2-mavzu: trenerning shaxsi va kvalifikatsiyasi. (2 Soat) Reja

Trening o'tkazuvchi uchun shart bo'lgan talablar.

1. 
   Muhokama tashkil qilish, ishchi guruhi uchun qoidalar ishlab chiqish va har bir mashg'ulotda trener treningning maqsadi vazifasini batafsil tushuntirish.
   
2. 
   Navbatdagi mashg'ulot instruktsiyasini berish.
   
3. 
   Qatnashuvchilar savollariga javob berish va ular bajarayotgan ishni nazorat qilish.
   

4.Senariy mazmunini trening maqsadi asosida tahlil etish.

1. 
   Trening haqida qatnashuvchilar bilan fikr almahish.
   
2. 
   Qatnashuvchilar ematsional holatini nazorat qilish va ularga psixologogik yordam berish.
   
3. 
   Har bir mashg'ulotda yakun yasash va uyga vazifa berish.
   
4. 
   Mashg'ulot oxirida siz haqingizda qatnashuvchilar o'z fikrini bayon qilishlariga imkon berish.
   

Trening o'tkazish davomida uning qatnashchilarini shaxsiy muloqot usullarini va o'zining boshqalarga nisbatan pozitsiyasini yaqqol anglash protsesini rag'batlantirish kerak.
Trening mashg'ulotlari do'stona, samimiy va ixtiyoriy tarzda o'tkaziladi. Trening o'tkazishdagi shartlar buyicha ma'lum qoidaga rioya qilinmasa, u ijobiy natija bermaydi.
Psixologik trening o'tkazishning umumiy qoidalari.

1. 
   Barcha qatnashchilar doira bo'lib o'tirishlari kerak:
   
2. 
   Qatnashchilar soni 15 tadan ortmasligi shart.
   
3. 
   Psixolog qatnashchilar bilan birga trening barcha topshiriqlarini bajarishi shart.
   
4. 
   Qatnashchilarning har biri hamma mashg'ulotlarda qatnahish lozim.
   
5. 
   Treningni boshqaruvchi mashg'ulotlarini mahorat bilan boshqarish kerak ya'ni kishining, mijozning shaxsiyatiga tegadigan, uyaltiradigan vaziyatlardan kochish va har bir mijozning fikrini ma'qullash va uni ragbatlantirib turishi kerak.
   
6. 
   Boshqaruvchi qo'yilgan muammolarini qatnashuvchilarning o'zlari hal qilishlari uchun qulay haroit yaratish kerak.
   
7. 
   Mashg'ulot davomida qatnashchilarda o'z taasurotlarini yozib borishi uchun kundalik tutishga ruxsat etiladi.
   
8. 
   Har bir qatnashchi fikrini albatta har bir mashq davomida bildirishi lozim.
   
9. 
   Hamma boshqalarni diqqat -e'tibor bilan tinglashi kerak.
   
10. 
    Hamma qatnashchilar ro'y-rost samimiy va ichidagi gapni gapirishi shart.
    
11. 
    Qatnashchining biron-bir nuqsoniga e'tibor bermasligi kerak.
    
12. 
    Trening borishi jarayonida hech kimga hech qanday maslahat berish mumkin emas.
    
13. 
    Trening jarayonida bemalol ‘bu erda' va ‘hozir' kabi so'zlarni ishlatish shart .
    
14. 
    Boshqaruvchi har bir mashg'ulot oxirida yakun yasab qatnashchilardan qanaqa yoki qanday yangilik olganlarini ularda qanday o'zgarish bo'lganini so'rashi kerak.
    
15. 
    Boshqaruvchi albatta uyga vazifa berishi va bajarilishini nazorat qilishi kerak.
    

Suningdek, treningni samarali chiqishida ishtirokchilarning ham ta'siri kuchli bo'lib hisoblanadi. Bunda insonning kommunikativ qobiliyatlari uning rivojlanishining sharti bo'lib xizmat qiladi. Keng ma'noda aloqa mahoratini oshirish insonning shaxsiy fazilatlari majmuasini, uning ijtimoiy munosabatlarini o'zgartirmasdan, ijtimoiy dunyoga va o'ziga bo'lgan umumiy munosabatini qayta ko'rib chiqmasdan amalga oshirilmaydi. Ijtimoiy-psixologik treningni oldingi ko'pgina vazifalari endi alohida yo'nalishlarda ajratilgan. Jumladan, IPTda quyidagi kommunikativ ish yo'nalishi va tegishli vazifalarni ajratish mumkin.
Kommunikativ kompetentsiyani rivojlantirish. Bunga misol qilib aloqa bo'yicha trening guruhini keltirish mumkin. Ularning asosiy vazifalari:
- muloqotda psixologik aloqani o'rnatish va qo'llab-quvvatlash qobiliyatini rivojlantirish;
- boshqa odamlar bilan o'zaro munosabatlardagi o'zlarining imkoniyatlari va cheklovlarini bilish;
- samarali aloqaga xalaqit beradigan ichki to'siqlar va qisqishlarni bilish va olib tashlash;
- boshqa odamning xatti-harakatlarini oldindan bilish qobiliyatini rivojlantirish va boshqalar.

2. 
   Trening guruhlaridagi boshlovchilarni tayyorlash va attestatsiya qilish masalasi.
   

Treningni qanchalik samaradorligi trenerning tayyorgarligi bilan belgilanadi. Ijtimoiy-psixologik trening insonlar o'rtasidagi sog'lom munosabatlarning bo'lishiga erishishni maqsad qilib qo'yar ekan, uni o'tkazuvchi, uyushtiruvchi shaxs o'z ishini mukammal bilishi va faoliyat samarasini ta'minlovchi usullarni qo'llay olishi asosiy omillardan biridir. Trening o'tkazuvchiga qo'yiladigan asosiy shart va talablardan biri shuki, u muloqot jarayonining barcha qirralarini kasbiy va psixologik jihatdan mukammal darajada egallab, nazariy bilimlarni bevosita amaliyotda, trening jarayonida qo'llay bilishdir. Ularni odatda trenerlar, instruktorlar, boshlovchilar deb atashadi. Demak, trening mashg'ulotlarini uyushtiruvchi muassasa yoki tashkilotlarda eng avvalo e'tibor berilishi zarur bo'lgan tomoni u yerda ijtimoiy psixologik trening olib boruvchilarni o'qitish, tayyorlash, ulardan trening o'tkazuvchi mutaxassislarni shakllantirishdir. Shuningdek, trenerlarni tez - tez attestatsiyadan o'tkazib turish, ya'ni ularning nazariy va amaliy tayyorgarligini tekshirib turish maqsadga muvofiqdir. Chunki har bir shaxsning individualligi, ularga o'ziga xos ta'sir o'tkazish usullarini bilish, trening jarayonida kutilmagan vaziyatlar yuzaga kelganda udan samarali chish yo'llarini takomillashtirib borish treningni yanada natijaviyligini oshiradi.
Trening o'tish jarayonida qo'llaniladigan interfaol usullar, trening mashg'ulotlarida foydalaniladigan turli xil metodikalar, mashq va o'yinlarning tavsifi, ularni tahlil qilish usullaridan foydalanilishi, shuningdek, trening davomida yuzaga kelgan vaziyatlarni konstruktiv usullar orqali, operativ ravishda echimini to'ish qobiliyatini rivojlantirish zarur.
Trener avvalo o'zgalar shaxsiga xos bo'lgan xususiyatlarni juda yaxshi bilishi va bundan inglizlar aytganidek: « O'zgalar psixologiyasini bilish ular ustidan xukmronlikning bir shaklidir» degan naqlni esdan chiqarmaslikdir, lekin bunda pedagogik alg'truizm ya'ni, o'zgalar manfaatini o'zinikidan ustun qo'yish xislati, o'zining shaxsiy fazilatlari va psixologiyasini mukammal bilishi va uni boshqara olish qobiliyatiga ega bo'lishi zarur. Har qanday chigal yoki ziddiyatli vazi- yatlardan chiqib ketishgina emas, balki uni oldini ola bilish, vaziyat to'g'ri kelganda esa bartaraf etib, ishtirokchilarga to'g'ri maslahat bera olishi, empatiya, ya'ni o'zgalar holatlarini chuqur his qila olish qobiliyatining mavjudligi, o'zgaruvchan, moslanuvchan aql sohibi bo'lish, kutilmagan holatlarga o'zini oldindan tayyorlash, o'zini yo'qotmaslik, o'z xatti-harakatlarini doimo ma'lum maromda ushlash va kerak bo'lsa o'zidagi motorikani rivojlantira olish, o'zgalar nutqi, reaksiyalarini aniq tushunish va tinglash, mimika va mohiyatlar harakatini to'g'ri talqin etish va tushunish, tinglovchilar va o'yin ishtirokchilarining ehtiyojlari va qiziqishlariga qarshi bormasligi, rejalashtirish qobiliyatining bo'lishi, oldindan kutilayotgan jarayonning barcha muhim va nomuhim jihatlarini oldindan taxminan bo'lsa ham tasavvur qilib, aniq reja tuza olishi, o'ziga ishonch, e'tiqodning mavjudligi, real tafakkur va irodaning bo'lishi ko'zda tutiladi.
Boshlovchi trenerning asosiy vazifalari ham uning shaxsiga qo'yiladigan talablardan bevosita kelib chiqadi. Ya'ni u:
a) avvalo ta'lim dasturiga ega bo'lishi kerak;
b) dasturga mos ssenariylar tanlay bilish, kerak bo'lsa, har bir aniq holat va vaziyatga moslashtirish, mashg'ulotlarni tashkil qilishda ham ushbu holatlarga e'tibor qaratish shart;
v) qatnashchilarning yoshi, jinsi, kasbiy malakalari, madaniyat darajasi va ehtiyojlariga mos ravishda dastur va ssenariylarga o'z vaqtida tuzatishlar kiritish qobiliyatiga ega bo'lishi, mashg'ulotlar shakli, vaqti, joyini ham yuqoridagi omillarga mos ravishda tanlashi ularning samaradorligiga bevosita ta'sir ko'rsatadi.
Trening ishtirokchilarini mashg'ulot boshlanishidan avval mavzu bo'yicha matnlar bilan ta'minlash va ma'ruzalarni iloji boricha trenerning o'zi o'qib, amaliy mashg'ulotlarga ham begonalarni jalb qilmagani ma'qul, chunki bu yerda “nimaga o'rgatish” va “qanday o'rgatish” degan savollarga javobgar shaxs bir kishi bo'lsa, harakatlarda uyg'unlik bo'lishi mumkin.
Ijtimoiy-psixologik treningda boshlovchi roliga duch kelgan shaxslarni jalb qilib bo'lmaydi. Chunki mashg'ulotlarni o'tkazuvchi maxsus tanlovda ishtirok etgan bo'lishi va unda uning komunikativ mahorati, o'z-o'zini nazorat qila olish qobiliyati, bosiqligi, hissiyotlarining muqobilligi, ularga ma'lum ma'noda turg'unlik xos bo'lishi shart. Tanlov umuman, xolis ekspertlar, trenerlarni tayyorlash kurslari ham nisbatan uzoq muddatga mo'ljallangan mashg'ulotlar ti- zimidan iborat bo'ladi.
Ijtimoiy-psixologik treningda samarali muloqotga erishish uchun quyidagi omillar hisobga olinishi maqsadga muvofiq:
a) maqsadning aniq bo'lishi, uning boshlovchi va ishtirokchilar tomonidan bir xil idrok qilinishi va tushunilishi. Demak, bu o'rinda guruhiy va individual maqsadlar o'rtasidagi moslik va kelishuvning mavjudligiga e'tibor qaratilishi shart;
b) ikki tomonlama muloqotning mavjudligi, ya'ni fikr va hissiy kechinmalarning aniqligi, ochiqligi va rostgo'ylik tamoyillariga e'tibor berish;
v) faol ishtirok va guruhdagi liderlikning a'zolar o'rtasidan teng taqsimlanishiga erishish, ya'ni guruhda yaqqol ko'zga tashlangan lider yoki doimo o'z hissiy kechinmalarini va irodasini boshqalarga o'tkazishga harakat qilayotgan shaxsning bo'lmasligi;
g) ta'sir ko'rsatish yoki ruhiy tazyiqning ishtirokchilar bilimlari, qobiliyatlari va malakalariga asoslanishi, lekin bunda boshqalarning kamsitilishiga yo'l qo'ymaslik;
d) qaror qabul qilish va munozaralarini yakunlash bosqichlarida vaziyatga qarab, boshlovchining tashabbusini o'z qo'liga olish huquqidan foydalanishi;
e) tortishuvlarga doimo to'g'ri, oqilona, konstruktiv tus bera olish, bu omil ishtirokchilar tashabbuslarini qo'llab-quvvatlaydi va ulardan shakllanadigan sifatlarning mustahkamlanishiga zamin hozirlaydi;
j) guruh faoliyatining samaradorligi masalasi ham o'sha guruh a'zo lari tomonidan baholanishi o'yin munozarani yana davom ettirish yoki to'xtatish masalasiga oydinlik kiritadi, aks holda boshlovchi bu mas'uliyatni o'z bo'yniga olsa unda guruh o'z faoliyatidan qoniqmay qolishi mumkin;
z) birinchi guruh a'zolarining maksimal tarzda o'zini ko'rsatish, hattoki, o'zidagi yashirin emotsiyalarni va yangiliklarni namoyon etishga undash lozimki, toki u har qanday sharoitda ham o'z individualligini ko'rsatish qobiliyatiga ega bo'lsin.
Shunday qilib, ijtimoiy-psixologik trening samaradorligi bir tomondan, ishtirokchilarni faol qatnashishlarini va o'zlarini erkin his qilishlariga bog'liq bo'lsa, ikkinchi tomondan, bu narsa boshlovchi, trener shaxsining psixologik xususiyatlariga bevosita bog'liqdir. Shuning uchun ham trenerda ijtimoiy- psixologik trening o'tkazish tajribasi yetishmasa, u o'ziga xos va mos auditoriyani topib ishlashi, kattalar guruhi yoki noma'lum kishilar bilan ishlash uchun yetarlicha tayyorgarlik ko'rishi lozim. Chunki agar u o'z amaliy faoliyatini boshidayoq mag'lubiyatga uchratsa, hech qachon u trening mashg'ulotlari o'tkaza olmasligi mumkin. Bu holat unda shaxsiy tushkunlikni keltirib chiqarib, o'zi yordamga muhtoj bo'lib qoladi. Boshlovchi ham o'z faoliyatini amalga oshirishda yuqorida ta'kidlanganidek, ijtimoiy-psixologik treningning turli shakllaridan ma'qulroq turidan boshlashi mumkin. Masalan: o'zidan yosh bo'lgan bolalar guruhida turlicha oson o'yinlar tashkil qilish, savol-javob guruhlarini uyushtirish, dumaloq stol atrofida turli hayotiy muammoli masalalarni muhokama qilishga o'rgatish mumkin. Psixodramatik o'yinlar, ayniqsa, sotsiadramalar shaxsdan yuksak kasbiy sifatlarni, insonlar bilan ishlash tajribasini talab qiladi.
Boshlovchi trenerdan talab qilinadigan psixologik kasbiy faoliyatning asl mohiyati shundaki, odamlar ko'ziga, xatti-harakatiga qarab, ularning niyat va istaklarini, treningda ishtirok etish qobiliyatini taxminan oldindan chamalab olishi hamda o'yin davomida mohirlik bilan ular harakatini zimdan boshqarish qobiliyatiga ega bo'lishi shart. Shuning uchun maxsus ijtimoiy psixologiya kurslarida tahsil olmagan, kasbiy tayyorgarlikka ega bo'lmagan shaxslar treningni boshqara olmaydilar. Bundan tashqari boshqaruvchi shaxslardan fidoyilik, o'z manfaatini o'zgalardan yuqori qo'ymaslik, sabr, chidam, tezkorlik, fahm-farosat sifatlari talab qilinadi. Bu sifatlar ma'lumki, nafaqat nazariy tayyorgarlik asosida balki, ko'proq hayotiy muloqot va ijtimoiy faoliyatning barcha turlarida faol ishtirok etish natijasidangina qo'lga kiritiladi.

2. 
   Trening guruhi boshlovchisining asosiy rollari. Trening guruhi tashkil etilgan kundan boshlab unda qatnashuvchilar o'rtasida rollarni faol taqsimlash amalga oshiriladi. Aksariyat trening guruhlarining rivojlanishi davomida bir yoki bir nechta etakchilar yuzaga kela boshlaydi. Bir guruhda bir nechta rahbar etakchilar paydo bo'lgan taqdirda, ularning ortasida yanada shiddatli o'zaro ta'sir, ehtimol, nizolarninig payda bo'lishi muqarrar. O'zini lider deb da'vo qiladigan shaxs psixologik jihatdan mukammallikka intiladi va qoida tariqasida guruh faoliyatida boshqalardan ustunlikka erishadi. Lider, treningning boshqa ishtirokchilariga nisbatan odatda faolroq va ko'p hollarda guruh dunyoqarashini his qiladigan, guruh qadriyatlari va guruh me'yorlarini tushunadigan shaxs bo'lishi talab etiladi. Qachonki, guruh manfaatlarini his qilib, nazoratga olib, a'zolarning harakatlarini aniq kuzatib, guruhning umumiy manfaatlarga zid kelmasligi va guruhning hamjihatligini buzmaslikka harakat qilgan lidergagina ishonch hosil qiladi.
   

Rahbarlik va liderlik guruh boshqaruvi bilan bog'liq bo'lgan ikkita asosiy tushunchadir. Rahbarlikdan farqli o'laroq, liderlik psixologik xususiyatga ega va guruh ichidagi hodisa sifatida norasmiy munosabatlar tizimida alohida o'rin tutadi. Rahbarlik va liderlik tushunchasini turlicha izohlagan B. Karlof va S. Sedeberg rahbarlikni odamlarning shaxsiy fazilatlari bilan bog'liq bo'lmagan rasmiy imperial pozitsiya, liderlikni esa murakkab tushuncha sifatida quyidagi xususiyatlarini keltirib o'tadi:¹
- insoniy fazilatlar bilan bog'liqlik;

• 
  izdoshlarni qollab - quvvatlash jarayoni;
  
• 
  inson faoliyati natijasi.
  

Trenerlik va liderlik tushunchalarini taqqoslagan olim B. D. Parigin ularning mavqeining quyidagi umumiy va farqlovchi xususiyatlarini ta'kidlaydi²

1. 
   Lider norasmiy ravishda tayinlanadi va asosan guruh ichidagi munosabatlarni tartibga soladi, rahbar rasmiy ravishda tayinlanadi yoki saylanadi va guruhning rasmiy munosabatlarini tartibga solishga chaqiriladi.
   
2. 
   Trenerlik fenomeni kamroq barqarordir, liderlik nomzodi guruh hayotiga va undagi kayfiyatga ko'proq bog'liq bo'lib, rahbarlikka qaraganda barqarordir.
   
3. 
   Trener bir nechta ijtimoiy rollarni bajaradi, shu jumladan tashqarida guruhning vakili hisoblanadi. Liderning faoliyati guruh ichidagi munosabatlar va o'zaro ta'sirlar bilan cheklangandir.
   
4. 
   Guruh treneri, liderlardan farqli o'laroq, liderda bo'lmagan aniqroq sanktsiyalar tizimiga ega.
   
5. 
   Trenerga huquqlar beriladi va u guruh faoliyati, uning natijalari, shu jumladan qonun oldida javob beradi.
   
6. 
   Lider shunga o'xshash huquq va vakolatlarga ega emas va guruh ishi uchun, undagi barcha narsalar uchun javobgar bo'lmaydi.
   

Ijtimoiy psixologiyada liderlik turlarini tavsiflash va tasniflashga turli xil yondashuvlar mavjud. Ulardan biri doirasida trenerningning umumiy psixologik xususiyatining asosiy tarkibiy qismlari qyidagilardan iborat bo'ladi: hissiyotlilik, samaradorlik va xabardorlik.
Shuningdek, treningning o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, uni o'tkazish zarurati tashkilot rahbariyati tomonidan tan olinishi va boshlanishi kerak. Ushbu turdagi amaliy ishlarga ixtisoslashgan tashkiliy psixologning roli shunchaki “buyurtma qilingan” xizmatlarni taqdim etish bilan cheklanmaydi. O'qituvchi o'zi kerakli bilim, ko'nikmalarga ega bo'lgan, tayyor va ularni boshqalarga qanday etkazishni biladigan bo'lishi kerak. U o'z talabalari tomonidan voqelikning yangi sohasini o'zlashtirish jarayonida faol ishtirok etishi, uni boshqarishi, ish natijalari uchun javobgarlikni o'z zimmasiga olishi kerak. Uning vazifalari, shuningdek, o'qishga yuborilgan odamlar uchun buyurtmachilar tashkiloti rahbariyatining javobgarligini shakllantirishni o'z ichiga oladi. Bu tashkilot xodimlarining ortib borayotgan salohiyatidan samarali foydalanish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish uchun murabbiyning ma'muriyat bilan birgalikda ish olib borishda ishtirok etishini anglatadi.
4.Guruhni boshqarish uslublari. Shunga ko'ra, trener uchta ekstremal turga bo'linadi:
- Hissiy rahbar. Guruhning yuragi. Bu guruhning har bir a'zosi xayrixohlik uchun murojaat qilishi mumkin bo'lgan ‘yelkadosh' shaxs;
- Biznes rahbari. Guruhning kuchi - quvvati. Biznesni tashkil etish, kerakli munosabatlarni o'rnatish, biznesning muvaffaqiyatini ta'minlash;
- Axborot rahbari. Guruh ongi. Hamma unga savol bermoqda. U olim, hamma narsani biladi, tushuntirishi va kerakli ma'lumotlarni topishda yordam berishi mumkin.