2-savol “Inson-mashina-muhit” tizimiining kafolatli faoliyatini ta’minlovchi muvofiqliklarga nimalar kiradi?

32-savol Hayot muhiti nima?

Yer sayyorasi - turfa olamdagi insonlar hayoti uchtuz birdan-bir makon hisobla­nadi. Hayot mavjud bo'Igan o`zga fazoviy unsur, hozircha, aniqlanganicha yo`q.
Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, tirik organizmlar suv (gidrosfera), Yerning sirtqi qobig`i - tuprog`u-zamin (litosfera), havo (atmosfera)da keng tarqalgan. Bularning baliga Quyosh quvvat berib turadi. Uni 5 asosiy hayotiy omil deyish mumkin.
Kishilik jamiyatining iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa ko`rsatkichlari bevosita hayotiy muhitlar hamda ularda mujassamlangan tabiiy omillarning sifat va miqdor dara­jalariga bog`liq. Aynan shunday holatdan kelib chiqib, har birimizning muqaddas burchimiz - asosiy hayotiy muhit va tabiiy resurslar to`g`risida yetarli bilimga ega bo`lishimiz kerak. Ayniqsa, ularning shu kungi holatlari va mavjud ekologik muammolar xususida yetarli bilimga ega bo`lishimizni davr taqozo etmoqda.
Inson zoti Yer yuzida paydo bo`libdiki, tabiatga ta'sir ko`esata boshlagan. Xusu­san, tan-texnika rivoji bilal, xilma-xil mehnat va urush qurol(ari ishlab chiqilib, ulardan amalda keng toydalanib, atrof - muhitga ko`rsatiladigan ta'sir doirasi nihoyatda kuchayganligi ko'pchilikka ayon. Buni XX asrga kelib, tiirli-timan yuz bergan um Uumbashariv, mintaqaviy va ko`plab hududiy ekologik imiammolardan anglab olish rntunkin. Ell- achinarlisi. asosiy hayotiy omillarning sifat-miqdor ko`rsatkichlari pasayib boravotgani. Demak, tabiat va hayotiy omillar muhofazasini ta'minlash ishlarida faol qatnashish uchun mavjud hayotiy iliuhitlar haqida yetarlicha ma'lumotlarga ega bo'lish kerak. Quyida ana shu haqda gap boradi.
Kurrai zaminimiz Quyosh atrofida ellips yo`nalishda (“Orbita” deb yuritiladi) 30 km/sek tezlikda harakat qilib, 1 yil mobaynida Quyoshni to`la 1 marta aylanib chiqadi. 1 yilda Yer Quyoshga nisbatan 4 xil holat va oraliq masofada bo'lishi sababli, 4 xil fas( va ularga xos iqlim, ob-havo sharoit kuzatiladi. Har hil bu uzluksiz ravishda takrorlanib turaveradi.
Sayyoramiz o'zining shimoliy va janubiy qutblari tomon, biroz sidilgan shar shaklida, radiusi 6,3 tiling kill, massasi 6<sup>21</sup> t, o`r-tacha zichligi
5,5 g/sm³ ga teng. Yerning to`la sathi 510 mhn km' bo`lib, shundan 150 mln km2ga yaqini quruqlik, qolgan 360 min km² ni dengiz va okeanlar (“Dunyo okeani”) tashkil qiladi.
Ilmiy manbalarda qayd etilishicha, Yer sayyorasining «yoshi» 3,5-4 mlrd yilga teng. Albatta, bu o`ta qiziq, alohida bir mavzu. Biz faqat qisqacha quyidagilarni ta'kidlab o`tamiz. Olamdagi barcha samoviy unsurlar kabi Yer sayyorasi ham dastlab o`ta qizigan (cho`g` holda) chang-to`zon aralashmasidan iborat bo`lgan.
Hozirgacha o`tgan uzoq geologik davrlar mobaynida, evolyutsion (tadrijiy) rivojlanish bilan arnalga oshgan o`ta murakkab biogeokimyoviy, fizikaviy va boshqa har xil jarayonlar tufayli, kurrai zamin hozirgi ko`rinishga ega bo`lgan. O`tgan milliardlab yillar davomida Yerning yuza sathi, Lining rang-barang manzarasi va tabiiy manbalarning tarkib-tuzilmasi juda ko`p martalab o`zgarib turgan, albatta.
Ilmiy manbalarda ko`rsatib o`tilishicha, Yer yuzasining ba'zi hududlari man­zarasi oldin boshqacha ko`rinishda bo`lgan. Masalan, janubiy qutb-Antarktida dastavval butkul yashil o`simliklar bilan toplangan ekan.
Iflos ogavalar, tarkibi o'ta zararli bolgan qattiq chiqindi moddalar, shu jum­ladan, og'ir metalli va yadroviy chiqitlar, shuningdek, qishloq xo`jaligi ishlab chigarishida ko'plab qo'llanilayotgan kimyoviy birik-malarning tuproglarda yig'ilib qolishi kabi muammolanu hozir ko'pchilik chuqur anglab yetmoqda. Bu lito­sferaning sifatini buzilayot-ganiga asosiy dalildir. Oqibatda, bunday ekologik mu­ammolardan insoniyatning o'zi ko'p azob chekmoqda. Albatta, hozirgi davrda atrof-muhit muhofazasi bo`yicha ma'lum ishlar qilinmoqda. Xususan, yer tabiati ko'rsatkichlarini tiklash bilan bog'liq ko`rilayotgan chora-tadbirlar haqida keyinroq batafsil ma'lumot beramiz.
Eng zarur hayotiy omillardan. U 78 foiz azot, 20-21 foiz kislorod va 1-2 foiz nodir gaz (geliy, argon va boshqa)lardan tashkil topgan. Bunday tarkib havo (atmosfera) ping tabiiy tarkibidir. Real, ya'ni amaldagi havo (shahar havosi, ochiq Yer, o`rmon, tog' yoki dengiz-okean usti havosi) ning tarkibini tashkil etuvchilari hozir keskin farqlanadi.
Ekologiya nuqtai nazaridan “havo muhiti”, litosfera gatlamlaridagi havoli joy (bo'shliq) lardan boshlab, to yerning 3 ming km gacha balandlik, ya'ni fazogacha bo'lgan oraliq tushuniladi. Demak, bu Yer sayyorasining havoli qobig'i hisoblanadi. Ta'kidlash joizki, atmosferaning tarkib-tuzilmasi ham, o'z navbatida, bir necha qavatdan iborat. Yer yuzasiga yondosh (12-15 km balandlikkacha) gismi, “Tro­posfera” deb ataladi. Undan kevin «Stratosfera» (20-55 km), «Mezosfera» (55-90 km), «Ionosfera» (1000 m gacha) va «Ekzosfera» (3000 km) qavatlar joylashgan.
Havo tarkibidagi azot, kislorod va boshqa gazlarning 3/4 qismi atmosferaning quyi, ya'ni “Troposfera” gismida jamlangan. Mazkur havo muhitining o'ziga xos sifat-migdor ko'rsatkichlari bo`lib, u biosfera, shu jumladan, insonlar uchun ham alohida ahamiyat kasb etadi. Shu haqda ba'zi bir ma'lumotlarni quyida bayou etamiz.
Umumiy havo massasi 5x10⁶ trillion tonna bo`lib, undan 1,2xl0<sup>6</sup> trillion tonnasi jonzotlar nafas olishi uchun zarur bo'lgan kislorodga to'g'ri keladi. Hisob-kitoblarga garaganda, l manta nafas olganda kishi o'ziga 0,5 litr havoni yutadi. 1 daqiqa davomida o`rtacha, odam 18-20 manta nafas olishi mumkin. U holda, bir odamning 1 daqiqada nafas olishi uchun 10 litr ga yaqin havo kerak bo'ladi. Endi, 1 sort, 1 kecha-kunduz, va nihoyat, 1 yil (365 kun) davomida qancha toza havo sari bo`lishini ham hisoblab, aniqlash qiyin emas. Ma'lum bo'lishicha, 1 yil mobaynida bir kishi 5 mln t dan ko'proq havoni o'ziga yutib, uning o`rniga bundan ham ortiq miqdorda “karbonat angidridi” deb ataladigan gazni chigaradi.
Xuddi shu kabi misollar ustida biroz filer yuritilsa, ancha qiziq xulosalarga kelish mumkin. Jumladan, ko'pchilikka yaxshi ayonki, hozir dunyoda 6,5 mlrd dan ortiq odam bor. Endi, Yerda mavjud shuncha kishi bir yil davomida qancha havoni fagat nafas olish uchun ishlatishini va gancha miqdorda karbonat angidridi gazi (karbon oksidi)ni chigarib, havoni ifloslanishini bir tasavvur eting. Yaxshiyamki, Yer yuzida o`simliklar, o`rmonzorlar, bog'u rog'lar bor. Ulan karbonat angidridni o'zlashtirib (fotosintez jarayonida) havo muhitiga sof kislorod chiqaradi. Shuning uchun ham biz havo tangisligini ko'p ham sezmaymiz. Chunki o'simlik olami sababli atmosfera havosi doim yangilanib turadi.