2. Maydalash jarayonlari haqida

Mexanik maydalash - bu ma`lum yiriklikdagi mahsulotni olish uchun tashqi mexanik kuchlar ta`siri ostida tog’ jinslari zarralarini parchalash jarayonidir.
Maydalanuvchanlik - bu tog’ jinslarining ko`plab mexanik xususiyatlarini (elastik, mustahkamlik, plastik, va hokazo) umumlashtiruvchi parametridir va tog’ jinslarini maydalash jarayonining energiya sig’imini ifodalaydi.
Xorij amaliyotida maydalanuvchanlik alohida ruda bo`lagining ustiga tushuvchi yuklarning zarbalari natijasida parchalanish bo`yicha tajribalar orqali aniqlanadi. Ularning qulashi balandligi va massasi bo`yicha maydalashning zarba kuchi hisoblab chiqiladi va undan ish indeksi W_i aniqlanadi. Mexanobrda ishlab chiqilgan uslubga ko`ra maydalanuvchanlik ikkita parametr bilan tavsiflanadi:

i
maydalashning toza ishi indeksi W^* va standart maydalagichdan chiqqan
mahsulotning namunaviy xarakteristikasi bilan.
Ushbu ko`rsatkichlar ruda namunalarini kichik o`lchamdagi jag’li yoki konusni maydalagichda (misol uchun, maydalovchi konusining asosi 600 mm bo`lgan konusli maydalagich) maydalash natijalari bilan aniqlanadi. Maydalash vaqti, tajriba uchun sarflangan ruda na`munasi massasi va sarflangan energiya bo`yicha faqat maydalashga sarflangan solishtirma energiya sarfi (bo`sh turgan holatdagi sarflangan energiyani hisobga olmaganda) hisoblab chiqiladi va maydalashning toza ishi indeksining miqdori aniqlanadi.

Maydalash usullari va qonunlari

Maydalash va yanchish vaqtida foydali qazilmalarning parchalanishi tog’ jinslari bo`laklariga ko`rsatiladigan tashqi yuklama kuchi ta`sirida sodir bo`ladi. Ruda bo`laklarini parchalash uchun alohida kristallar va kristallar ichidagi yopishish kuchlarni engib o`tish kerak. Bu kuchlar tog’ jinslarining mustahkamlikni aniqlaydi. Mustahkamlik ichki tuzilishdagi nuqsonlarga bog’liqdir, masalan, ichki zaiflashgan zonalar (yoriqlar, qo`shimchalar) mavjudligi.

23-rasmda maydalash usullari yoki ularning kombinatsiyasi ko`rsatilgan.
Maydalash va yanchish usullari asosiy qaytmaydigan deformatsiyaning shakli bilan farq qiladi:
bosim ostida (23, a-rasm) - ruda bo`lagini ikkita maydalovchi yuza orasida siqilishga mustahkamlik chegarasidan o`tgandan so`ng yuzaga keladigan bosim o`tkazish siqish natijasida maydalash;
bo`lish (sindirish) (23, b-rasm) – ruda bo`lagini o`tkir maydalovchi yuzalar orasida sindirish natijasida parchalash;
sindirish (23, c-rasm) – qovurg’asimon shaklga ega maydalovchi yuzalar orasida ruda bo`lagini qayirish natijasida parchalash;
kesish (23, d-rasm) - bu mahsulot surilish deformatsiyasiga uchrab maydalanishdir;
ishqalanish (23, e-rasm) - bu mashinaning sirpanishli ishchi yuzalarida sodir bo`lib, ruda bo`lagining tashqi qatlami ko`chish deformatsiyasiga uchrashi natijasida (urinma kuchlanish ruda bo`lagining mustahkamlik chegarasidan oshganda) maydalanish sodir bo`ladi;

23. 
    rasm. Foydali qazilmalarni maydalash usullari
    

zarba (23, f-rasm) — ruda bo`lagiga qisqa vaqtli dinamik yuklama ta`sir ettirish natijasida maydalash. Zarba ta`sirida maydalashda avvalam bor darzliklar va alohida komponentlar zarralari tutashgan joylardan parchalanish boshlanadi.
Tog’ jinslarining xususiyatlariga (mustahkamlik, mo`rtlik, qovushqoqlik va h.k.) bog’liq holda ruda bo`laklarini maydalash maqsadida unga tashqi ta`sir ko`rsatadigan eng samarali usul tanlanadi. Misol uchun, mustahkam va mo`rt bo`lmagan jins uchun eng yaxshi maydalash usuli bosim va zarba orqali maydalashdir. Mo`rt tog’ jinslari uchraganda zarba ta`sirida maydalash samarali bo`lib, ammo, qovushqoqlik oshgan sari zarbaning samarasi pasayadi.
Maydalash usulini tanlash foydali qazilmaning qiymati va maydalangan mahsulotning sifatiga qo`yilgan talabga ham bog’liq. Agar, misol uchun, ruda tarkibida mo`rt foydali minerallar mavjud bo`lsa, u holda uni maydalashda ishqalanish hodisasini maksimal darajada kamaytirish zarur. Chunki ishqalanish natijasida qiyin boyitiluvchi shlamlar paydo bo`ladi.
Maydalash (yanchish) ga ketadigan energiya maydalanuvchi zarralarning deformatsiyalanishiga va yangi yuzalar hosil bo`lishiga sarf bo`ladi va maydalangan mahsulot zarralarining erkin sirt energiyalariga aylanadi.
Umumiy holda mahsulot bo`lagini parchalashga sarflangan elementar ish A, zarraning deformatsiyalanishi va yangi yuzalar paydo bo`lishiga sarflangan ishlar yig’indisiga teng bo`lib, u P.A.Rebinder tenglamasi orqali aniqlanadi:

A  A_D  A_S
 kV  A₀S,
(3.7)

bu yerda A_D — taranglik deformatsiya ishi; A_S — yangi yuzalar paydo bo`lishiga sarflangan ish; k — zarrachaning deformatsiyalanuvchi hajm birligidagi deformatsiya ishini ko`zda tutuvchi mutanosiblik koeffitsienti; ∆V — deformatsiyalanuvchi zarraning hajmini o`zgarishi; A<sub>0</sub> — yangi yuza birligi hosil bo`lishiga sarflangan ishni ko`zda tutuvchi mutanosiblik koeffitsienti; ∆S — yanchishda yangidan hosil bo`lgan yuza.

Maydalanish darajasi kichik bo`lgan yirik maydalashda yangidan hosil bo`lgan yuza nisbatan kam va ana shu yuzani hosil bo`lishiga sarflangan ishni ahamiyatsiz hisoblash mumkin. Bunday holda maydalashning umumiy ishi deformatsiyalangan bo`laklar hajmiga mutanosib bo`ladi (Kirpichev — Kik farazi):

A  k₁V ,
(3.8)

bu yerda k₁ — empirik koeffitsient.

Mayin maydalash va yanchishda zarraning deformatsiyalanishiga sarflangan ish yangi yuzalarni hosil bo`lishiga sarflangan ishdan sezilarli darajada kam va uni ham ahamiyatsiz hisoblash mumkin

21. 
    holda, zarraning parchalanishiga sarflanadigan ish faqat yangidan hosil bo`lgan yuzalar maydoniga mutanosib bo`ladi (Rittinger farazi):
    

A  k₂S,
(3.9)

bu yerda k₂ — empirik koeffitsient.

Bond faraziga ko`ra maydalashga sarflangan ish maydalanayotgan zarra yuzasi va hajmining o`rtacha geometrigiga mutanosib bo`lib, u quyidagi ko`rinishga ega

A  A_D

• 
  A_S  k  k
  

 k_0
D2,5 _,
(3.10)

bu yerda k₀ — empirik koeffitsient.
Ko`rib chiqilgan maydalash qonunlari maydalash (yanchish)ga sarflangan ishni maydalash (yanchish) natijalariga (ya`ni, oxirga mahsulot yirikligiga) bog’liqligini tavsiflaydi:

A  KD^m ,
(3.11)

bu yerda K — mutanosiblik koeffitsienti, N·m/m²; D — ruda bo`lagi o`lchami,

m.
Kirpichev — Kik qonuniga ko`ra A ni aniqlashda daraja ko`rsatkichi t — 3 ga,
Rittinger qonuniga ko`ra — 2, Bond qonuniga ko`ra esa — 2,5 ga teng.
Umuman, taklif qilingan maydalash qonunlari maydalash va yanchishga sarflangan solishtirma energiya egri chizig’ining har xil maydonlarini tavsiflaydi va

E  f (S ),
bu yerda S qaytadan hosil bo`lgan yuza maydoni.