2. Psixologiya nafaqat psixik jarayonlar va holatlarning umumiy qonuniyatlari va qonuniyatlarini o'rganadi

2.Psixologiya nafaqat psixik jarayonlar va holatlarning umumiy qonuniyatlari va qonuniyatlarini o'rganadi. Biz hammamiz bir-biridan farq qiladigan, o'ziga xos va betakrormiz, shuning uchun insonning individual psixologik xususiyatlarini bilish barcha odamlarga xos bo'lgan psixikaning mexanizmlari va jarayonlaridan kam emas. Ushbu sohani o'rganadigan psixologiya bo'limi differensial psixologiya yoki individual farqlar psixologiyasi deb ataladi.“Begona qalb zulmatdir” degan naql bor. Bu faqat psixologiyani umuman bilmaydiganlar uchun amal qiladi. Va bu fan juda aniq va u har qanday odamning aqliy jarayonlarini boshqaradigan o'zgarmas umumiy tamoyillar mavjudligini da'vo qiladi. Nafaqat fiziologik tuzilishning o‘xshashligi, balki psixik soha xususiyatlarining umumiyligi ham barcha odamlarni homo sapiensning bir turiga kiritish imkonini beradi. Hatto rivojlanish bosqichlarimiz ham shunga o'xshash bosqichlarni boshdan kechiramiz va barchamiz o'sishda bir xil qiyinchiliklarni boshdan kechiramizBizning psixikamizning ko'rinishlarining xilma-xilligiga qaramay, ular individual psixologik xususiyatlar haqida gapirganda, ular birinchi navbatda uchta sohani anglatadi: va. Va agar, masalan, kognitiv jarayonlarda shaxs faqat ustki tuzilma, umumiy naqshlarga qo'shimcha bo'lsa, u holda temperament, xarakter va qobiliyatlarni har bir shaxsning o'ziga xos o'ziga xosligining namoyon bo'lishi deb hisoblash mumkin.
Temperament Shaxsiy farqlarning tabiiy sharti asab tizimining xususiyatlari va birinchi navbatda temperamentdir. Lotin tilidan tarjima qilingan bu atamaning o'zi "elementlar aralashmasi" degan ma'noni anglatadi. Darhaqiqat, temperament insoniy fazilatlar majmuasidir. Ularning turli kombinatsiyasi odamlarning turli xil aqliy faolligini keltirib chiqaradi, bu temperamentning to'rtta asosiy turida namoyon bo'ladi. Qadimgi yunon olimi tomonidan tasvirlangan temperament turlari sanguine, flegmatik, melanxolik va 7xolerik. Xarakter - bu hayotning barcha jabhalarida namoyon bo'ladigan va boshqa odamlar bilan muloqotda, qiziqishlarda, faoliyat xarakterida va hokazolarda iz qoldiradigan xususiyatlar va shaxsiy xususiyatlar to'plamidir. Qadimgi yunon tilidan "xarakter" atamasini "xarakter" deb tarjima qilish ajablanarli emas. o‘ziga xos xususiyat, muhr, belgi
. Qobiliyatlar - bu shaxsning sifat va xususiyatlarining murakkab tizimi. Ularning biologik asosini mayl, ya'ni tug'ma jismoniy va ruhiy xususiyatlar, shu jumladan temperament xususiyatlari tashkil qiladi. Lekin nafaqat. Ko'pincha moyillik tananing psixofiziologik xususiyatlari bilan bog'liq bo'lib, ular tug'ilishdan odamga beriladi va muayyan faoliyatda muvaffaqiyatga erishish uchun zarurdir. Ammo ular bunga kafolat bermaydilar

1.psixologiya-bu hayot kechirishning alohida shakli bo’lgan psixikaning rivojlanish va faoliyat ko’rsatishning qonuniyatlari to’g’rising fan.psixologiyaning predmeti -psixik jarayonlar ,psixik holatlar va psixik xususiyatlar .Psixologiya bu holatlarni bilish va farqlay olishni, ularning payday bo’lishi va rivojlanishi qonuniyatlarini o’rganadi. Psixologiyaning predmeti konkret shaxs ,ularning jamiyatdagi xulqi va turli faoliyatlarining o’ziga xos tomonlaridir.Qisqacha qilib aytganda psixologiya fanning predmeti psixikadir.Psixika-miyaning aks ettirish faoliyati bo’lib u insonning hayot sharoitlari bilan belgilanadi va u objective olamni alohida bir yo’sinda aks ettirish qobiliyatiga ega bo’lgan xususiyatidir. Psixika -insonning shunday ruhiy holatidirki unda tashqi yoki ichki olam ongli ravishda aks ettirishni bilishni va anglashni ta’minlaydi. fan sifatida psixikaning faktlari ,qonuniyatlari va mexanizminlarini o’rganadi
3 Psixologiyaning fanlar tizimida tutgan o`rni.
Psixologiya yaxlit va mustaqil fan sifatida odamlarda gumanistik mentalitetning shakllanishiga xizmat qilib, inson omiliga aloqadorligi uning shu yo`nalishdagi muammolarni ma’lum ma’noda o`rganadigan barcha fanlar bilan bevosita aloqasini taqozo etadi. Bular birinchi navbatda ijtimoiy-gumanitar fan sohalari bo`lib, psixologiyaning ular orasidagi mavqei o`ziga xos va yetakchidir. 
Falsafa va uning oxirgi paytlarda shakllanib, rivojlanib borayotgan ijtimoiy falsafa qismi bilan bo`lgan aloqa bu ikkala fanning inson va uning hayoti mohiyatini to`la anglash va uning rivojlanish tendensiyalarini belgilashdagi o`rni va ahamiyatidan kelib chiqadi. Tabiat, jamiyat va inson tafakkurining rivojlanishiga oid bo`lgan umumiy qonuniyatlar va prinsiplarni psixologiya falsafaning bazasidan oladi va shu bilan birga o`zi ham inson ongi va tafakkuri qonuniyatlari sohasidagi yutuqlari bilan falsafani boy ma’lumotlarga ega bo`lishiga yordam beradi. 
Sotsiologiya fani ham yangicha ijtimoiy munosabatlar sharoitida o`z taraqqiyotining muhim bosqichiga o`tgan ekan, psixologiya ushbu fan erishgan yutuqlardan ham foydalanadi, ham ularning ko`lami kengayishiga baholi qudrat xizmat qiladi. Ayniqsa, psixologiyadan mustaqil ravishda ajralib chiqqan, bugungi taraqqiyot davrimizda alohida ahamiyat kasb etgan ijtimoiy psixologiyaning sotsiologiya bilan aloqasi uzviy bo`lib, ular jamiyatda ijtimoiy taraqqiyot va progressni ta’minlash ishiga xizmat qiladi.
Pedagogika. shaxsni kamol toptirish, uning chuqur bilimlar sohibi bo`lib yetishishi, barkamolligini kafolatlovchi shart-sharoitlar orasida yangi pedagogik texnologiyalarini ta’lim va tarbiya jarayonlariga tadbiq etishda pedagogikaning o`z uslub va qoidalari yetarli bo`lmaydi. Shuning uchun ham psixologiya u bilan hamkorlikda yosh avlod ongining ta’lim olish davrlaridagi rivojlanish tendensiyalaridan tortib, toki yangicha o`qitish texnologiyalarini bola tomonidan o`zlashtirilishi va undagi aqliy hamda intellektual qobiliyatlarga nechog`lik ta’sir ko`rsatayotganligini o`rganish asosida ta’lim-tarbiya ishini tashkil etish psixologiyadagi metodlarni didaktik metodlar bilan uyg`unlashtirishni taqozo etadi. 
Tabiiy fanlar: biologiya, fiziologiya, ximiya, fizika va b.q. psixik xodisalar va jarayonlarning tabiiy fiziologik mexanizmlarini tushunish va shu orqali ularning kechishi qonuniyatlarini ob’ektiv o`rganish uchun material beradi.
Kibernetika fani sohasidagi yorishilgan yutuqlar psixologiya uchun ham ahamiyatli va zarur bo`lib, u inson shaxsining o`z-o`zini boshqarish va psixik jarayonlarni takomillashtirish borasida axborotlar texnologiyasi va kibernetika tomonidan qo`lga kiritilgan yutuqlar va tadqiqot metodlari, maxsus dasturdan o`z o`rnida foydalanadi.
Iqtisodiyot bilan psixologiyaning o`zaro aloqasi va hamkorligi ham yangilik bo`lib, ayniqsa, bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o`tish sharoitida iqtisodiy ong hamda iqtisodiy xulqning o`ziga xos namoyon bo`lish qonuniyatlarini o`rganishda ikkala fan teng xizmat qiladi yangi davr shaxsini tarbiyalash va uning jamiyatga moslashuvi masalasida psixologiya iqtisodiyot fanida qo`lga kiritgan yutuqlar, yangiliklar va iqtisodiy samaraga erishish omillarini hisobga olsa, iqtisodiyot o`z navbatida iqtisodiy islohotlarning ob’ekti hamda sub’ekti bo`lmish inson omilidagi barcha psixologik o`zgarishlarni aniqlash, taxlil qilish va shu asnoda bashorat qilish vazifasini yechishi kerak. 


4.Psixologiya fanining ilmiy tadqiqof metodlari.
Psixologiyaning predmeti psixika bo’lib, u obektiv olamni psixik hodisalar asosida aks ettirib, yuzaga kelgan va shakllangan obraz subekt faoliyatini, xulq-atvorini maqsad sari yo’naltiradi. Bundan tashqari har qanday fan qandaydir hodisa qonuniyatlarini bilish uchun malum bir metodlardan foydalanadi. I.P.Pavlov "Metodning qo’lida tadqiqot taqdiri yotadi" degan edi. Metodlar tizimi fanning umumiy metodologiyasiga birlashadi. Metodologiya (yunoncha methodes - bilish, tadqiq qilish, izlanish yo’li, logos - tushuncha, talimot) amaliy faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish tamoyillari, usullari tizimi hamda ushbu tizim haqidagi talimotdir. Metodlar - psixologiyani o’rganish usullari va yo’llari yig’indisi, "Metod" bu bilish, anglash yo’li bo’lib, bu usul orqali fanning predmeti B.G.Ananev psixikani o’rganish metodlarini turli guruhga ajratib, o’rgangan: 
A)tashkiliy guruhga - qiyoslash, longityud, kompleks metodlari kiradi; 
B)emperik guruhga kuzatish, eksperiment, suhbat, so’rovnoma, test, faoliyat mahsulini o’rganish metodi, biografiya, sosiometriya; 
C)natijalarni qayta ishlash yoki statistik metodlar; 
D)sharhlash guruhiga genetik va donalash metodlari kiradianiqlanadi.
5-javob
Ilmiy tadqiqot metodlarining to‘rtinchi sharhlash guruhi genetik va donalash metodlaridan iboratdir.
Genetik metod bilan tadqiqot davomida tugallangan ma’lumotlar yaxlit holda, maqsadga muvofiq tarzda sharhlanadi. Bu metoddan foydalanishning asosiy maqsadi sinaluvchida vujudga kelayotgan ichki, jamiki obrazlarning rivojlanishi, faoliyat va bilish jarayonlarining o‘zgarishiga tajriba natijasiga suyanib ta’rif va tavsif berishdir. Shuningdek, bunda mazkur fazilat va xususiyatlarning namoyon bo‘lish davri, bosqichi hamda ba’zi mashaqqatli daqiqalarga, holatlarga qo‘shimcha sharhlar berish imkoniyati tug‘iladi.
Genetik metodga asoslanib psixik o‘zgarishlar bilan rivojlanish bosqichlarining bevosita bog‘liqligi ildizi aniqlanadi.

Donalash metodi yordami bilan tadqiqot ob’ektiga kirgan shaxs psixikasiga aloqador barcha o’zgarishlar, o’ziga xoslik, o’zaro bog’liqlik va o’zaro ta’sir, izchillik, uyg’unlik o’rtasida “gorizontal” yo’nalishdagi munosabat o’rganiladi. Jumladan, boshqa odamlar nutqini idrok qilish uchun sezgi, idrok, xotira, tafakkur jarayonlarining bir davrda birga qatnashishi bunga yorqin misoldir. Mazkur jarayonda har qaysi bilish jarayonining ulushi donalanadi yoki uning ahamiyati alog’ida ta’kidalandi, ularning o’zaro bog’liqligi asoslab berildi.

6-javob
Tashkiliy guruh o‘z ichiga qiyoslash, longityud (uzluksiz), kompleks (ko‘p qirrali) deb atalgan turlarini oladi. Qiyoslash turi umumiy psixologiyada, sotsial psixologiyada, tibbiyot, sport, yuridik psixologiyada keng qo‘llaniladi. Longi- tyud metodi bir holatni uzoq vaqt kuzatish, birdaniga bir necha sinaluvchini tekshirish, qiyoslash maqsadida qo‘llaniladi. Nemis olimi V. Shtern, fransuz olimi R. Zazzo, rus olimlari N.A. Menchinskaya, A.N. Gvozdev, N.S. Leytis, V.S. Muxina va boshqalar bu usuldan keng foydalandilar. Bu usulda kuza- tish «Ona kundaligi» singari nomda ham atalishi mumkin.
Psixologik tadqiqotlar ilmiyligini oshirishda bir necha fan- lar hamkorligiga suyanib kompleks metodlar qo‘llaniladi. Hozir muhandislik psixologiyasi, psixofiziologiya, kosmik psixologiya, tibbiyot psixologiyasidagi ko‘pgina kashfiyotlar shu usullar bilan ochilmoqda.7-javob

Psixika- bu yuqori darajada tashkil etilgan tirik mavjudotlarning tashqi dunyo bilan o'zaro ta'siri jarayonida yuzaga keladigan ob'ektiv voqelikni faol aks ettirish shaklidir. Xulq-atvorda u tartibga solish funktsiyasini bajaradi. Elementar-sensor psixika bosqichi a) eng past daraja - suvda yashovchi eng oddiy ko'p hujayrali. Sezuvchanlikning ibtidoiy elementlari, rivojlangan tirnash xususiyati, zaif vosita faoliyati bilan tavsiflanadi. b) eng yuqori daraja - qurtlar, salyangozlar. Tuyg'ularning mavjudligi, manipulyatsiya organlari (jag'lar) paydo bo'lishi, biologik ogohlantirishlarga aniq reaktsiya. Elementar reflekslarni shakllantirish qobiliyati., rivojlangan vosita faoliyati. Noqulay ekologik sharoitlardan qochish qobiliyati.

2) Pertseptiv psixikaning bosqichi.

a) eng past daraja - baliqlar, mollyuskalar, hasharotlar. Xarakteristika - ob'ektlar ko'rinishidagi tasvirlar shaklida tashqi voqelikni aks ettirish. Harakat ko'nikmalarini shakllantirish.

b) eng yuqori daraja - qushlar va yuqori umurtqali hayvonlar. Xarakterli - muammoni hal qilish (fikrlashning elementar shakllari). Dunyoning ma'lum bir surati bor. O'rganish qobiliyati.

v) eng yuqori darajadagi (razvedka bosqichi) maymunlar, itlar, delfinlar.

1. Intellektual : maqsadlarga erishish yo'lidagi qiyinchiliklar bo'lsa intellektual muomala qilish qobiliyati, ammo bunday xatti-harakatlar odatda xatti-harakatlarda hukmron emas.
Inson psixikasining rivojlanish bosqichlarida jamiyatdagi roli, u bilan o'zaro munosabatiga alohida ahamiyat beriladi. Bu aqliy rivojlanish nafaqat biologik komponentlar (hayvonlarga xos), balki ijtimoiy-madaniy jihatlar bilan ham belgilanadi.
8-javob
Atropizm bu yorug'lik, tortishish kuchi, teginish va boshqalar kabi tashqi ogohlantirishlarga javoban organizmning harakati yoki yo'naltirilgan o'sishi. U, avvalambor, o'simliklar va ba'zi "pastki" hayvonlarning xatti-harakatlarini tavsiflash uchun ishlatiladi.
Charlz Darvin va uning o'g'li Frensis Darvin o'simliklarda tropizmga oid tadqiqotlar haqida birinchilardan bo'lib xabar berganlar. Ikkala tadqiqotchi, ayniqsa, fototropizm deb ham ataladigan o'simliklarning nurga qarab harakatlanishini o'rganishga bag'ishlangan.Darvin tajribalari va ko'plab keyingi tadqiqotlar o'simliklard tropik harakatlarning auksin deb ataladigan o'simliklarning
o'sishiga yordam beradigan moddalarga (fitoxormonlar) bog'liqligini tasdiqlash uchun etarli ma'lumotni taqdim etdi

Tropizm atamasi yunon tilidan olingan "Tropes", bu "burilish" degan ma'noni anglatadi va organizmlarning
Tropizm turlari
Ular qo'zg'atadigan harakat turiga ko'ra tropizmlarni ijobiy yoki salbiy deb tasniflash mumkin.
Tropizm ijobiy Bu o'simlik yoki hayvonning harakatlanishini yoki o'sishini uni qo'zg'atadigan stimul qaysi yo'nalish tomon yo'naltirsa; tropik harakatlarning aksariyati ijobiy va "ortotrop" deb ham nomlanadi.
Tropizm salbiyboshqa tomondan, bu o'simlik yoki hayvon organining harakatini yoki o'sishini qo'zg'atuvchiga teskari yo'nalishda qo'zg'atadigan, ya'ni stimuldan uzoqroq o'sishga yordam beradigan narsa.
Rag'batlantiruvchi xususiyatiga ko'ra tropizmlar quyidagicha tasniflanadi.
Tropizm qoʻzgʻatuvchilarning taʼsiriga karab fototropizm (bir tomonlama yoritilishi tufayli), geotropizm (Yerning tortish kuchi taʼsirida), gidrotropizm (tuproq namlanishining yoki havo muhitining har xilligi tufayli) va boshqa ga boʻlinadi. Tropizmni keltirib chiqargan taʼsirot yoʻqotilganda oʻsimlik ilgarigi holatiga qaytishga harakat qiladi (qarang Avtotropizm). Oʻsimlik taʼsirot tomonga burilib oʻssa — musbat, uning aksi boʻlsa — manfiy tropizm deyiladi.

9.Instinkt (lot. instinctus — uygʻonish, qoʻzgʻalish) — muayyan sharoitda

hayvonlarning bitta turi uchun xos boʻlgan murakkab irsiy xattiharakatlari
majmui. I. tashqi va ichki qoʻzgʻalishlarga javob tariqasida paydo boʻladi. I.ni
ilmiy tadqiq qilishni Ch. Darvin boshlab bergan. U birinchi boʻlib I.ning
rivojlanishi turning tarixiy shakllanishi va nerv sistema-sining tuzilishi bilan
bogʻliqligini koʻrsatib berdi. I.ni rus olimlaridan I. M. Sechenov, I. P. Pavlov va
boshqa ham oʻrganishgan. I. — murakkab shartsiz reflekslardan
(qarang Shartsiz reflekslar) iborat boʻlib, ular asosida shartli reflekslar vujudga
keladi. Biologik mohiyatiga koʻra, I. quyidagi guruhlarga ajratiladi: oziqlanish
(oziqni to-pish, oziq gʻamlash va boshqalar); turni saqlab qolishga qaratilgan
passiv (tegilganda qimirlamasdan qotib turish, qochib qolish va boshqalar) va
aktiv (jismlar, shox-shabbalar va boshqa yordamida himoya) hi m o -yalanish;
jinsiy bezlar funksiyasi bilan bogʻliq boʻlgan jinsiy I. (jinsiy mayl, otalanish,
baliqlarning uvildiriq tashlash joyiga migratsiyasi va boshqalar); avlod toʻgʻrisida
gʻamxoʻrlik bilan bogʻliq boʻlgan ota-onalik I.i (uya va in qurish, bola boqish,
bolani himoyalanishga, ov qilishga oʻrgatish va boshqalar); poda, gala, oila
aʼzolarining oʻzaro munosabatlarini tashkil qiluvchi guruhli I. Hasharotlar
xattiharakatlarining deyarli hammasi I.dan iborat. Baliklar, qushlar va ayniqsa
sut emizuvchilar xattiharakatlarining asosiy qismini I. emas, balki shartli
reflekslar tashkil etadi. Odamda I. uning tarbiya jarayonida shakllanadigan ongli
faoliyatiga boʻysungan boʻladi. I.ni oʻrganish va undan foydalanish chorvachilik,
ovchilik xoʻjaliklarida, qishloq xoʻjaligi zararkunandalari va infeksion
kasalliklarning qoʻzgʻatuvchilariga qarshi kurashda katta ahamiyatga ega (yana
qarang
10 savol
Psixikaning muhit va a'zolar tuzilishiga boģliqligi

Javob. Muhit sharoiti jihatidan nihoyat darajada har xil ekan, bu hol organizmlarning differensiallanishiga olib keladi. Muhitdagi sharoitning ozgarishi bn organizmdagi kimyoviy reaksiyalarning tezligi ham ozgaradi, harorat kotarilsa, reaksiya tezligi oshadi, harorat pasaysa reaksiya tezligi kamayadi. Bordiyu harorat juda oshib juda tushib ketsa, bir hujayrali organizm halok boladi.Yuksak taraqqiy etgan hayvonlar esa bir joydan bowqa joyga kochishga majbur boladi.

Muhit tirik organizmlarning yashash sharoiti , tirik organizmlarning hayotini belgilovchi omildir. Aks ettiriwning adekvat( mos) bolishi, avvalo psixikaning tuzilishiga boģliq. Sezgi azolari va asab tizimi taraqqiyoti darajasi muqarrar ravishda psixik aks ettirish darajasini belgilaydi. Tòrsimon asab tizimiga ega bolgan hayvonlar asosan tawqi taasurotlarga tugma raviwda javob qaytaradilar. Vaqtli aloqalar ularda qiyinchilik bn yuzaga keladi va yomon saqlanadi.

11savol
Inson ongining rivojlanishi

Javob. Inson psixikasi bn eng yuksak taraqqiy etgan hayvon psixikasi ortasida katta farq bor. Hayvonlar " tili" bn insonlar tilini hech bir jihatdan taqqoslab bolmaydi. Hayvon òz todasidagi bowqa òziga òxshash hayvonlarga ayni chogdagi bevosita vaziyat bn cheklangan hodisalar haqida faqatgina signal berolsa, inson tili yordamida bowqa insonlarga otgan, hozirgi va kelasi zamondagi narsalar haqida axborot beriwi va ularga ijtimoiy tajribani otkaziw mumkin. Hayvon va odam tafakkurining bir biridan farq qiliwi ular tili ortasidagi farqqa boģliq. Inson abstrakt tafakkurga, hayvon esa amaliy tafakkurga ega. Odam zaruriyatga mos raviwda ongli suratda ish korish qobiliyatiga ega. Qurol yasaw va uni asraw qobiliyatiga egalik inson psixikasi bn hayvon psixikasining bir biridan ajratuvchi ikkinchi muhim farq hisoblanadi.

12savol
Shaxsning rivojlanishiga tasir etuvchi omillar.

Javob. Shaxsning rivojlanishi qiyin, murakkab jarayon bolib, u koplab ichki va tawqi tasirlar va omillar orqali royobga chiqadi. Rivojlanish deganda ham aqlan ham jismonan manaviy kamol topiw tuwuniladi. Shaxsning rivojlaniw jarayonida irsiyat, muhit, shaxs faolligi, talim tarbiya asosiy omillar deb tuwuniladi. Muhit - bu shaxsga tasir etuvchi tawqi voqea va hodisalar kompleksi. U oila muhiti, tabiiy muhit( geografik, ekologik) , ijtimoiy muhit turlariga bolinadi. Bular shaxsning rivojlaniwiga tasir etuvchi omil hisoblanadi.

13savol
Shaxs faolligi va faoliyat tuwunchasi

Javob. Jamiyat bn doimo munosabatni ushlab turuvchi, òz ozini anglab, har bir harakatini muvofiqlawtiruvchi shaxsga xos bolgan muhim va umumiy xususiyat - bu uning faolligi.
Insonning faollik turlari:
A) Tawqi faollik

Bu tawqaridan va oz xohish istaklarimiz tasirida bevosita korish, qayd etiw mumkin bolgan harakatlarimiz, mushaklarimizning harakatlari orqali namoyon boladigan faollik.

B) ichki faollik

U yoki bu faoliyatni bajariw mobaynidagi fiziologik jarayonlar( moddalar almashinuvi, qon aylanish, nafas oliw, bosim òzgariwlari kabi) psixik jarayonlar, yani aslida korinmaydigan lekin faoliyat kechishiga tasir etuvchi omillarni òz ichiga oladi.

Faoliyat inson ongi va tafakkuri bilan bowqariladigan, undagi turli tuman ehtiyojlardan kelib chiqadigan hamda tawqi olamni va òz ozini ozgartiriw va takomillawtiriwga qaratilgan oziga xos faollik shaklidir.
Faoliyat 2ga bolinadi:

Aqliy harakat

Ichki faoliyat - bu aqliy faoliyat bolib, u sof psixologik jarayonlarning kechishidan kelib chiqadi.

Jismoniy harakat

Tawqi faoliyat - shaxsni orab turgan tawqi muhit va undagi narsa va hodisalarni ozgartiriwga bolgan faoliyat.

14savol
Aqliy harakatlarga qanday faoliyatlar kiradi?

Javob. Aqliy xarakatlar: perseptiv, mnemik faoliyat, fikrlaw faoliyati, imajitivlar kiradi.

□ Perseptiv - yani bular shunday harakatlarki, ularning oqibatida atrofdagi predmetlar va hodisalar togrisida yaxlit obraz shakllanadi;
Mnemik faoliyat - narsa va hodisalarning mohiyati va mazmuniga aloqador materialning eslab qolinishi , esga tuwirilishi hamda esda saqlab turinishi bn bogliq murakkab faoliyat turi.

□ Fikrlash faoliyati - aql, fahm farosat vositasida turli xil muammolar, masalalar va jumboqlarni yechishga qaratilgan faoliyat.

□ Imajitiv - (" image" obraz sozidan olingan) faoliyat shundayki, u ijodiy jarayonlarda hayol va fantaziya vositasida hozir bevosita ongda berilmagan narsalarning xususiyatini anglash va hayolda tiklashni taqozo etadi.

15. Motiv - bu harakatni rag'batlantiruvchi va yo'naltiruvchi, u yoki bu ehtiyojga javob beradigan, ehtiyojni aniqlaydigan yoki qondiradigan maqsad. Ya'ni, asosiy funktsiya motiv - harakatga undash va uni yo'naltirish.

Ehtiyojning aniqlanishi va motiv paydo bo'lishidan so'ng, xatti -harakatlarning turi keskin o'zgaradi, agar shu paytgacha xatti -harakatlar yo'naltirilmagan bo'lsa, lekin u "vektor" yoki yo'nalishga ega bo'ladi. U ob'ektga yoki undan uzoqqa yo'naltiriladi - agar motiv salbiy valentli bo'lsa. Bir mavzu atrofida to'plangan ko'plab harakatlar motivning o'ziga xos belgilaridir. Shunday qilib, boshqa ta'rifga ko'ra, motiv - bu harakatning maqsadi.
Amerikalik olimlar D.Makklelland, D.Atkinson va nemis olimi X.Xekxauzenlarning fikricha, odamda turli ishlarni bajarishini ta’minlovchi asosan ikki turdagi motiv bor: muvaffaqiyatga erishish motivi hamda muvaffaqiyatsizlikdan qochish motivi.
Faqat muvaffaqiyat motivi bilan ishlaydiganlar oldindan ishonch bilan shunday ish boshlaydilarki, nima qilib bo’lsa ham yutuqqa erishish ular uchun oliy maqsad bo’ladi. Ular hali ishni boshlamay turib, yutuqni kutadilar va shunday ishni amalga oshirishsa, odamlar ularning barcha harakatlarini ma’qullashlarini biladilar. Bu yo’lda ular nafaqat o’z kuch va imkoniyatlarini, balki barcha tashqi imkoniyatlar – tanish-bilishlar, mablag’ kabi omillardan ham foydalanadilar.G’arbda deyarli barcha odam yoshlikdan shaxsiy yutuq va muvaffaqiyatlarga ntilish ruhida tarbiyalanadi. Bu ruh ularda ehtiyoj darajasida bo’ladi. Muvaffaqiyat ularda doimo kelajakka qaratilgan bo’lib, uning mazmunida shinam, go’zal ish dorasidan tortib, xushqomat kotibaning bo’lishi ham kiradi. Shunisi e’tiborga loyiqki, bu yutuqlarga shaxs o’z mehnati, o’qishi va vaqtida sarmoya ajratishi orqali erishishini yaxshi biladi. Bunda ularning ota-onalari juda katta rol o’ynaydi. olasining omadli bo’lishini xohlagan ota-ona yoshlikdan undan mustaqillikni talab qiladi, shu bois bola yoshlikdanoq o’z kuchiga ishonish kerakligini tushunib boradi, erishgan har bir yutug’idan quvonadi va o’ziga ishonchi ortadi. Bizda ayrim paytlarda hunday bo’ladiki, biz bolani boshqalarga qarab o’rnak olishga, onasi ishlab bergan masalasi bilan maktabda yaxshi baho olib, undan o’zi maqtanib yurishining guvohi bo’lamiz. Bunday yondoshuv bolani boshqalar kuchiga ishonadigan, nima ishni bo’lsa ham kattalarning yo’l-yo’rig’i bilan bajarishga o’rganib qoladi. Bundaylar, aqti soati kelib, oilasi, ishi bo’lganda, doimo ishni boshlamay turib, uning yomon oqibatli bo’lmasmikin, degan o’y bilan xavotirlanadigan bo’lib qoladi.
Demak, muvaffaqiyatsizlikdan qochish motiviga tayangan shaxslarda birinchilardan farqli, ishni boshlashdan avval nima bo’lsa ham muvafiqiyatsizlikka duchor bo’lmaslikni o’ylaydilar. Shu tufayli ularda ko’proq ishonchsizlik, yutuqqa erishishga ishonmaslik, pessimizmga o’xshash holat kuzatiladi. Shuning uchun bo’lsa erak, oxir-oqibat ular baribir muvaffaqiyatsizlikka uchrab, “O’zi sira omadim yurishmaydigan odamman-da” degan xulosaga keladilar. Agar birinchi toifali haxslar bir ishni muvaffaqiyatli tugatgach, ko’tarinki ruh bilan ikkinchi ishga kirishishsa, ikkinchi toifa vakillari, har qanday ishni yakunlagandan so’ng, uning atijasidan qat’iy nazar, ruhan tushkunlikka tushadilar va og’rinish hissi bilan boshqa ishga kirishadilar.
16.
Sezgi organiga ta’sir etib, sezgini vu­judga keltiradigan har bir narsa (yoki hodisa) qo’zg’ovchi deb ataladi, uning ta’siri esa qo’zg’alish deb yuritiladi.Sezish jarayoni quyidagicha ro’y beradi: 1) narsa yoki hodisalar sezgi organlariga (retseptorga) ta’sir etib, tegishli sezuvchi nervning chekka (periferi) uchlarini qo’zg’aydi; 2) shu erda kelib chiqqan qo’zg’alish o’sha nervning o’tkazuvchi yo’li orqali bosh miya po’stining tegishli markaziy hujayralar sistemasiga o’tadi; 3) bu erda nerv qo’zg’alishi psixik hodisaga, ya’ni sezgiga aylanadi.

17 savol
Sezgining psixofiziologik asoslari

Javob. Ingliz olimi Ch. Sherington tomonidan retseptorning qayerda joylashganligiga qarab 3 guruhga boladi:

Ekstroretseptiv sezgilar tawqi muhitdagi narsa va hodisalarning xususiyatlarini aks ettiriwga moslawgan hamda retseptorlari tananing sirtqi qismida joylawgan sezgilar;

Interoretseptiv ichki tana azolari holatlarini aks ettiruvchi hamda retseptorlari ichki tana azolarida, tòqimalarda joylawgan sezgilar;

Prorioretseptiv sezgilar tanamiz va gavdamizning holati hamda harakati haqida malumot beruvchi muskullarda , boglovchi paylarda, mushaklarda joylawgan sezgilar.

Kuzatish va kuzatuvchanlik?
19-Javob
Kuzatishning muvaffaqiyati oldindan qòyiladigan maqsadga,kòriladigan tayyorgarlikka,insonni bilim va tajribalariga,diqqatning kuchiga va fikrlash aktivligiga boģliq bòladi.Kuzatish idrokning mustaqil faoliyati sifatida namoyon bòladi.Insonning rejali,tizimli va davomli ixtiyoriy idrok qilish qobiliyati Kuzatuvchanlik deb ataladi.Kuzatuvchanlik insonning shunday bir xislatlaridan biri,unda ish-harakating, narsa hodisalarning unga bilinmaydigan ammo muhim bòlgan harakterli xususiyatlarini payqay oladi.Kuzatuvchan inson boshqalarga nisbatan kòproq narsani kòradi e'tiborliroq bòladi.

18savol
Persepsiya hamda appersepsiya tushunchasi

Javob. Appersepsiya

Idrok obrazlari ularni vujudga keltiruvchi obyektlar va shaxsning ozida bolgan bir qancha omillar bn taqozo etiladi. Kishi psixik hayoti va shaxsiy xususiyatlarining idrokka tasiri va unda aks etuvchi mazmunini appersepsiya deydilar. Kishilar ayni bir narsa yoki hodisani yoshlari, malumotlari, tuemush tajribalari, kasblar jihatidan turlicha idrok qiladilar.

Idrokning konstantligi haqida ma'lumot bering?
20-Javob
Buyumlarning shakli,rangi va katta kichikligini ongimizda aks ettirishda Konstantlik xodisasi ròy beradi.
Idrok qilinadigan ob'yektlar idrok qiluvchiga nisbatan kòp xil sharoitga ega bòladi.Ularning turgan joyi masofasi,yoritilganlik darajasi cheksiz har xil bòladi.Lekin predmetlarning shakli,xajmi va rangi jihatiga nisbatan doimiylikda idrok qilinadi.Narsa-hodisalarni idrok qilish sharoiti òzgarsa-yu,ulardan hosil bòlgan obrazlarning òz holicha saqlanib qolishi Idrokning Konstantligi deyiladi. 21. Illuziya va Gallyutsinatsiya tushunchalarini izohlang.
Idrok jarayonining navbatdagi yana bir oziga xos xususiyati idrok qilishda bazan yuz beradigan illuziya hodisasidir. Odatda ikki xil illuziya farqlanadi: a) obyektiv illuziya; b) subyektiv illuziya. Obyektiv illuziya – hamma odamlar uchun umumiy xarakterga ega bolib, uni geometrik illuziya deb ham yuritiladi. Obyektiv illuziya biz idrok qilayotgan narsalarning ozaro bir-biriga tasiri tufayli yuz beradi. Illuziyaning bu turi har xil geometrik shakllami idrok qilishda juda yaqqol korinadi. Masalan, uzunligi baravar bolgan ikkita gorizontal togri chiziq chizilsa, bu chiziqlarning oquchlarida tashqariga qaratilgan va ichkariga qaratilgan chiziq kattaroq bolib korinadi. Subyektiv illuziya hodisasi, yani qattiq qorqinch hissi tasirida notogri idrok qilish hodisasi bolalarda ham uchrashi mumkin. Gallyutsinatsiya hodisasi muvaqqat ruhiy xastalikning alomati, bazan qorqinch hissi mahsuli hisoblanib,bosh miya katta yarim sharlari qobigidagi qozgalish jarayonlarining nuqsonli sust (patologik) harakati natijasida goho asab tizimining zaharlanishi,zaiflashuvi, haddan tashqari toliqishi tufayli yuzaga kelishi mumkin. Gallyutsinatsiya hodisasi bir necha xil korinishiga ega bolishi mumkin, ularning eng asosiylari quyidagilardan iboratdir: a) u narsalarning kozga korinishi; b) u yoki bu ovozlar, tovushlar eshitilishi; d) u sharpalar, hidlar sezilishi kabilardir.
22. Diqqat va uning turlari
Diqqat – psixik faoliyatning yunaltirilishi va shaxs uchun axamiyatli bulgan ob’ekt ustida tuplanishdir.
Diqqat ikki turga boʻlinadi: ixtiyorsiz (passiv) Diqqat va ixtiyoriy (aktiv) Diqqat Ixtiyorsiz Diqqat biron tashqi sabab taʼsirida kishi xohishidan qatʼi nazar hosil boʻladi. Bunday Diqqat odamdan iroda kuchini talab qilmaydi. Diqqatni jalb qilish uchun qoʻzgʻatuvchining kuchi katta ahamiyatga ega; mas, narsaning chi-royliligi, yorqinligi, oʻtkir hidliligi va b. xususiyatlari Diqqat ni beixtiyor tortadi. Ixtiyoriy Diqqat da psixik faoliyat oldindan belgilangan maqsad bilan muayyan narsaga ongli ravishda jalb etiladi. Diqqatning bu turi iroda kuchini talab qiladi; shuning uchun bu Diqqat irodaviy Diqqatdeb ham ataladi. Insonning butun ongli faoliyati asosan ixtiyoriy Diqqat vositasida amalga oshiriladi.
23. Parishonxotirlik diqqatning salbiy tomonini tashqil etadi. Parishonxotirlik deganda ko`pincha ishga nihoyat darajada berilib ketish tushuniladi. Syunday paytda odam atrofidagi narsalarni mutlaqo payqamay qo`yadi. Bolalarda parishonxotirlik tez - tez uchrab turadi. Bolalarning shaxsini uning irodaviy sifatlarini uzoq vaqt tarbiyalash yo`li bilan bunday parishonxotirlikka kurash olib borishi zarur. Parishonxotirlikdan tashqari diqqatning boshqacha turidagi uo`zilishlari ham uchrab turadi. Ongning kasallik tufayli torayishi, diqqatning ko`lamining cheklanishiga, diqqat doirasining torayishi kiradi. Ayrim ruxiy kasallik holatlarida diqqatning inertligi (sustligi) yoki mutlaqo harakatsizligi, qandaydir biron ob`ekt ustida to`xtab qolishi holatlarini kuzatish mumkin. Bola hayotining bir oylik davrlarida uning uchun faqat ixtiyorsiz diqqat xos bo`ladi. Bu davrda bola dastavval tashqi qo`zg`atuvchilardan, ularning keskin o`zgartirishlaridan ta`sirlanadi. Masalan: To`satdan paydo bo`ladigan qattiq ovozlardan harakatning o`zgarishidan va boshqa narsalardan ta`sirlanadi. Ixtiyoriy diqqatning alomatlari odatda bola yoshiga to`lgandan so`ng yoki ikki yoshga qadam qo`ygan davrda paydo bo`la boshlaydi. Ixtiyoriy diqqat tarbiya jarayonida yuzaga keladi, bolaning atrofidagi odamlar nima qilish lozimligini asta - sekin o`rgatadilar. Bolalar o`z diqqatini ulardan talab qilinayotgan harakatlariga o`zlarining bevosita moyillaridan voz kechishlariga to`g`ri keladi. Bolada, albatta juda sodda go`daklik shakli bo`lsa ham onglilik namoyon bo`ladi. Bolani ozodalikka, tartiblikka, ma`lum intizomlilikka, jamoat qoidalariga rioya qilishga o`rgatar ekanmiz, buning bilan biz bolada ixtiyoriy diqqatni rivojlantiramiz. Bog`cha yoshidagi davrda bolaning ixtiyoriy diqqatini rivojlantirish uchun o`yin katta ahamiyatga egadir. Bog`cha yoshidagi bolalar diqqati juda barqaror bo`ladi. Mashq qilish usuli bilan o`z diqqatini to`plash qobiliyati asta - sekin rivojlanadi.
O`quv jarayonida ixtiyoriy diqqatni tartiblash alohida ahamiyatga egadir. Maktab mashg`ulotlarini intizomlashtiruvchi ta`siri, dars davomida sinfda o`tirish, o`quvchilarning so`zlarini eshitish zaruriyati, chalg`imaslik bularning hammasi ixtiyoriy diqqatni tarbiyalashda katta rol’ o`ynaydi. Har turli ta`lim ishlari maktabdagi o`quv mashgg`uloti ustida ongning yo`nalganligi va to`planganligini saqlab turishni talab qiladi. Bolalarning hissiyotlari ko`pincha kuchli bo`ladi. SHuning uchun ularning diqqatlari qisqa vaqt ichida davom etsa ham kuchli bo`ladi

24Xotira – shaxs psixik hayotini belgilab beruvchi xususiyat. Uning ahamiyati o‘tmish voqealarini qayd etish bilan cheklanmaydi. Axir hozirgi zamondagi hech qanday harakatni jarayonlardan tashqarida tasavvur qilib bo‘lmaydi; eng oddiy psixik aktning sodir bo‘lishida har bir elementni keyingisiga bog‘lash uchun esda saqlab qolish katta ahamiyatga ega. Bunday bog‘lanishga layoqatsiz bo‘lgan insonning rivojlanishi mumkin emas.

Xotiraning nerv-fiziologik asosida bosh miya po’stida hosil bo’ladigan shartli reflekslar, turli assotsiativ bog’lanishlar yotadi. Lekin, odam esda olib qolish paytida assotsiatsiyalar hosil bo’lganligini mutlaqo sezmaydi. Har xil assotsiatsiyalarning hosil bo’lganini odam keyinchalik biror narsani esga tushirish paytida bo’ladi. Xotiraning nerv-fiziologik mexanizmlari xususida to’xtalar ekanmiz, so’nggi yillarda texnikaning g’oyat tez rivojlanishi natijasida turli esda olib qoluvchi apparatlarga bo’lgan ehtiyoj benihoya ko’payib ketganligini ta’kidlash joiz. Bu o’z navbatida xotiraning nerv-fiziologik mexanizmlarini psixolog va fiziologlardan tashqari injenerlar, bioximiklar, genetiklar hamda kibernetiklar tomonidan o’rganilishiga olib keldi. Natijada xotiraning nerv fiziologik mexanizmlarini tushuntiruvchi bir qancha yangi nazariyalar maydonga keldi. Ana shunday nazariyalardan eng muhimi molekulalarning o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan bioximik nazariyadir. 

• 
  Bu nazariyaga ko’ra biror narsani esda olib qolish va esda saqlab turish maxsus tuzilishni o’zgarishi bilan bog’liqdir. O’tkazilgan tekshirishlarga ko’ra, biror narsa esda olib qolganda, asosan nerv hujayralarining (neyronlarning) dendrit shoxlari tarkibida o’zgarish yuzaga keladi. Ular qandaydir boshqacharoq tuzilishga kirib oladilar. Dendritlar tuzilishidagi hosil bo’lgan o’zgarish darrov o’tib ketadigan bo’lmay, ancha mustahkam bo’ladi. SHu sababli esda olib qolgan narsa uzoq vaqt xotirada saqlanib turadi.
  
• 
  
•