2 мундарижа

Иловалар. 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

3
Кириш 
Мавзунинг долзарблиги: Ўзбекистон ўз мустақиллигини қўлга киритган 
дастлабки кунларданоқ янги, ривожланган жамият қуриш йўлига кирди. 
Заҳматкаш ҳалқимиз ўзининг фидоий меҳнати ва тинч ҳаёти билан дунёдаги 
тараққий топган мамлакатлар қаторидан мустаҳкам ўрин эгаллаш мақсадида 
барча соҳаларда чуқур ислоҳотларни амалга ошира бошлади. Келажаги буюк 
давлат барпо этиш борасида амалга оширилаётган барча тарихий ўзгариш ва 
янгиланишлар юртдошларимиз қалби, онги ва шуурига ўлкан таъсир 
кўрсатмоқда. XXI асрга қадам қўйган ўзбек ҳалқининг миллий тараққиёт 
йўлидаги бош ғояси – бу озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт барпо 
этишдир. Албатта ушбу ғояни амалга оширишда сиёсий, иқтисодий, 
ижтимоий йўналишлар билан бир қаторда баркамол авлодни вояга етказиш, 
улар нутқини ўстириш муҳим ўрин тутади.
Бола нутқининг ривожи кўп жиҳатдан унинг руҳиятига, соғлом, тетик 
ўсишига. Аҳлоқий сифатларига ўқув дастурини ўзлаштиришда меъёрли 
бажарилишини таъминлашшига, қўkланмаларнинг монандлигига боғликдир. 
Бу масалалар мактабгача таълимда ўз ечими ифодасини топиши ва ўз она 
тилида равон гапира оладиган қилиб тарбиялашга қаратилиши зарур. 
1997 йил 29 августда ўтказилган Ўзбекистан Р'еспубликаси Олий 
мажлисининг IX сессиясида "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури" ҳамда 
"Таълим тўғрисидаги Қонун қабул қилинди. Қонунда ва Миллий дастурда 
таъкидланишича, келажагимиз бўлган ёшларни ўз фикрини мустақил баён 
этишга ўргатиш, ўзгалар фикрини тўғри англаш, фикр ифодалаш 
имкониятларига 
эьтибор 
бериш, 
чет 
эл 
тажрибаларидан 
унумли 
фойдаланииш ва қўллаш чет тилини ўрганиш ва ўргатиш масалаларига 
алоҳида урғу берилди. Шунинг учун ҳам биз танлаган мавзу бугунги кунда -
хам жуда долзарбдир.
Ишнинг мазмун ва моҳияти "Таьлим тўғрисида"ги Қонун ва "Кадрлар 
тайерлаш миллий дастури" бўйича амалга ошириш керак бўлган манба ва 
тадбирларга моc келади. Тадқиқот ишидаги айрим усуллар миллий 

---

4
дастурнинг бир бўлаги "Маънавият ва Маърифат" мақсадли дастуридаги 
мактабгача таълимга бағишланган босқичида акс эттирилган. 
Болаларнинг ақлий жараёнини ривожлантириш учун уларнинг 
нутқини ўстириш зарур: Бола ҳар бир сўз маьносини тушуна олиши уни ўз 
нутқида эркин ифодалашга мувофиқ бўлиши керак. Тушунчалар тизимига 
мослашган бола ўз фикрини жамлаб гапиришга ва ифодалаб беришга 
ўрганади. 
Нутқ ўстиришга хизмат қиладиган кўргазмалар етарли даражада эмас. 
Бунинг асосий сабаби шундаки, илмий-методик адабиётларда асосланган 
нутқ ўстириш тизими бугунга қадар ишлаб чиқилмаган. 
Нутқ маданиятиншг ривож топишига улкан ҳисса кушган Юсуф Хос 
Хожиб, Ахмад Югнакий, Имом ал-Бухорий. Имом ат-Термизий, Абдурахмон 
Жомий, Алишер Навоий, Рудакий каби буюк даҳолар яратган асарларда нутқ 
ва унинг инсон ҳаёти, фаолиятдаги аҳамияти эркин мисолларда ўз ифодасини 
топган. 
Шунингдек, Бехбудий, Фитрат, Қори-Ниёзий, Мунаввар Қори, Саидрасул 
Саидазизов ҳам ўзларининг ижод намуналарида бола нутқини ўстиришда 
асосан нималарга эътибор бериш кераклиги ҳақида қимматли фикрларни 
билдирганлар. 
Тадқиқот мавзусига оид адабиётларнинг таҳлили шуни курсатадики, 
мактабгача таълм ёшдаги болаларнинг оғзаки нутқини шакллантириш 
муаммолари кўпгина психолог ва педагогларнинг ишларида ўз аксини 
топган. Чунончи, Айдарова, Блонский, Выготский Л.С., Гвоздев А.Н, 
Гальперин П.Я, Давлетшин Г, Женькин Н.И, Заньков В.Л, Ильясов И.И, 
Рубинштейн С.Л, асарлари шулар жумласидандир. 
Бу борада бир қанча олим ва амалиётчилар ҳам изланишлар олиб 
боришган. Жумладан, Асқарова М., Абдуллаев Й., Абдурахмонова Э., 
Абдуллаева К., Аълаинова М., Ботиров О., Валиева М., Долимов С., 
Зуннунов А., Инагамова Р., Муминова Л., Ниёзметова Т., Расулов И., 
Сафарова Р., Турдиев Б., Урикбоев В., Умарова М., Фузаилов С., Хожиев А., 

---

5
Худойберганова Н., Шарофиддинов О., Юсупов М., Ғуломов А., Қосимова ва 
бошқалар ўз илмий изланишларида оғзаки ва ёзма нутқни ўстириш, сўзлашув 
нутқи, нутқ маданияти тўғрисида аниқ фойдали фикрларни баён этишган. 
Лекин юқоридаги барча олимларимизнинг асарларида уларнинг илмий 
тадқиқотларида, мактабгача таълим муассасаларида сайр орқали 6-7 ёшидаги 
болалар нутқни шакллантириш вазифаларига кирмаганлиги сабабли оғзаки 
ва ёзма нутқни ўстириш тизими ҳақида махсус изланишлар олиб 
борилмаган. 
Мактабгача таълим ёшидаги болалар етарлича фикрини аниқ ва равон 
ифодалай олмасликларининг асосий сабаби шундаки: 
1) болалар нутқидаги нуқсонларни бартараф қилиш; 
2) тарбиячи ва тарбияланувчиларнинг нутқ маданиятини ривожлантириш; 
4) сўз бирикмаси, лугат, гап устида ишлаш орқали оғзаки ва ёзма нутқ 
ўстириш; 
5) боғланишли нутқ устида ишлашда ўйин ва машқ машғулотларидан 
фойдаланиш усуллари ишлаб чиқилмаган. Шунга кўра тадқиқот мавзусини