2. Paleografiyalıq rawajlanıw o’zgeshelikleri. Evraziyanıń geologiyalıq dúzilisi hám relefi

Soraw ha’m tapsirmalar

1. 
   Evraziya materiginde qanday klimat poyaslari qa’liplesken?
   
2. 
   Evraziya materiginde jawin-shashinnin’ bo’listiriliwi qanday?
   
3. 
   Evraziya materiginde qanday da’rya ha’m ko’llerdi bilesiz?
   

EVRAZIYANIN’ TOPIRAQ, O’SIMLIK QATLAMI HA’M HAYWANAT DU’NYASI
1.Evraziyanin’ topiraq qatlamına ulıwma sıpatlama
2. Evraziyanin’ o’simlik du’nyasının’ o’zine ta’n o’zgeshelikleri
3. Evraziyanin’ h’aywanat du’nyasına ulıwma sıpatlama
Evraziyanın’ topıraq qatlamının’ tarqalıwı o’zine ta’n o’zgesheliklerge iye. Zattin’ biologiyaliq aylaniwi ju’da a’ste bariwi, suw ha’m duz rejimlerin shegaralang’anlig’i tundra topiraq payda boliwinin’ o’zine ta’n o’zgesheligidu’r. Ig’alli sharayatta organikaliq zatlar torfqa aylanadi. Zatlardin’ qaytariliw reaksiyasi protsesslerinin’ rawajlaniwi na’tiyjesinde topiraqta gleyleniw ju’zege keledi. Tundra topiraqlari ushin profil 30-50sm – qalin’ bolmaslig’i xarakterlidu’r.
Tundra zonasinda - zonal tip tundra - gleyli, tupraq. Sonin’ benen birge - batpaq gleyli, batpaq - torf-gleyli, shimli-otlaq, podzol-gleyli ha’m torfli podzol-gleyli topiraqlar ushiraydi. Topiraqlar kislotali ha’m ku’shli kislotali reaksiyag’a iye tiykarlar benen toyiniwi -20-70%. gumis mug’dari 2-7,5%, aziqliq elementleri kambag’al. Usi topiraqlar tiykarinan arqa bug’ishiliq ushin ot-jem bazasi esaplanadi. Jabiq ha’m ashiq gruntlarda paliz eginleri egiledi. Topiraq o’nimdarlig’in asiriw ushin topiraqtin’ biologiyaliq aktivligin asiriw, issiliq ha’m aziqliq rejimlerin jaqsilawg’a qaratilg’an jiynalislar o’tkeriw.
Tayga tog’ay-zonasi arqadan tundra, qublada tundra-tog’ay dala zonasi benen shegaralanadi. Onin’ maydani - 1150 mln.ga di quraydi ha’m batistan-shig’isqa, arqada-qublag’a qarap ju’da’ u’lken maydang’a sozilip ketkenligi sebepli, ta’biyiy sharayati da ha’r-tu’rli.
Topiraq payda qiliwshi ana jinislar - morenalar, flyuvioglyatsion, allyuvial jatqiziqlar, sho’gindi jinislar. o’simlikleri – tog’ay, ot ta’rizli otlaq ha’m batpaq formatsiyalar ta’biyiy sharayat tu’r-tu’rliligi ha’m u’sh o’simlikler formatsiyasi zonada u’sh tiptegi topiraq payda qiliwshi: podzol, shimli ha’m batpaqli protsessti rawajlantiriwg’a alip keledi. Zonanin’ tiykarg’i topiraqlari. podzol, shimli-podzol, shimli-karbonatli,shimli-gley, torfdan ibarat. Podzolaniw protsessi asirese ig’alli moxli ha’m tutasqan iynejapiraqli ig’alli tog’aylar astinda jaqsi ko’rsetilgen.
Podzollaniw protsessinde topiraq profilinde loyqa bo’lekshelerinin’ podzol qatlaminda kem, illyuvial gorizontinda ko’p toplanadi. Podzol gorizontda kremnezem ko’pligi ha’m tu’rli oksidler benen kambag’allasiwi xarakterli. Usi topiraqlarda gumis kem (-4%), onin’ quraminda fulvo kislota tiykarg’i ro’l oynaydi. Aziqliq zatlar ju’da kem, ku’shli kislotali (RN - 2,0-2,1), sin’diriw siyimi pa’s (9-11 mg-ekv.100 gr. Topiraqqa). Topiraqtin’ tiykarlar menen toying’anlig’i joqari qatlamda 20-21%, pa’ski qatlamlarda 45-73% ti quraydi.
Aziyadag’ı muzlanıw. Evropag’a salıstırg’anda og’ada az bolg’an. Qaplap turg’an muzlıqlar tek arqa rayonlarda rawajlangan. Oraylıq bo’limlerde tawlı muzlanıw u’stem boldı. Tog’ay floranın’ saqlanıwına materiktin’ shıg’ıstag’ı sharyatlar jag’ımlı boldı. Kotlovinalarda pleytootsen aldı reliktli tu’rler saqlangan ja’nede Shıg’ıs Qıtay ha’m Yaponiyada tu’r payda bolıwdın’ jergilikli orayları qa’liplesedi.
Oraylıq Aziyada muzlıqlardın’ ketiwinen son’ bul jerde sharayatlar payda bolg’an, olar kserofitlı o’simliklerdin’ tarqalıwına jol ashtı. Sırt Aziyada en’ jas Tibettin’ florası esaplanadı. Bul flora, İndokitay, Gimalay ha’m Shıg’ıs Aziyanın’ orta tawlı ha’m ba’lent tawlı oblastlardın’ tu’rleri esabınan payda boldı.
Jumsaq ten’izlik klimat sharayatlarında ken’ japıraqlı tog’aylar tu’rleri boyınsha bay rayonlar menen parıqlanadı. Shıg’ıs rayonlarda klimattın’ kontenentallıg’ı ku’sheyiwi na’tyjesinde ken’ japıraqlı o’simliklerge iyne japıraqlı tu’rler kosıladı. Fennoskandiya u’stem bo’liminde boreallıq tiptegi iyne japıraqlı tog’aylar ken’ tarqalgan. Tu’slik Evropa ha’mde Arabiyanın’ ha’m kishi Aziyanın’ jer orta ten’izlikli jag’lawları Jer ora ten’izi flora oblastına kiredi. Bul oblastka ma’n’gi jasıl kserofitlı tog’aylar ha’m putalıqlar formatsiyalaı xarakterli. Ta’biyg’ıy o’simlik qatlamı tek tawlı rayonlarda saklangan. Taw aldı ha’m tegislik rayonlarında ta’biyiy o’simlik qatlamı ma’deniy o’simlikler menen almaskan. U’stem bolatug’ın topırak qon’ır topıraqlar, izvestnyaklarda qızıl-qon’ır topırak.
Shıg’ıs Aziya flora Oblastı ha’r qıylı tu’rdegi o’simliklerdin’ payda bolıwının’ tiykarg’ı oraylarının’ birewi ha’m rediktli o’simliklerge bay bolıp keledi. Ken’ japıraqlı ha’m iyne japıraqlı aralas japıraqlı tog’aylar xarakterli bolıp keledi. Ortasha mussonlı klimat sharayatlarında tog’aylı toyg’ın-qon’ır topıraq ha’m shorlangan sur topıraq u’stem boladı.
Tog’aylar menen qatar o’simlik qatlamın payda keltirip tog’aylı dala ha’m dala gruppirovkaları u’lken rol atkaradı. Olar Mongoliyanın’ Arqa-Shıg’ısında ha’m Arqa Shıg’ıs Qıtaydın’ oraylıq bo’limlerinde ken’ tarqalg’an.
Kashtan ha’m qara topıraq xarakterli bolıp keledi, subtropik mussonlı klimata ma’n’gi jasıl lavrojarıraqlı tog’aylar rawajlanadı. Og’ada u’lken territoriyada olar shabılg’an.
Oraylıq Aziyanın’ ha’m Aziya aldı tawlıqlarının’ ko’pshilik bo’limi İran-Turan floristikalıq oblasta jaylaskan. Onın’ florası salıstırmalı kedey bolıp keledi.
Ko’binese yarım sho’ller, sho’ller ha’m ba’lent tawlı dala. Geypara uchastkalarda, tawlarda shırshalı-rix talı ha’m japıraqlı tog’aylar ushırasadı. Ko’pshilik territoriyaların kumlıqlar iyelegen.
Saxara-Araviya flora oblastı Araviya yarım atawı ha’m to’mengi mesopotomiyanın’ tropikalıq emes bo’limin iyelep tur. O’simlik katlamında yarımputalıqlı, sho’ller ha’m yarım sho’ller tarqalg’an. Topıraqlarının’ shirindisi az, taslı, qon’ır ha’m sur ren’li topıraqlar tarqalg’an.
Evraziyanın’ tu’slik ha’m tu’slik shıg’ıs shetleri Paleotropik flora patshalıg’ının’ quramına kiredi. Bul jerde planetadag’ı gu’lli o’simliklerdin’ en’ a’yiemgi florası toplang’an. Endemikalıq florag’a bay. Bul jerde en’ kalın’ tropikalıq musson tog’aylar o’sedi, terekler porodalarının’ sanı bes mın’g’a shekem jetedi. Ba’rqulla ıg’allı ha’m ıssı klimata ferralitli unıraw qabıqta qızıl Sarı topıraqlar payda bolg’an.
Hind ha’m Hind Qıtay oblastlarıın’ florası bay ha’r qıylı bolıp keledi. Hind oblastının’ ta’biyiy o’simlikleri Adam ta’repinen qattı o’zgertilgen, geypara xalıq tıg’ız jaylaskan jerlerde saqlanbag’an. Eki oblastta da tog’aylı formatsiyalar tropikalıq ıg’allı ha’m yarım japırag’ı tu’setug’ın mussonlı tog’aylar tarqalgan. Hindistannın’ ha’m Hindo-Qıtaydın’ ishki platolarında savanna ha’m siyrek tog’aylar ken’ tarqalg’an. Topırag’ı qızıl ren’li.
Du’nya ju’zindegi 640 min’ a’hmiyetli ma’deniy o’simliklerdin’ 400 nin’ Watanı Aziya.
Haywanat du’nyası. Evraziyanın’ fawnası, flora sıyaqlı uzın ha’m qıyın rawajlanıw jolın o’tti. Pleystotsenge shekem joqarı platsentarlıq su’t emiziwshiler, qaltalılardı Tu’slikke ha’m Tu’slik Shıg’ısqa shıg’arıp tasladı. Ha’zirgi Evropanın’ territoriyasında mamontlar, nosorog, arıslanlar h.t.b. bolg’an. Ha’zirgi waqıtta bul haywanlar Afrikada jasaydı. Evraziyanın’ klimatının’ suwıq bolıwına baylanıslı Arqa fawna ken’ tarqaladı. OraylıqAziyada suwıqlanıw menen qatar kurgaklanıu payda bolıp, ol aridlı faunanın’ rauajlanıuına alıp keledi. Bul protsessler Gimalay taw sistemadan Tu’slikte rawajlanbag’an, sonın’ ushın Tu’slik Aziyada ıssılıqtı su’yiwshi fawna saqlanıp kalg’an. Shıg’ıs Aziyada keskin klimatlıq o’zgerisler yag’nıy shegaralar bolmag’an. Arqa ha’m tu’slik fawnalardın’ arasında ko’pir sıpatında bolg’an. Sonın’ ushın fawnalar aralasıp tur. Mıs: tigr ha’m Arqa olen bir arsalda jasaydı.
Joqarıda ko’rsetilgen fawnanın’ rawajlanıwının’ tariyxıy o’zgeshelikleri Evraziyanın’ ha’zirgi zoogeografiya rayonlastırıwının’ tiykarında boladı.
Materik u’sh zoogeografiya oblastında jaylaskan territoriyanın’ basım ko’pshilik bo’limi, Gimalay ha’m İemen tawlarına shekem Goloarktika zoogeografiya oblastı kuramına kiredi. Araviyanın’ tu’sligi Efiopiya oblastı, Hindistan, Hindo-Qıtay, %ilippina ha’m Zond atawları Hind Malay oblastına kiredi.
Tu’slikte jawın shashın mug’darı 800-1000 mm shekem ko’teriledi. Muzdan bos jerler Arktikalıq sho’ller ha’m tundra iyelep tur. Tiykarg’ı ko’zge tu’setug’ın peyzaj yag’nıy landshaft o’simlikler joq ha’m taslı jerlerden ibarat. Geypara uchastkalarında mox ha’m lishaynikler ushırasadı. Jazda ıq jerlerde polyarlı mak, gvozdika, kalnelomka gu’lleydi. Haywanat du’nyası gedey; Ak ayu, Arqa suwını, Grenlandiyadan qoy o’giz alıp kelingen. Ten’izleri su’t emiziwshilerge bay.
İslandiya da’ryaları muzlıqlardan azıqlanadı, tawlı tiptegi da’ryalar 50 m biyiklikke shekem sarkıramalar ushırasadı. İslandiyanın’ ko’lleri territoriyanın’ 3 protsentin iyeleydi, jıllı ko’ller ushırasadı. Atawdın’ ko’pshilik bo’limin tundra iyelep atır, mox-lishaynikler gu’lli o’simlikler o’sedi. Da’rya alablarında aqqayın’. mojjevelnikler o’sedi. Atawdın’ ishki tawlı oblastlaprın Arktikalıq yarım sho’ller iyelep atır. Jag’alawlar boyındag’ı oypatlıqlar (Tuslik ha’m Batıs) okean boyındag’ı otlaqlar qoy ha’m kara mallar ushın ot bazası esabında paydalanadı. Son’g’ı jılları İslandiyada tog’ay egiw jumısları ju’rgizilip atır, Evropa shırshaları, Sibir listvennitsa. Akkayın’ h.t.b. otırg’ızılmakta olardın’ ulıwma maydanı atawdın’ maydanının’ bir protsentin quraydı. Haywanatlar du’nyasına kelsek gedey, lemming, pesetsler bar. Jag’a boyındag’ı suwlar balıqqa bay (treska, piksha, sayda).
Soraw ha’m tapsirmalar

1. 
   Evraziya materiginde qanday ta’biyat zonalari tarqalg’an?
   
2. 
   Evraziya materigindegi o’simlik ha’m haywanat du’nyasi tuwrali qanday tu’sinikke iyesiz?
   
3. 
   Evraziya materiginde tiykarinan qanday topiraqlar tarqalg’an?