2. O’zbekistonda arxeologiya faniga hissa qo’shgan olimlar. Shaharlarning yubiley tantanalari

Akademik Ahmadali Asqarovning ilmiy, ijodiy va

pedagogik faoliyati
O’zbekiston Fanlar Akademiyasining Akademigi, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan fan arbobi, Abu Rayhon Berniy nomidagi davlat mukofotining laurenti, tarix fanlari doktori, taniqli tarixchi arxeolog olim, arxeologiya fanining chuqur bilimdoni, tashkilotchi rahbar, ezgulik yo’lini o’zining hayot tamoyili qilib olgan ustoz va bag’ri keng inson, professor Ahmadali Asqarov bu yili 70 ga to’ldi.
Ahmadali maktabda o’qib yurgan kezlaridayoq o’qimishli , hayot achchiq – chuchuklarini tatigan , ustozlari o’gitini olishga intilar , maktab ustozlari tomonidan tavsiya etilga ilmiy va badiiy adabiyotlarni qunt bilan o’qir , ustozlariga chuqur hurmat esa uning hayot tamoyiliga aylangan edi. Maktab kutubxonasidan boshlangan , ilm xazinasi – kutubxonalarga bo’lgan intilish , Ahmadalining bir umrlik turmush tarziga aylandi , uni manaviy kamolotga yetakladi.
Talabalik yillaridayoq o’zbek arxeologiyasining otasi , taniqli olim akademik Yahyo G’ulomovning ilmiy maruzalari va u kishi bo’lgan muloqtlar yosh Ahmadali Asqarovning keyingi hayot yo’lini belgilab berdi. Chunki , ustoz Yahyo G’ulomov institutda O’zbekistonda arxeologiyasidan maxsus kurs o’qitdilar. Talabalik yillarida boshlangan ustoz – shogirdga xos ilk munosabatlar uzoq davom etib , o’zining samarali mahsulini berdi. Bir necha o’n yillar o’tgach , olim o’z hayotida iz qoldirgan ustozi haqida xotirlab shunday yozadi : “Men o’z G’ulomov va Gryaznovlardan saboq olgan bo’lsam , rahbarlik ish faoliyati sirlarini yana bir akademik ustoz Mo’minovdan o’rgandim)”(A.Asqarov) .
Yosh mutaxassisdagi tashkilotchilik qobiliyati , arxeologiya faniga bo’lgan fidoyilik , o’ziga va atrofdagilarga nisbatan talabchanlik , hayotda va ilmdagi prinsipiallik , halol poklik o’sha paytdayoq O’zbekiston FA rahbariyati etiborini o’ziga tortdi. Nihoyat , Ahmadali Asqarov 1970 – yili yangi tashkil etilgan Arxeologiya institutining direktori etib tayinlandi.
Endi Ahmadali Asqarov zimmasida hukumat qarori bilan tashkil etilgan ilm dargohi O’zbekiston FA Arxeologiya ilmiy tadqiqot institutini ilmiy tashkiliy jihatdan uyushtirishdek og’ir va mas’uliyatli vazifa turardi.
Samarqandda ochilgan arxeologiya institutining shakllanishida Ahmadali Asqarovning ilmiy tashkilotchilik va rahbarlik xizmatini alohida qatd etish zarur. Chunki , yangi ochilgan institut binosini qurdirish va uni tegishli malakali kadrlar bilan taminlash o’z – o’zidan bo’lavermas edi. Bu yo’lda uchragan sun’iy to’siqlar va institutning juda og’ir kechgan tashkiliy shakllanish jaryoni yosh diretorni cho’chitmadi , u o’ziga xos qat’iy iroda bilan institutni nafaqat O’rta Osiyoda balki butun dunyo miqyosida tan olingan ilmiy markaz darajasiga ko’tara oldi.
Ahmadali Asqarov bevosita rahbarligida birdam , ahil arxeolog – olimlar jamoasi shakllandi , o’ziga xos “Samarqand arxeologiyasi maktabi” tashkil topdi.
Ahmadali Asqarov nafaqat tashkilotchi rahbar , balki haqiqiy fan zahmatkashlaridan biridir. U Buxoro , Qarshi – Surxon cho’llarida , Toshkent va Farg’ona vohalaridan tortib to uzoq Sibr kengliklarigacha bo’lgan hududlarda ko’plab arxeologik izlanishlar o’tkazgan fidoiy tadqiqotchi hamdir.
Domlaning ilmiy izlanishlari 12 ta managrafik yirik asarlar (shulardan 2 tasi darslik) va 300 dan ortiq ilmiy , ilmiy – ommabop ishlarda o’z aksini topgan.
Ahmadali Asqarovning ilmiy faoliyati ko’p qirrali bo’lib , vatanimiz tarixi va madaniyatiga oid ko’plab sohalarni qamrab olgan. Olim o’z tadqiqotlari bilan O’zbekistonda qadimgi tarix fanida yangi yo’nalish ochdi. Bu yo’nalish ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishi , sinfiy jamiyatning vujudga kelishi , urbanizatsiya jamoasining boslanishi va rivojlanishi masalalarini arxeolig manbalar asosida o’rganishi bilan uzviy bog’liqdir. Ahmadali Asqarovning chop etilgan kitob , risola va maqolalarini quyidagi 8 ta katta ilmiy yo’nalish bo’yicha umumlashtirish mumki:
I . O’rta Osiyoning bronza va ilk temir davri tarixi masalalari;
II . Qadimgi shahar madaniyatining shakllanishi va ilk davlatchilik masalalari;
III . O’zbek tarixining kelib chiqishi muammolari;
IV . Arxeologiya fanining ilmiy – uslubiy va nazorat asoslari;
V . Ko’p jildli fundamental tarixiy asarlarni yaratishdagiishtiroki;
VI . Oriylar muammosi va o’zbek milliy kurashi tarixi;
VII . Ilk zardushtiylining rxeologik materiallarda aks etilishi;
VIII . Akademik Ahmadali Asqarovning ilmy – tashkiliy va pedagogik faoliyati.
I .O’rta osiyoning bnza va ilk temir davri tarixi masalalari.
Bu tarixiy davr olimlarining ilmiy ijodiy faoliyatida alohida ahamiyatga ega bo’lib , kasfiyotlar va prinsipal ulosalargaboydir.
Ahmadali Asqarov ilmiyizlanishlarini Buxoro viloyatidan boshadi. Uning ibtidoiy davr yodgorliklarini o’rganish borasida qilgan ishlari Zarafshon va uning irmog’lari bo’lib ustoz akademik Yahyo G’ulomov olib borgan ilmiy qidiruv ishlari bilan uzviy bog’liqdir. O’rta Osiyo sharoitida bnza ibtidoiy jamoa xo’jaligining ikki yo’nalishda rivojlanishi
haqidagi ustoz Yahyo G’ulomov o’rtaga tashlagan g’oya Ahmadali Asqarovning ilmiy izlanishlari tufayli yangi malumotlar bilan boyitildi. Xususan Ahmadali Asqarov dash va cho’l mintaqada yashagan chorvador aholining madaniyatini o’rganish ishida salmoqli natijalarg erishildi. Ayniqsa , Zamonbobo madaniyatining o’rganishda olimni alohida xizmatarini takidlash lozimdir. Bu madaniyatga oid qadimgi qabriston va ibtidoiy qishloq qoldiqlari ochib o’rganildi. Uy – joy qurilishi , moddiy madaniyat ashyolari va dafn urf – odatlarini chuqur tahlil qilish natijasida dasht – ho’l hududlariga xos bo’lgan Zamonbobo madaniyati tariflab berildi va alohida qadimgi madaniyat sifatida arxeologiya faniga kiritildi. Tadqiqotchinig cho’l - dasht yerlarida yashagan qadimgi aholidan qolgan yodgorliklarni davrlashtirish va ular qoldirgan moddiy madaniyat izlarini o’rganish masalalariga doir 20 dan ortiq ilmiy maqolalari va bir kitobi (Pervobitnaya kultura v nizovyax Zarafshana) ham muallifligda chop etilgan(10).
Ahmadali Asqarovning ilmiy faoliyatidagi yetakchi yo’nalishlardan yana biri Janubiy O’zbekiston – Qadimgi Baqtrya hududidagi bronza davri yodgorliklarini o’rganilishi , ularning qadimgi sharq sivilizatsiyasida tutgan o’rni va ahamiyatini ochib berilishidir. Janubiy O’zbekistonning bronza va ilk temir davri yodgorliklarida olib borilgan so’ngi izlanishlar va yangidan yangi ilmiy dalillarning topilishi yuqorida keltirilgan sanalarga bazi bir tuzatishlar kiritilishini taqazo etdi.
Mustaqillik yillarida Ahmadali Asqarov ko’tarib chiqqan masalalardan yana biri bu o’zbek milliy kurashi tarixidir. O’zbek milliy kurashi tarixi juda qadimiydir. Ammo uning ustida sovet hokimiyati davrida hech kim maxsus tadqiqot olib bormadi. Uning turkiy aholi orasida keng tarqalgan juda qadimiy sport o’yinlaridan ekanigiga etibor berilmadi. Xalqimiz to’y – tomoshalarida “farg’ona” va “buxorocha” nomlari bilan keng tarqalgan o’zbek milliy kurashi tarixi bilan qiziqish mustaqillik mafkurasi tufayli kun tartibiga qo’yildi.
Yozma manbalarda o’zbek milliy kurashi tarixi haqida talay malumotlar bor. Ahmadali Asqarov fikricha o’zbek milliy kurashi haqida arxeologik manbalardan tegishli malumotlarni topsa bo’ladi. U mavzuga doir arxeologik materiallarni qidirish maqsadida ko’plab maxsus adabiyotlarni , arxeologik kolleksiyalarni yana bir bor ko’zdan kechirib chiqadi. Izlanishlar davomida bevosita mavzuga tegishli materiallarni monumental devoriy suratlardan va amaliy san’at namunalardan topadi.
Hozirgi kunda ustoz ixtiyorida o’z ilmiy tahlilini kutayotgan 7 ta arxeologik topilma bor.