2. Paleografiyalıq rawajlanıw o’zgeshelikleri. Evraziyanıń geologiyalıq dúzilisi hám relefi

Soraw ha’m tapsirmalar

1. 
   Evraziya materigin orap turg’an okeanlardi bilesizbe?
   
2. 
   Evraziya maeriginin’ payda boliw tariyxi
   
3. 
   Evraziya maerigi relefi ha’m paydali qazilmalari haqqinda aytip berin’.
   

Evraziyanın’ klimatı ha’m ishki suwları. Evraziya materigi ju’da’ u’lken materik bolg’anlig’i sebepli, onda quyash tu’siw mu’yeshi, atmosferanin’ bo’listiriliwi ju’da’ ha’r tu’rli. Materiktin’ geografiyalıq jaylasıw ornı ha’m onın’ u’lken razmeri okeanlardın’ ta’siri relef Evraziyanın’ klimat sharayatının’ ha’r qıylı bolıwına alıp keledi. Evraziya qurg’aqlıqtın’ iri massivi bolg’anı ushın ulıwma planetalıq tserkuliyatsiyalıq sharayatlardın’ u’stine regionallı tserkulyatsiya qosıladı. En’ ku’shli ta’sir etetug’ın barikalıq sistemalardan Aziya maksimumı onın’ ta’siri Evropag’a shekem jetedi, al Atlantikanın’ hawa massaları Gindikush tawlarg’a shekem ta’sir etiwi mu’mkin.
Evropa basım bo’limi ortasha poyasta jaylaskan. Arka jag’awları Subarktik ha’m atawlar Arktik. Jer orta ten’izi-subtropik poyasta.
Evropanın’ batıs bo’liminde Atlantiikadan keletug’ın hawa massası ku’shli ta’sir etedi, sonın’ ushın bul jeerde ten’izli ortasha klimat oblastı bolıp keledi. Arka territoriyag’a Arktikalıq hawa massası tez-tezden kelip turadı. Geypara jaeg’daylarda Alp ha’m Piriney tawlarına shekem jetip baradı. Tu’slik Evropa tropikn’alıq hawa massasının’ ta’siri astında boladı. Shıg’ıs Evropa jıl dawamında batıs samllar ta’siri astında boladı, birak shıg’ıs ta’repke jıljıp Atlantika hawa massası kontenentallıq mug’darı kemeyip baradı. 500 mm Ukrayna. Rossiyada Oralga shekem. Shıg’ıs Evropa tegisliginin’ tu’slik bo’liminde 200 mm shekem jetedi.
Atmosferanın’ tsirkulyatsiyası, qısta Evropada. Arkada Atlantika jaylaskan İslandiya minimum ha’m Sibir maksimum (Aziya) anıqlandı. Usı waqıtta ba’lent qısım Arktikag’a da xarakterli.
Qısta okeannan kurgaklıqqa keletug’ın hawa, klimat jumsaradı. Batıs Evropada on’ temperaturalar basım boladı. Yanvar ay ındag’ı 0º tag’ı ezotema Norvegiyanın’ tu’slik-batıs (bergen) Yuotlandiya yarım atawı, Berlinnin’ u’stinen Belgradqa shekem o’tedi. Usı izotemadan batıs ta’repinde orta yanvar aylarının’ temperaturası on’ bolıp keledi ,
Batıs samallapr kattı ıg’allangan sonın’ ushın Evropanın’ a’sirese batıs bo’limi jawın shashınga bay boladı. Qar qatlamı jıldan tegisliklerde Bergen-Gamburg-Vena-Belgrad sızıg’ınan shıg’ıs ta’repinde payda bolgan. %ennos arka bo’liminde qar qatlamının’ uzınlıg’ı 6-7 ayg’a shekem tu’slik rayonda 1-2 ay. Dunay tegisliklerinde 3-4 ha’pte. Britaniya. %rantsiyada kar jawganı menen tez erip ketedi.
Evropada atmosferanın’ tsirkulatsion o’zgesheliklerine baylanıslı qısqı rejimnin’ 3 tipin jaratadı:-Normal jıllı, qattı, suwıq,
Normal shamal menen on jılda segiz ma’rte boladı, temperatura tu’slik batısta arka shıg’ıs ta’repke to’menleydi.
Jıllı kıs shama menen on jılda bir ret. Atlantika jıllı ha’m ma’wsimli arka turaklıg’ı menen xarakterli. Usınday jılları oraylıq Evropa, Polshada kar katlamı ko’p bolmaydı ha’m da’ryalar katpaydı.
Qattı suwıq qıs on jılda bir ret. Suwıq qısta Sibir (aziya) antitsiklonının’ kishi batıs Evropag’a shekem jetedi. Gey para waqıtları. Sibir antitsiklonının’ jag’ası jergilikli maksimumg’a aylanadı. Ja’ne bir sebep birak ol siyrek Artika hawa massası kirip keliwi. Ortasha Evropa temperaturası -20 -25 º qa shekem to’menleydi. Gey para jag’daylarda Alp tawlarınan o’tip Apinin yarım atawına shekem o’tedi.
Jaz. Normal jaz on jılda jeti ma’rte. Temperatura arkadan tu’slikke ko’teriledi. Tu’slik shıg’ıs (Rum, Bolt,) iyulde -30 º qa shekem. Jazg’ı jawın shashın mug’darı arkadan tu’slikke kemeyedi.
Salqın ızgar jaz on jılda eki ma’rte kaytalanadı. Bul atlantika suwıq ten’izli hawa ma’wsimi intensiv keliwine baylanıslı ha’m usı uakıtta Arktikalıq hawa tez-tezden aralıq Evropadan o’tip keledi. Usınday jılları ba’ha’rgi suwıq tu’siw uzak wakıt jawınlı tha’m salkın hawa rayı bolıp turadı.
Jer orta ten’izi boylarında salqın jazlar siyrek boladı. Issı qurg’aq jazı on jılda bir ret. Bul jaz jergilikli antitsiklon tipindegi hawa massası menen baylanıslı. Olar batıs samallarga irkinish boladı. Jazda Sibir (Aziya) antitsiklonı jog’aladı, en’ ku’shli Azor maksimumı rawajlanadı. Bul tu’slik Evropanın’ shıg’ıs bo’limine shekem ta’sir etedi. İslandiyalıq Barikal minimum o’zin ko’rsetpeydi. Jazda termikalıq rejim radiatsiya jıyındıları menen anıqlanadı, sonın’ ushın izotermalar kenislik boyınsha tarkaladı (bagıtta boladı). İzoterma +10 %ennosk. Arqa bo’liminde +25 º. Evropada tu’sliginde.
Evropanın’ territoriyası jaksı ıg’allanadı. Jawın shashın basım jawın tu’rinde boladı. Maksimum 1000-2000 mm, samal astı janbawırları (Skandinaviya, Britaniya, Alp, Apinin, Dinara). Shıg’ıs bag’ıtqa karay mug’darı kemeyedi. %enn ishki rayonında Balkan yarım atawı shıg’qısında, Pereney yarım atawı tu’slik shıg’ısta 400 mm ge shekem. Jawın shashın ma’wsimler boyınsha bo’listiriliwi ten’ emes. Atlantika boyındag’ı regionlarda jıl dawamında jaqsı ıg’allanadı (maksimum qısta) ol İslandiyalıq tsiklonnın’ suwıq periotta aktivlestiriwi menen baylanıslı. Shıg’ıs bag’ıiqa karay jawın shashın maksimum jazda o’tedi. Tu’slik Evropa maksimum qısta ta’sir etedi.
Batıs Evropa 4 klimat posta jaylaskan: Arktika, Subarktika, ortasha ha’m subtropik. Batıstan shıg’ıs ta’repke karay klimattın’ eki tipin ajıratadı: ten’izli ha’m kontenentallı. Olardın’ arasındag’ı shegara sha’rtli tu’rde iyul ha’m yanvar aylarının’ 25 º izoampletudasın aladı. Arktika poyasta Shpitsbergen. %rants-İotsip, Jan’a jer h.t.b. atawlar jaylaskan. Jıl dawamında Arktikalıq hawa ma’wsimi basım boladı. Temperatura to’men, jazda +5 º jawın shashın 300-350 mm. Subarktikalıq poyasta İslandiya, Skandinaviya yarım atawının’ arka bo’limi jaylaskan. İslandiyalıq Barikal difressiyanın’ orayında jaylasıp. İslandiya jumsak klimatı menen xrakterli. Qısta +1 -3 º jazda +10 º jıl dawamında ıg’allı boladı, jawın shashın-100 mm Ortasha poyastın’ tu’slik bo’liminde qıs jumsaq ha’mjazg’ı temperatwra joqarı boladı. Ortasha poyasta arqa gorrallıq ha’m tu’slikten suboryallıq rayonların ajratadı.
Shıg’ıs Evropa a’sirese Dunay boyındag’ı tegisliklerde kontinentallı klimat az jawın shashın xarakterli. 400-600 mm. Ba’lent jazgı temperatwra ıg’allanıwdın’ pa’st koypitsentin anıqlaydı sonın’ ushın tez tezden qurg’aqshılıq bolıp turadı.
Subtropikalıq poyasta pereniy. Apeniyn balkan yarım atawı jaylasqan ha’m %rantsiyanın’ tu’slik jag’alawları. İyul ayının’ temperatwrası +20⁰ +28⁰ . Qısta Atlantikadan tsiklonlar basıp kiredi, olar ko’p jawın shashın alıp kiredi. Yanvar ayının’ temperatwrası+4⁰ +10. Bul poyasta kontinental ha’m ten’izge ajratıladı. Ten’izli klimat yarım atawlardın’ batıs rayonlarına kontinen tallıq klimat shıg’ıs ha’m tu’slik rayonlarına xarakterli.
Ayırmashılıg’ı jawın shashın mug’darı menen belgilenedi, batıs rayonlar-1000 –1500mm shıg’ısta 400-500 mm.
Tawlarda ba’lentlik poyaslıg’ı anıq ajratıladı a’sirese alp tawlarında.
Evraziyanın’ da’ryalaprı barlıq okeanlardın’ basseyinleriine tiyisli, ja’nede jer sharında en’ u’lken ishki Ag’ım oblastı menen xarakterli kontinettin’ 30 protsent terretoriyasın iyelep tur.
Evraziyanın’ ishki suwlarının’ tegis emes bo’listiriliwi keskin klimat ayırmashılıqlarg’a, jawın-shashın tegis emesligine baylanıslı.
Jawın-shashın mug’darı en’ ko’p Hindistannın’, İndokıtay, Tu’slik Shıg’ıs Qıtay, Malay arxipelagında-1500mm aslam jawın-shashın ko’p boladı. Yaponiya atawı, Alpa, Skandinaviya tawlarında jawın shashın ko’p bolıp keledi. Evraziya en’ qurg’aq regionlarında Araviya yarım atawı, İran tawlıg’ı, Orta Aziya da jawın shashın mug’darı 100 mm shekem.
Evraziyada ha’r qıylı tiptegi da’rya sistemaları ha’m da’ryalardın’ rejimleri qa’liplesken. Evropanın’ territoriyası ku’shli tilkimlengenligi ushın, bul jerde Aziya bo’limindegidey iri da’ryalar payda bolmag’an, Evropanın’ en’ iri da’ryası Dunay, Aziya da’ryalarına salıstırg’anda orta da’rya bolıp keledi. Evropanın’ da’ryaları gidroenergetikalıq mu’mkinshilikleri boyınsha Aziyanın’ da’ryalarınan jarlı.
Evropada azıqlanıw rejimi ha’m da’rya alablarının’ morfologiyası boyınsha da’ryalardı ko’plegen tiplerdi ajıratadı.
Evropanın’ arqa bo’liminde da’ryalar qardın’ eriwinen azıqlanadı, sonın’ ushın %inlyandiya, Shvetsiya da’ryalaı (Turis Elv, Onterman Elven, Ouluioki h.t.b.) ba’ha’rdin’ aqırında ya erte jazda tolıq boladı. Qarlı azıqlanıw Alpalıq, %ireneylik ha’m Karpatlıq orta tawlıqlardın’ da’ryalarında ba’lent tawlı poyasta da’ryalar muzlıqlardan azıqlanadı. Mıs: Reyn, Rona, İnna, Savva h.t.b. da’ryalar.
Oraylıq ha’m Tu’slik Evropa jawınnan azıqlang’an da’ryalar ken’ tarqalg’an Evropanın’ Atlantika boyındag’ı rayonlarının’ da’ryaları Arqa %rantsuz, Hindistan, Germaniya oypatlarında(Luara, Sena, Somma, Reynnin’ to’mengi ag’ısı, Veder h.t.b.) ha’m Ullıbritaniyada (Temza, Severn) klimattın’ okeanlar tipinde jaylasqan, sonın’ ushın barqulla tolı boladı.
Polsha tegisliginin’, orta ha’m to’mengi Dunay oypatlardın’ da’ryaları, jazda,ag’ımının’ og’ada bo’limin puwlanıwshılıqqa jumsaldı: jazg’ı sezonda suwdın’ qa’ddi da’ryalarda to’men boladı. Bul da’ryalarda qısqı qa’ddide pa’s boladı. Suw qa’ddinin’ maksimumi ba’ha’rde boladı, qardın’ tez eriwi menen baylanıslı.
Suw qa’ddinin’ ma’wsimli terbelisi keskin jer orta ten’izli da’ryalarda ko’rinedi-Gibr, Arno, Huqar h.t.b. Bul regionda jawın shashın rejimi anıq ma’wsimler boyınsha bo’linedi. Qıs ıg’allı, jaz qurg’aq. Jazda da’ryalar qurıp qaladı. Geypara da’ryalardın’ qıstag’ı suw ko’lemin jazg’ı menen salıstırg’anda 100-200 ese kemeyedi.
Evropanın’ en’ u’lken da’ryası Dunay: L-2850 km S_bas q817 mın’ km². Azıqlanıw rejimii ha’m da’rya alabının’ morfologiyasının’ o’zgeshelikleri boyınsha, Dunaydı birneshe bo’limge ayıradı: joqarı ag’ıs salalarınan Vena qalasına shekem, orta ag’ısı Venadan-Temir Da’rwazag’a shekem, to’mengi ag’ısı: Temir darwaza quyar jerine shekem. Dunay Shvartsvald tawlarınan baslanadı. Joqarg’ı bo’liminde tawlı da’rya bolıp ag’adı.
Evropanın’ ekinshi da’ryası Reyn 1320 km.