2-мавзу: Ўзбекистон Республикасида биржалар фаолияти

2.2. Ўзбекистон Республика товар-хомашё биржалари: ривожланишнинг янги босқичи
2004 йилнинг 5 февралида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 57-сонли “Юқори ликвидли маҳсулот турларини сотишнинг бозор механизмларини жорий қилиш ҳақида”ги Қарори қабул қилинди. Шу билан товар бозорларини либерализиция қилишга асосий қадам ташланди, уларнинг қайси ҳудудда жойлашганлиги, катталиги, қайси тармоққа ва идорага мансублигидан қатъий назар хўжалик юритувчи ёки фаолият юритувчи хўжалик субъектларини қўлидаги ресурсларга кира олишни бир хил шароитлиги таъминланди.
Қабул қилинган қарорнинг сиёсий ва иқтисодий моҳияти қуйидагича:
Биринчидан, юқори ликвидли махсулотларни махаллий етиштириб чиқарувчи корхоналарга халақит берувчи тўсиқларни олиб ташлаш лозим, чунки улар ресурсларни тўғридан-тўғри олиш имкониятига эгадирлар. Замонавий бошқарувчи бозорга (яъни истеъмолчиларга) йўналтирилган бўлади, чунки маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхона махсулот ишлаб чиқарувчи кенгайтириши имконини олишга муяссар бўлади (ва шунга мувофиқ фойда олиши) қайсиси олдиндан хар хил кўринишидаги лимит ва фондлардан ўзини тутиб туради.
Иккинчидан, корхона ва бозор ўртасида турли воситачилар кўринишидаги бозорнинг ривожланишини тўхтатиб турадиган сунъий тўсиқлар бартараф этилади.
Учинчидан, тадбиркорларнинг тақсимотчи амалдорларга боғланиб қолганлиги йўк қилинади. Корхона эгаси энди фақат бозорга, истеъмолчиларга боғлиқ бўлади.
Тўртинчидан, баҳони ошиши хисобига маҳсулотни сотишдан келадиган даромад ва фойда ишлаб чиқарувчи олади, ўртада турган воситачи эмас. Қўшимча олинган даромадни катта қисмини ишлаб чиқарувчи корхонани техник жиҳатдан қайта жиҳозлашга йўналтиради, янги технологияни жорий қилиш, янги линияларни ва кўплаб солиқларни тўлашга йўналтиради.
Бешинчидан, олдиндан қолиб ёки сақланиб келинган тўланмаган қарзларни ёки тўловларни бартараф қилиш биржа ва кимошди савдоси орқали фақат 100% олдиндан тўланган бўлсагина, маҳсулотни чиқариш мумкин бўлади, бўлмаса йўқ. Инсофсиз харидорлардан ишлаб чиқарувчи қафолатланади, қайсики ундан қоида бўйича юқориликвидли ресурсларни шошилмасдан сотиб олади, тўлаб боради, ўзини ички молиявий муаммоларини ишлаб чиқарувчи хисобидан ҳал қилади, қайсики талабни тополмаган махсулотни ишлаб чиқаришдан олиб ташланади.
Олтинчидан, техник қайта қуриш ишлаб чиқарувчиларга маҳсулотни сифати ва ассортиментини кенгайтиришга, иш жойни кўпайишига, шу билан бир қаторда малакали ходимларни бўлишига имкон яратиб беради.
Ва ниҳоят, бозор механизмини тадбиқ этиш ишлаб чиқарувчиларни қўшишга даромадидан бюджетга қўшимча тушумга олиб келади. Бу дегани, яъни давлат проектини социал-мохиятини қўшимча молиялаштиришга имконият яратилиши, кам таъминланган ахоли қатламини қўллаб қувватлашни вужудга келишига имкон яратиб беради ёки бериши демакдир.
Биржа ва кимошди савдоси механизми
Биржа ва кимошди савдосининг аниқ механизми алохида олинган маҳсулотларни сотиш тартиби орқали аниқланади.
Биринчидан, сотиладиган маҳслот, қонун бўйича корхоналарнинг шахсий эҳтиёжи учун ишлатилади ва уни қайта сотиш мумкин эмас.
Иккинчидан, биржадаги савдо жараёни электрон савдо тизими орқали амалга оширилади. Шу сабабли савдо бутун республика ҳудудида аниқ бир вақтнинг ўзида амалга оширилади ва ҳамма тадбиркорлар ресурсларни бир хилда олиш имкониятига эга бўладилар. Ундан ташқари, ошкора ва тиниқ электрон биржа савдоси бозорда манипуляциядан кафолатланган ҳолда хизмат қилади.
Учинчидан, истеъмолчи-корхоналар ресурсларни сотиб олиш учун эхтимол махсулотни ёки брокерлик жойини сотиб олиши ёки мутахассис брокерлар хизматидан фойдаланишлари мумкинлиги. Брокер – тадбиркорлик агентини буйруғига биноан ресурсларни сотиб олишни амалга оширади. Ундан ташқари, тадбиркорни ўзи ҳам брокер бўлиши мумкин ва биржа савдосида мустақил равишда махсулотни сотиб олиши мумкин.
Тўртинчидан, ресурсни сотиб олувчи бўлган, олувчи корхона биржага брокер орқали банка тўловга қодирлиги тўғрисидаги маълумотномани ва давлат регистрациясидан ўтганлиги тўғрисиги гувоҳномани тақдим этишини шартлиги.
Шундан кейин эса брокер сотиб олувчини топшириғига биноан унга ресурсни сотиб олади, сўнгра эса сотиб олувчи битим баённомасини олади.
Шу баённома билан у сотувчи томонга жўнаб кетади (ишлаб чиқарувчи заводга ёки уни региондаги вакилларига) ва улар билан битим баённомасида кўрсатилган хажми ва бахоси бўйича шартнома тузади.
Агарда сотувчи ёки харидор ўртасида тузилган шартномадан бош тортса, у холда 5%ли жарима тўлайди, яъни жарима тўлаш сотувчини шартнома тузиш мажбуриятидан озод қилмайди. Шундай қилиб, агар корхона биржа савдосида ғолиб чиқса, у ҳолда ресурсларни олиши кафолатланади. Сотувчи ва олувчи томонидан мос ҳолда ишлаб чиқилган мажбуриятини чин дилдан тартибга солинган ҳолда бошқарилиши, уларни чиндилданмаслиги, муносабатихар томонлама кўрсатилган тартибда санкция аниқ регламент қилинади.
Маҳсулотни улгуржи сотиш бахоси йўқ жойга ишлаб чиқарувчилар махсулотини бахосини декларация қилган ҳолда чиқариши. Охирги ёки хал қилувчи баҳо асосан талаб ва таклиф ўртасидаги бозор қонунларига асосланган ҳолда шакилланади. Айрим холларда катта аҳамиятга эга бўлган позициялар кўрилган, асло баҳо хеч қачон бошланғич баҳодан 10% дан ошиб кетиши керак эмас. Агар бу кўрсаткич ошиб кетадиган бўлса, у ҳолда халқаро биржа амалиётига мос холда савдо жараёни тўхтатилади. Шундай қилиб, бозорга қўйилган тўсиқ бахонинг ўсиш йўлини ушлаб қололмайди.