2. Neft xomashyosidan aromatik uglevodorodlar olish usullari

Ekstrfaol distillatsiya soddalashtirilgan sxemasi: 1–ekstrfaol haydash kolonnasi; 2–aromatik uglevodorodlarni ajratib olish kolonnasi.
Uglevodorodlar aralashmasi (I) 1–kolonnaga keladi, u yerga sof, yangi va jarayonga qaytarilgan fenol(VI) kiritiladi. 1–kolonna yuqorisidan noaromatik uglevodorodlar (II) chiqadi, pastidan esa aromatika+fenol (III) chiqib, 2–kolonnaga aromatik uglevodorodlar (IV) ni ajratib olish uchun beriladi: 2–kolonna tubidan ajralib chiqa yotgan fenol (VI) sof, yangi fenol (V) bilan qo‘shilib 1–kolonnaga boradi.


Ksilollarni ajratib olish
Ksilollarni ajratib olishma’lum qiyinchiliklarga ega, chunki frak sion tarkibga kirgan uglevodorodlar o‘z fizik xossalariga ko‘ra juda yaqin. Quyidagi jadvalda ksilol fraksiyasi tarkibiga kirgan uglevodorod larning qaynash va muzlash haroratlari (ºCda) keltirilgan:
Ksilol fraksiyasini individual uglevodorodlarga ajratish printsipial sxemasi: 1–o–ksilolni ajratish qurilmasi; 2–etilbenzolni ajratish qurilmasi; 3–p–ksilolni ajratish qurilmasi; 4–p–ksilolni ajratish maqsadidagi xom ashyoni tayyorlash quril- masi; 5–m–ksilolni ajratish qurilmasi.
Ksilollar aralashmasi 1–kolonnaga orto– ksilolni (III) ajratib olish uchun keladi. 1–kolonna tepasidan mahsulotlar retsirkulyat (IV) bilan aralashgan holida 2–kolonnaga etilbenzolni (V) ajratib olish uchun keladi, 2–kolonna tubidan xomashyo 3–apparatga kristallizat siyaga boradi. Bunda p–ksilol (VII) ajraladi, xira eritma (VIII) esa 4–kolonnaga keladi, kolonna tepasidan p–ksilolni qo‘shimcha ajratib olish uchun 2–kolonnaga yuborilayot- gan retsirkulyat (IV) chiqarib olinadi, 4–kolonna- dan chiqayotgan qoldiq (IX) m–ksilolni (X) va qoldiq ksilol fraksiyasini (XI) ajratib olish uchun 5–apparatga kiradi.
Keltirilgan chizma p–ksilol va etilbenzolni yuqori salmoqda 88 va 99% (xomashyodagi ularning miqdoriga mos holida) olish imkoni yatini beradi. Yaponiyada ksilollarni ajratib olishning yangi orginal usuli ishlab chiqilgan. Ushbu usulda HF.BF aralashmasi ishlatilib, dastavval u yordamida xomashyodan m–ksilolto‘la ekstraktsiyalanadi (0–10ºC), qolgan uglevodorodlar rektifikatsiyada oson ajraladi. HF.BF komp leksining yana bir e’tiborini tortadigan xossasi: temperatura 100ºC gacha ko‘tarilsa metaksilolni orto– va para– ksilollarga izomerizatsi yasi amalga oshadi. 3 3 - -
Аlkilaromatik uglevodorodlarni olish
Neftkimyoda alkilaromatik uglevodorodlar- dan eng ko‘p ishlatiladi ganlari etil va izopropil benzollardir. Ular sintetik kauchuk monomerlari bo‘lmish stirol va a–metilstirollarni olishda xomashyo sifatida ishlatiladi. Bundan tashqari, oksidlash yo‘li bilan izopro pilbenzoldan fenol (sintetik smola va plastmassalar xomashyosi) va atseton olinadi. Аlkilaromatik uglevodorodlar benzolni etilen va pro pilenlar bilan alkillash reaksiyasi yordamida olinadi:

Аlkillash jarayoni uchun katalizatorlar sifatida sulfat (H2SО4), fosfat(H3PО4), vodorod ftorid(HF) kislotalari, hamda aluminiy xlorid(AlCl ) va rux xlorid (ZnCl)lar xizmat qilishi mumkin.
Rossiyada alkillash jarayoni quyidagi sharoitlarda AlCl da olib borilgan: benzol: olefin nisbati yonaki mahsulotlar hosil bo‘lmasligini nazarda tutib, 2:1 molyar nisbatda; reaktor sifatida ko lonna olinib, uning balandligi 12 m, diametri 1,4 bo‘lgan. Kolonna ning ichki qismi emallan- gan va asbest zichlagichli flanetslar bilan biriktirilgan 4 ta zvenodan tashkil topgan. Boshqa hollarda korro ziyadan himoyalanish uchun grafit plitalar bilan futerovka qilina di. Kolonnaning uch seksiyasi isitish va sovutish maqsadlari uchun «ko‘ylak» ka ega, ammo issiqlik- ning asosiy qismi benzol bir qismi ning bug‘lanishi hisobiga olib chiqib ketiladi.
Foydalangan Adabiyotlar:

1. 
   NEFT-GAZ SINTEZI АSОSLАRI B. Аbidov, О. G‘. Аzimov, U. А. Ziyamuhamedova
   

2. Е. В. Смидовия. Технол. перер. Н и Г (крекинг нефтяного сырья и перер. углеводородных газов) 2-qism. – M., «Химия», 1980.
3. Н. И. Черножуков. Технол. перер. Н и Г (очистка нефтяного сырья, производ. товарных продуктов) 3-qism, – M., «Химия», 1981.
4. А. Д. Сулимов. Каталический реформинг бензинов. – m., «Химия», 1986.
5. Р. С. Соколов Химия технология т1. – M., Владос, 2000.
6. Н. Н. Лебедов., М.Н. Манаков., В.Ф. Швец. Теория химия. процессов осн. орг и НХС, – M., Химия, 1984.
7. Р. С. Соколов. Хим. технология, т 2. – M., Владос, 2000.
8. Справочник нефтехимика. Под ред. Л. Огородников: «Химия», 1976.
9. Н. Н. Лебедов. Хим.и технол. ОО и НХС: 4–е изд. – M., «Химия», 1988.
10. Справочник нефтехимика. Под ред. Л. Огородникова, в 2x т. – M., Химия, 1978.
11. Основы химия. технологии. Учеб. под ред И.П. Мухленова Теоретич. основы, 4–e изд. – M., Выс. шк. 1991.
12. У. Л. Леффлер. Педагогика нефти. ЗАО «Олимп-бизнес». – M., 2001.
13. Л. Дональд Бардик., У.Л. Леффлер. Нефтехимия. Перевод с английского. – m., 2001.