan o’qituvchi ularni ta’limni davom ettirish va amaliy faoliyat uchun zarur bo’lgan bilimni o’quv va ko’nikmalar bilan qurollantiribgina qolmav, dunyoqarashi, irodasi, xarakterini ham shakllantiradi, aqliy qobiliyatlarini rivojlantiradi. Shunga ko’ra tabiatshunoslik fanni o’qitishining shakl va metodlarini ishlab chiqadi.
O’qitish jarayoni o’zaro bog’liq bo’gan qismlarni: predmet mazmunini, o’qituvchi va o’quvchilar faoliyatini, fanni o’qitishni va ko’nikmalarni egallab olishni o’z ichiga oladi. Tabiatshunoslik fanni o’qitish metodikasining vazifalari qatoriga o’quv fani sifatida tabiatshunoslik mazmunini aniqlash, o’qitishning metod va uslublarini tadqiq etish, zarur o’quv jihozlarini tayyorlash kiradi. Tabiatshunoslik fanni o’qitish metodikasi faqat o’qitish jarayonini ta’riflash va tushuntirish bilan cheklanib qolmay, balki qo’dalarni ham ishlab chiqadi, o’qituvchi ularga asoslanib, shu fan bo’yicha bolalarni muvaffaqiyatli ravishda o’qitishi mumkin.
Tabiatshunoslik fanini o’qitish metodikasi o’qituvchining tayyorlanishidan tortib, to o’quv materialini o’zlashtirish natijalarini, jumladan, sinfdagi, uydagi, sinfdan va maktabdan tashqari ishlami hisobga olishgacha barcha o’qitish jarayonlarini o’z ichiga oladi. O’qitish amaliyotini har tomonlama o’rgatish va natijalarni keyin ijodiy umumlashtirish asosida o’qitishning muayyan qonuniyatlari belgilanadi hamda uni yanada yaxshilash bo’yicha tadbirlar ishlab chiqiladi. Chunonchi, o’rganilayotgan narsalarni (o’simlik va hayvonlarni) bevosita qabul qilish (bu to’g’ri tasavvur hosil bo’lishini ta’minlaydi) qonuniyati asosida predmetli o’qitishni qo’llash bo’yicha aniq tadbirlar ishlab chiqiladi.
Tabiatshunoslik fanini o’qitish metodikasi o’rganadigan va ishlab chiqadigan masalalarga quyidagilar kiradi:

1. 
   o’quv fani sifatida tabiatshunoslik fanining ta’lim va tarbiyaviy ahamiyati, uning tarbiya tizimidagi o’rni;
   
2. 
   o’quv materialining mazmuni va uni taqsimlanish tizimi;
   
3. 
   o’qitish metodlari va o’quv ishjarini tashkil etish shakllari;
   
4. 
   o’quv materialini, o’quvchilarning o’zlashtirish jarayoni va o’qitish natijalarini hisobga olish;
   
5. 
   jihozlash va o’quv qurollaridan foydalanish;
   
6. 
   darsdan va sinfdan tashqari ishlar, o’qitishning moddiy bazasi.
   

Tabiatshunoslik fanini o’qitish metodikasi tabiat hodisalarini o’zaro bog’lanishda va rivojlanishda o’rganishga imkon beradi. Tabiatshunoslik fanini o’qitish metodikasi barcha tabiatshunoslikka o’d materialni o’rganishning o’ziga xosligiga muvofiq holda barcha maktab fanlari uchun umumiy hisoblangan pedagogika qo’dalariga asoslanadi.
Shunday qilib, Tabiatshunoslik fanini o’qitish metodikasi fanining maqsadi boshlang’ich sinf o’qituvchilarini bugungi kun talablari asosida yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llab, yosh avlodga tabiatshunoslik fanini o’rgatishga tayyorlashdir. Fanning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

1. 
   Talabalarga tabiatshunoslik haqida eng zarur ilmiy-nazariy bilimlarni berish.
   
2. 
   Boshlang’ich sinflarda Tabiatshunoslik fanini o’qitish metodikasi fanini ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi vazifalarini yoritib berish.
   
3. 
   Talabalarga tabiatshunoslik fani bazasida zamonaviy pedagogik texnologiya haqida bilim berish.
   
4. 
   Talabalarni o’quv metodik adabiyotlar, dastur va darsliklarni tahlil qilishga o’rgatish.
   
5. 
   Talabalarni tabiatshunoslik fanni o’qitishining turli uslublari va yo’llari bilan tanishtirish.
   
6. 
   Talabalarda mazkur fandan o’qitishning turli tashkiliy shakllarini, usublarini, zarur ko’rgazmali qurollarni to’g’ri tanlash malakalarini hosil qilish. Tabiatshunoslik muammolariga bag’ishlangan maqolalar, adabiyotlarga taqriz, annotatsiya yozishga o’rgatish.
   
7. 
   Kuzatilgan dars va darslardan tashqari tadbirlarni mustaqil metodik jihatdan to’g’ri tahlil qilishga o’rgatish.
   
8. 
   Fanlararo aloqalar va ta’lim-tarbiya integratsiyasi asosida turli dars tiplari uchun ishlanmalar, reja-konspektlar tuzishga tayyorlash.
   
9. 
   Maktabda tabiatshunoslik darslarini o’tishda ekologik va tabiatni muhofaza qilish jihatlarini ko’ra bilishga o’rgatish.
   
10. 
    Talabalarni Sharq mutafakkirlarining inson va uni o’rab turgan tabiat bilan aloqalariga bag’ishlangan asarlari, ularning dunyoqarashlari bilan tanishtirish, shuningdek, tabiatga o’d aforizm, rubo’y va she’rlardan tabiatshunoslik darslarida foydalanishga o’rgatish.
    

Bundan tashqari, tabiatshunoslik fanini o’qitish metodikasining umumpedagogik va o’ziga xos metodlari, darsni to’g’ri tashkil etish tarixi va istiqbolli rejalar tuzish, darsdan tashqari tadbirlarni tashkil etish usullarini o’rganish kabi masalalar ham ushbu fanning asosiy masalalaridan hisoblanadi.
Tabiatshunoslik fanini o’qitish metodikasi fanining ikkinchi tomoni bu metodikani yaxshi bilish jarayoni hisoblanadi.
Metodika o’qituvchi tomonidan o’quv materialni o’qitishning muvofiq (ratsional) ravishdagi metod va vositalari o’quvchilarning tabiat haqidagi eng sodda bilimlarni egallashi hamda kelajakda hayotda qo’llay olishi o’quvchilar uchun retseptlar va nasihatlar majmuasi bo’ibgina qolmasdan, u fan, uning tamoyillari, tabiatshunoslik o’qitish jarayonining qonuniyatlarini bilishga ham asoslangan. Metodika o’quv fanining mazmuni, ta’lim va tarbiya metodlari hamda shakllarini ko’rib chiqadi. Metodikaning bu bo’limlari bir butun bo’lganligi uchun bir-birini to’ldiradi.
O’quv ishlarining jihozlari hamda vositalari (qo’llanmalar) metodika asosida belgilanadi. Metodika nima uchun tabiatni o’rganish, nirnani va qanday o’qitish, nima asosida va qanday tarbiya berish kerak, degan savollarga javob beradi.
Tabiatshunoslik fanini o’qitilishining to’g’ri yo’lga qo’yilishi uchun maxsus o’quv moddiy bazaga, ya’ni o’quv qurollari bilan jihozlangan xona, tirik tabiat burchagi va o’quv-tajriba maydonchasiga ega bo’lishi kerak. Materialni o’ziga xos bo’lishi faqat Tabiatshunoslik fanni o’qitish metodikasining o’ziga xosligini emas, balki uning tarbiyaviy imkoniyatlarini ham belgilaydi.
Tabiatshunoslik fanni o’qitish metodikasi maktabda hamma tabiat haqidagi fanlarni o’qitishga o’d masalalarni: o’qitishning g’oyaviy yo’nalganligini, o’qitishning mazmuni bilan metodlarning blrligini, o’quv ishlarining shakllari o’rtasidagi izchillikni va barcha tarbiyalovchi ta’lim elementlarining yaxlitligini hamda rivojlanishini ko’rib chiqadi.
O’qitish tizimi o’quvchilar bilimining puxta bo’lishi va ongiga yetib borishini ta’minlaydi. Tabiatshunoslik fanni o’qitish metodikasi barcha predmetlar uchun umumiy tamoyillarga ega bo’lgan didaktik va tarbiya jihatidan pedagogika bjlan chambarchas bog’langan. Maktabda ta’lim-tarbiyajarayoni amalga oshiriladi va o’rganiladigan materialning mazmuni, uni bayon qilish mantiqi, o’qitish metodlari barcha shakllardagi butun ta’lim jarayonini, o’qituvchi shaxsining o’zi, uning fanga fidoyiligini ham tarbiyalaydi.
Metodikani didaktik yo’l bilan pedagogikaga bevosita bog’lay turib, bular o’rtasidagi tafovutlarni ham hisobga olish kerak. Didaktika pedagogikaning barcha maktab predmetlari uchun umumiy bo’lgan ta’lim nazariyasi va o’qitish tamoyillarini ishlab chiqadigan bir tarmoqdir. Mustaqil ilmiy predmet sifatida qaror topgan Tabiatshunoslik fanni o’qitish metodikasi tabiat fanlarini o’qitishning o’ziga xosligi bilan taqozo qilingan ta’lim va tarbiyaning mazmuni, shakllari va metodlari to’g’risidagi nazariy hamda amaliy muammolarini ishlab chiqadi.
Darhaqiqat, pedagogik fan sifatida tabiatshunoslik fanni o’qitish metodikasi didaktika bilan bog’langan. Faqat ta’lim va tarbiyaning pedagogik maqsadi hamda vazifalariga asoslangandagina maktab tabiatshunoslik fanini to’g’ri tuzish, boshlang’ich va undan keyingi sinflar o’quv predmetlari tizimida uning o’rni va rolini aniqlash mumkin bo’ladi.
O’quv materialini tanlash va uni sinflar bo’yicha taqsimlashga bo’lgan talablar didaktik tamoyillar bilan izohlanadi, ular fanga xos metodik masalalarni hal qilishda, o’qitish metodlarini tanlashda, shuningdek, o’quvchilarning o’quv faoliyatlarini har xil ko’rinish va shakllarda tashkil qilishda ham yetakchidir. Metodik uslublarni faqat har bir o’quvchi psixologiyasini, yoshi va rivojlanish xususiyatlarini hisobga olgan holdagina to’g’ri tanlash mumkin.
Tabiatshunoslik fanni o’qitish metodikasi pedagogikada qo’llaniladigan tadqiqot metodlaridan foydalanadi. Tadqiqotchi — metodist maktabda tabiatshunoslik fanni o’qitishi jarayonini kuzatadi, kuzatilgan faktlarni tahlil qiladi va taqqoslaydi, hodisalar o’rtasidagi qonuniy bog’lanishlarni aniqlaydi, xulosa va umumlashtirishning to’g’riligini amalda tekshiradi va buning natijasida tabiatshunoslik fanni o’qitishi tamoyillarini belgilaydi. Kuzatish va tajriba tabiatshunoslik fanni o’qitish metodikasi sohasidagi eng muhim metodlardir.
Hozirgi kunda metodikaning fan sifatida qaror topishida integratsiya (birlashish), sintez — barcha ilmiy materiallarning muammolar bo’yicha to’planishi hamda tahlil qilinishi, umumlashtirilishi, tizimga solinishi va yagona ilmiy nazariyaga keltirilishi alohida o’rin egallaydi. Metodika o’qituvchi ijodi uchun ta’lim va tarbiya­ning boy xazinasidagi xilma-xil metodlar, usullar va vositalarni bilib olishga keng imkoniyatlar ochib beradi.
Tabiatshunoslik fanni o’qitish metodikasi, shuningdek, fiziologiya, anatomiya, gigiyena, botanika, zoologiya, tabiatshunoslik, agrotexnika, meteorologiya, mantiq va psixologiya bilan chambarchas bog’liqdir. Shu fanlar bilan bo’ladigan aloqa o’qituvchining o’sha fanlar asoslarini egallagan bo’lishida, ularning eng muhimlarini ajratib, materiallarni o’quvchilarning yosh xususiyatiga mos holda tushuntira olish uquvlarida namoyon bo’ladi.
Shaxsning kamol topishi va rivojlanishi uning ayrim ishlar, munosabat va xarakterni o’z ichiga olgan faoliyat jarayonida boradi. Bunda u yoki bu faoliyat turining — o’qish, mehnat, o’yin, muloqotlaming dalillari (motivlari) alohida ahamiyatga ega. Muloqot dalillari har qanday darsning tarkibiy qismi bo’lishi kerak. Uni o’qituvchi hisobga olmasa, tabiat to’g’risidagi bilimlar imkoniyatini pasaytirb yuboradi.
Shunday qilib, tabiat bilan to’g’ri tashkil qilingan muloqot kichik yoshdagi maktab o’quvchilarida go’zallikni his etishni shakllantiradi, ularda o’z harakati va ishini o’zi baholay olish qobiliyatini rivojlantiradi, bu xislatlar xulq-atvorning odobiy hamda axloqiy me’yorlarini anglash, atrofdagilarga nisbatan mas’uliyat hamda burchni tarbiyalash uchun zarurdir. Tabiat bilan muloqot jarayonida o’rtoqlariga, kattalarga hurmat va mehr vujudga keladi.
Shuningdek, tabiatshunoslik fanni o’qitishi jarayoni faqat o’qituvchinigina emas, balki o’quvchilar faoliyatini ham o’z ichiga oladi. O’qitishning natijasi dasturda mo’ljallangan materialning puxta o’zlashtirilganligi bilan belgilanadi. Shuning uchun ham o’qitish metodlari va o’quvchilarga o’quv jarayonini tashkil etish shakllarini o’rganish, ularning materialni o’zlashtirib olish jarayonini o’rganishlari bilan birga boradi.

Tabiatshunoslik darslarining asosiy maqsadi, o’quvchilarni tabiatni kuzatishga o’rgatish, ularda mehnat ko’nikmalari va tabiatga ongli munosabatni shakllantirishdan iborat. Ana shu muhim talablami bajarish, avvalo, tabiat haqidagi tasavvur va tushunchalarni shakllantirishdan boshlanadi.
Maktab dasturi talablari asosida darslar samaradorligini oshirish, avvalo, o’quvchilarning mustaqil kuzatishlarini to’g’ri tashkil qila olishdadir.
O’quvchilarda u yoki bu tushunchani shakllantirishda narsalar to’g’risida aniq tasavvurlar hosil qilish, o’rganilayotgan materialni atrof-muhit bilan bog’lash, hissiy idrok muhim ahamiyatga ega, ya’ni tabiatshunoslik fanlarini о’rganish jarayonida olgan bilimlari asosida real borliq bilan ongli ravishda munosabat o’rnatishlari lozim. Shuning uchun fanga qiziqtirishning turli yo’llarini qo’llash, o’quv jihozlari vositasida olam va real tabiatni umumlashtirib, bir-biriga bog’lab tushuntirish lozim.
Tabiatshunoslik dasturi biologik, geografik, shuningdek, tabiatda kechadigan fizik, kimyoviy jarayonlarga o’d elementar tushunchalarning o’zlashtirilishini nazarda tutadi.
Tabiatshunoslik darslarida eng muhim tushunchalarni ajratib tushuntirish ilmiy dunyoqarashning shakllanishini ta’minlaydi.
Geografik tushunchalar umumiy muhim belgilari bilan birlashtirilgan obyektlar, hodisalar, jismlarning butun guruhi to’g’risidagi umumlashgan bilimlardir.
Chunonchi, «o’simliklar» tushunchasiga barcha o’simliklar uchun umumiy bo’lgan muhit belgilari bilan bir guruhga bir­lashtirilgan har xil narsalar kiradi. Ularning hammasi o’sadi, rivojlanadi, nafas oladi, ko’payadi, ya’ni tirik organizm hisoblanadi.
Tushunchalarni tasavvurlardan farq qila bilish kerak.