2. Sinf rahbarining sinf jamoasi bilan ishlash metodlari

1.Jamoani boshqarish usullari
Bizda yetakchilik tajribamiz bor yoki yo'qligidan qat'iy nazar, jamoani muvaffaqiyat sari etaklash har kim uchun qiyin. Biz butun jamoani bir butun sifatida boshqarishimiz va jamoaning har bir a'zosi bilan alohida-alohidaish olib borishimiz zarur. Bundan tashqari, jamoaga ishonchni o'rnatib, uni shaxsiy o'rnak qilib, oldinga olib borishimiz kerak.
Optimal jamoani boshqarish menejerning menejment uslubini izlash bilan bog‘liq bo'lib, u biz biladigan yondashuvlarni o'zi va uning jamoasi bo'lgan vaziyatga muvofiqlashtirishga intiladi. Ya'ni, rahbarning boshqaruv uslubi ba'zan avtoritar, ba'zida ayyor, ba'zan liberal, lekin ko'pincha demokratik bo'lishiga intiladi.
"Oltin o'rdakcha" ni izlash hamma uchun ham muvaffaqiyatli bo'lavermaydi. Ba'zi bir rahbarlar ko'pincha jamoa a'zolariga, hatto hozirgi vazifalarni hal qilish mahoratiga ishonmay, ijrochi sifatida harakat qilishadi.
Bunday yetakchilar o'zlari o'ylaganidek muhim vazifalarni bajarishga katta e'tibor berishadi va tashabbusni rivojlantirish va jamoa a'zolarini mustaqil ishlashga chaqiradi. Rahbarlarning bunday yondashuvining sababi nafaqat yetakchining tabiiy shaxsiy fazilatlarida, balki maqsadlarni belgilashda va guruh a'zolarining faoliyatini rejalashtirishda, guruh a'zolarining yutuqlarini birgalikda tahlil qilishni tashkil etishda ko'nikmada va ko'pgina muammolarni mustaqil ravishda hal qilishda harakat qiladi va boshqalarni ham jalb qiladi.
Bunday yetakchilarda har doim vaqt yetishmasligi kuzatiladi, har kuni ular jamoani boshqarish vazifalarini hal qilishdan ko'ra boshqa odamlarning vazifalarini bajarishga ko'proq vaqt sarflaydi.
Marti Bronshteyn guruh rahbariga o'z maqsadlariga erishishda ko'proq yordam beradigan instruktor rahbari ko'rinishidagi guruh rahbarining oqilona pozitsiyasini ta'kidlaydi, ammo jamoa a'zolari uchun ko'p vazifalarni mustaqil ravishda bajarishga moyil bo'lgan rahbarlardan farqli o'laroq, instruktor rahbari guruhdagi roliga mos keladigan ishlarni qilagan. Shunday qilib, instruktor menejerlari ko'payadi.
Jamoaning ishlashi, inson resurslarini boshqarish, yuqori darajada ishlash quyidagicha belgilanadi. Jamoani boshqarishda o'qituvchi rahbarining vazifalari quyidagilardan iborat:
- ishni rejalashtirish
- ishlarning hozirgi holatini tahlil qilish
- muammoni ko'rib chiqish va echimini izlash
- buyruqni bajarish uchun sozlash
- berilgan vazifalar guruh a'zolari bilan individual ishlash
- maqsad va vazifalarni birgalikda aniqlash
- vazifa va majburiyatlarni aniqlash
- harakat yo'nalishi va uni amalga oshirishning aniq bosqichlari uchun reja tuzish
- rejani tuzatish
- jamoa faoliyati bo'yicha fikr almashishni tashkil etish
Yaxshi bajarilgan va yaxshilanishni talab etadigan guruh a'zolari faoliyati misollariga oydinlik kiritish
- jamoa ishi samaradorligini o'zini baholash
- muammo va nizolarni ko'rib chiqish va hal qilish bo'yicha jamoa bilan birgalikda ishlash
- muammolar va nizolarni har qanday ishning tarkibiy qismi sifatida ko'rib chiqish
- muammoni hal qilish istagi va unga e'tibor bermaslik va aybdorlarni qidirmaslik
- jamoa a'zolarini javobgarlikni olishga undash
- sifatli ish uchun motivatsiya
- ishlarning holatini muntazam tahlil qilish
- muammolarni ko'rib chiqing
- fikringizni bildirish
- murabbiylik eng yaxshilarni rag‘batlantirish sifatida
- kasbiy o'sishni qo'llab-quvvatlash
- martaba rejalashtirish
- jamoa a'zolarining mustaqilligi va mas'uliyatini rivojlantirish
Ba'zi bir yetakchilar, M. Belbin shon-sharafiga ko'ra, o'z tabiatiga ko'ra ijrochilar bo'lishgan holda, o'zlarini yetakchi va guruh yetakchilari sifatida ko'rsatishga harakat qilishadi. Ular barcha ishlarga aralashadilar, ko'pincha boshliqlarga aylanadilar va o'zlarining bo'ysunuvchilariga ularning ruhsatisiz o'ylashga imkon bermaydilar.
O'qituvchi va rahbarni boshqarish usullarini taqqoslash ko'rsatilgan, shundan farq shundan iboratki, farq nafaqat guruh a'zolari bilan muloqotda va qarorlarni qabul qilishda, balki javobgarlikni taqsimlashda, jamoa a'zolarining diqqat markazida va qo'llab-quvvatlashida ham namoyon bo'ladi.²
O'qituvchi va nazoratchilarni boshqarish usullarini taqqoslash
1. To'g‘ritaqsimlash
Har safar turli xil vazifalar bo'lsa, ularni shoshilinchlik va muhimlik darajasiga qarab ajratish kerak. Muammoni o'zi hal qilayotganda, biz ham o'z ustuvorliklarimizni belgilashingiz kerak. Albatta, shoshilinch va muhim vazifalarni amalga oshirish zarur. Bularga inqirozli vaziyatlar, muddatlar, to'qnashuvlar va to'satdan paydo bo'lgan muammolar kiradi. Har jihatdan, biz jamoaning va o'zimizning maqsadimizga erishishda xalaqit beradigan harakatlardan qochishimiz kerak. Shunday qilib, ijtimoiy tarmoqlarda va turli bahs-munozaralarda vaqtni kamaytirishga harakat qilinmoqda.
Boshqalarga yordam berishga emas, balki o'z vazifalarimiz e'tibor qaratishimiz kerak. Ko'pincha boshqalarga yordam berish shoshilinch, ammo unchalik muhim emasdek ko‘rinadi. Bundan tashqari, siz yirik loyihalarni oldindan boshlashingiz kerak. Keyinchalik ular favqulodda holga kelishi uchun buni qilish kerak. Shoshilinch bo'lmagan vazifalarni qabul qilishimiz uchun vaqtimizni rejalashtirishimiz kerak. Shuningdek odamlardan qanday voz kechishni o'rganishinmiz kerak.
2. Delegatsiya vazifalari
Haqiqatdan ham aqlli menejer vazifalar delegatsiyasidan foydalanadi. Bu bo'sh vaqtni imkon qadar ko'proq bo'shatish va ish samaradorligini oshirish uchun ishlatiladi. Bunday uslub xodimlarga to'g‘ri yo'nalishda rivojlanishiga yordam beradi va ularni yanada jiddiy ishlarga tayyorlaydi. Ammo siz ularga maqsad qo'yishingiz kerak va to'g‘ridan-to'g‘ri ko'rsatma bermang, aks holda ular o'rganmaydilar.
Ammo siz o'zingiz delegatsiyaga to'sqinlik qila boshlaysiz. Bu shaxsiy e'tirozlardan kelib chiqadi. Siz o'zingizni boshqarish qobiliyatini yo'qotishdan yoki kompaniyaning umumiy natijalaridan o'zini olib tashlashdan qo'rqishimiz mumkin.
3. Sezgi bo'lish
Haqiqatan ham yaxshi rahbar o'z xodimlari uchun shunday ajoyib murabbiy bo'lishi kerak. Ammo bu rahbar o'z xodimlariga tayyor echimlarni berishi kerak degani emas. Aksincha, menejer barcha xodimlarni rag‘batlantiradigan va kelajakda rivojlanadigan muayyan muhitni yaratishi kerak. Murabbiyning vazifasi - o'z murabbiylarini diqqat bilan tinglash va juda noqulay savollar berish. Buning uchun biz kompaniyadagi vaziyatga to'liq egalik qilishimiz kerak.
Butun jarayonni 4 bosqichga bo'lish mumkin. Dastlab, oxir-oqibat nima paydo bo'lishi kerakligini aniq belgilashingiz kerak. Shundan so'ng, vaziyatni diqqat bilan baholashva vazifani bajarish uchun qanday shart nomlari kerak. Uchinchi bosqich siz barcha mumkin bo'lgan variantlarni hisobga olishingiz, shuningdek siz faolsiz bo'lsangiz, natijani hisoblashingiz kerak. Va nihoyat, tez va samarali tarzda kerakli natijaga olib boradigan yo'lni tanlashda adashmaslik kerak.
4. Diqqat bilan tinglang
Jamoada normal munosabatlarni o'rnatish uchun barcha xodimlar bilan muloqot qilish kerak. Barchani faol tinglash, vizual aloqalar, qiziqishni saqlash, shubhasiz, sizning xodimlaringiz bilan muloqot ko'nikmalarini yaxshilashga yordam beradi. Har bir xodimga o'zlarini sizga ochib berish va o'zlarining potentsiallarini namoyish etish imkoniyatini berish kerak. Imo-ishora tilini unutmang. Ushbu sodda hiyla-nayranglar tufayli menejer barcha xodimlarning o'ziga bo'lgan ishonchini va umuman mamnunligini oshirishi mumkin.
5. Vaziyatni to'g‘ri boshqarishga qodir bo'lish
Duglas MakGregorning nazariyasida ta'kidlanganidek, har bir xodim ikkita motivatsion qutb - X va Y o'rtasida. X qutbidagi xodimlar pul topish va tinchlikda yashash uchun ishlaydi. Y qutbidagi ishchilar ish uchun yashaydilar va o'zlarining imkoniyatlarini bajaradilar. Birinchi qutbning ishchilari vazifani tezroq bajarishga urinayotgan bir paytda, ikkinchi qutbdagi odamlar tashabbusni o'z qo'llariga olishadi va bu yoki boshqa muammoni hal qilishning yangi usullarini izlashni boshlaydilar. Ko'ryapmizki, har bir xodimning o'ziga xos motivatsion usullari bor, ammo natijalar boshqacha. Shu sababli, boshqaruv vaziyatga qarab va har bir xodimga individual yondoshishi kerak.
Tarbiyachilik texnikasi sinf rahbarining asosiy qurolidir. Chunki tarbiyachilik talanti juda ko‘p sifatlarni chuqur bilish, keng fikr doirasi, ishga jondildan ko‘ngil qo‘yish bolalarga bo‘lgan cheksiz muhabbat, muomalada nazokatlilik, qalb yoshligi, serzavq, temperament, aql va odoblilik namunasi, aloqada nazokat va sipolik, vazminlik va kamtarlik kabi fazilatlarning bo‘lishini taqozo qiladi. Bunda yana tarbiyachilik texnikasi qo‘shilsa ishda muvaffaqiyat ta’minlanishi tabiiydir.
Sinf rahbaridan madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob talablariga rioya qilish, har bir o‘quvchi shaxsini inson sifatida hurmat qilish bilan unga nisbatan talabchanlikni unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bo‘lish, o‘z malakasini tinimsiz oshirib borish bilan ishga ijodiy yondoshish talab qilinadi.
Muhimi shundaki, sinf rahbarining o‘zi bolalarda tarbiyalamoqchi bo‘lga g‘oyaviy-axloqiy g‘oyaga mos bo‘lishi kerak. Tarbiyadagi xatolarning ko‘pligiga asosiy sabab o‘quvchilarning oldiga qo‘yilayotgan talablar tarbiyachi harakterda hamisha ham namoyon bo‘lavermaydi.
Sinf rahbarining maxsus kasbiy va ijtimoiy vazifalariga odilona baho beruvchi xolis hakam – tarbiyalanuvchilardir. Avvalo, sinf rahbarining amaliy faoliyati faqat yarimi tarbiya texnologiyaga asoslanganligini nazarda tutish kerak. Uning ikkinchi yarimi bu san’at. Shu tufayli sinf rahbariga qo‘yiladigan dastlabki talab – unda pedagogik qobiliyat mavjud bo‘lishi lozim. Sinf rahbarining qobiliyati– bu o‘quvchilar bilan ishlashga ishtiyoq, bolalarga nisbatan muhabbat, ular bilan bo‘lgan munosabatdan mamnun bo‘lish bilan ifoda bo‘ladigan shaxsning sifatlari kiradi.³
Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo‘ladi va rivojlanadi. Qobiliyat uddaburonlikdan farq qiladi. Malaka va uddaburonlik mashq, o‘qish natijasi hisoblansa. Qobiliyatning rivojlanishi uchun esa yana iste’dod, layoqat va zehn, ya’ni inson asab tizimida anatomo-fiziologik xususiyat bo‘lishi ham zarur. Tarbiyaviy faoliyatning samarali bo‘lishi uchun sinf rahbarida qobiliyatning quyidagi turlari mavjud bo‘lishiva tarbiyalab yetishtirilshi kerak:
- tashkiliy – sinf rahbarining o‘quvchilarni jipslashtirish, ularni band qilish, vazifalar bo‘lib berish, ishni rejalashtirish, qilingan ishlarni jamlash mahoratiga namoyon bo‘ladi;
- didaktiga oid – o‘rganishga bo‘lgan qiziqish hamda ma’naviy, xissiy istaklarni rag‘batlantirish, o‘quv bilimini orttirish, faollashtirish mahoratida namoyon bo‘ladi;
- pertseptiv – tarbiyalanuvchilarning ma’naviy dunyosiga singib, ularning emotsional holatini baholash, ruhiy xususiyatlarini aniqlash mahoratida namoyon bo‘ladi;
- suggestiv – o‘quvchilarga emotsional ta’sir ko‘rsatishda namoyon bo‘ladi;
- kelajakni ko‘ra bilish - o‘z harakatlarning oqibatini ko‘ra bilishda, o‘quvchilarda qanday fazilatlarni ro‘yobga chiqarish lozimligini oldindan ayta olish mahoratida namoyon bo‘ladi;
- tadqiqiy - pedagogik vaziyatlar va jarayonlarni o‘rganish va obxektiv baholash mahoratida namoyon bo‘lishi kerak.
Sinf rahbarining faol jamoatchi sifatida hamisha namuna ko‘rsatishi muhim ahamiyatga ega. Ayni vaqtda u kommunikativ (kattalar bilan ham, kichiklar bilan ham tez aloqa o‘rnata olish) qobiliyatga ega bo‘lishi, ro‘y berayotgan fakt va hodisalarni faqat pedagogik qoidalarga bog‘lab baholashgina emas, balki ro‘y berish sababiga qarab hukm ham chiqarishi pedagogik optimizmga, ijod qilish qobiliyatiga ega bo‘lish kerak. Sinf rahbarining eng muhim fazilati – odamlar bilan tezda til topa olishi, ko‘pchilikka qo‘shila bilish, ulfatjonlik, dilkashlik bo‘lib, bu undagi muomala madaniyatining yuksakligini ifodalaydi. Chunki unga hamisha odamlar bilan aloqa qilishga, ular bilan ishlashga to‘g‘ri keladi. Hozirgi sharoitdankelib chiqqan holda o‘quv-tarbiya jarayonida qulay munosabatlar yaratish uchun kasbiy jihatdan ahamiyatli asoslar bo‘luvchi sinf rahbarining insoniy xislatlari muhim ahamiyatga ega .
Sinf rahbari uchun juda muhim xislat – insonparvarlik, ya’ni o‘sayotgan insonga oliy qadriyat kabi munosabat qilish lozim. Insoniy munosabatlar o‘quvchiga nisbatan xayrixohlik, unga yordam berish, ularning fikriga quloq solmosh, uning o‘quvchilik faoliyatiga yuksak talabchanlikdan iborat.
Sinf rahbari doimo faol, ijodkor shaxsdir. U o‘quvchilarning kundalik hayotini uyushtiruvchi hamdir. O‘quvchilarda qiziqish uyg‘otish, ularni o‘zi bilan yetaklash faqat yuksak irodali insonning qo‘lidan keladi. Auditoriya, o‘quvchilar jamoasi kabi murakkab organizmlarga pedagogik rahbarlik qilishi sinf rahbaridan topqir, zehni o‘tkir, har qanday vaziyatni mustaqil yechishga doim tayyor bo‘lishligini talab qiladi. Unga kasbiy jihatdan kerakli xislatlardan biri – sabr-toqat va dadillikdir. O‘qituvchining birdan sarosimaga tushgani, o‘z nochorligini o‘quvchilar sezmasligi lozim. Shuni hamisha esda tutish kerakki, sinf rahbari o‘z harakati va axloqini nazorat qilish, hech qachon arzimagan narsalarga asabiylashmaslikni talab qiladi.
Muvaffaqiyatli faoliyat yuritishning birinchi sharti - bu sinf rahbarining talabchanligi. Dastlab talabni u o‘ziga qo‘yishi kerak, chunki o‘zingda bo‘lmaganni o‘zgadan talab qila olmaymiz. Talabchanligi bilan birga oqilona tarbiyachi ham bo‘lishi lozim. Pedagogik jarayonlarda yuz berib turadigan keskinliklarni bartaraf etish uchun tarbiyachiga hazil-mutoyiba tuyg‘usi yordam beradi. Uning ko‘lamida tayyor hazil, maqol, yaxshi, do‘stona piching – ijobiy emotsional holat yaratishga imkon berib, o‘quvchilarni o‘ziga jalb qildiradi.
Shaxs axloqini harakterlaydigan belgilardan biri – ma’suliyatdir. Sinf rahbarining ma’suliyati - tarbiyachining faoliyati va ta’lim-tarbiya jarayonining aniq vazifalarini ham o‘z ichiga oladi. Tarbiyachi zimmasiga bolaning shaxs sifatida har tomonlama kamol toptirish ma’suliyati yuklanadi. U o‘quvchiga chuqur nazariy bilim berishi, uni hayotga, mehnatga tayyorlashi lozim. Shu bilan birga u o‘quvchidagi mavjud layoqat va qobiliyatni o‘z vaqtida payqab, individual munosabatda bo‘lishi, unda mavjud bo‘lgan ijobiy axloqiy sifatlarni avaylab o‘stirishi kerak.
Sinf rahbari maktabdagi eng universal pedagogik hisoblanib u bajaradiganmehnatning o‘lchovi,chegarasi mavjud emas. Uning bilmagan ishi uddasidan chiqa olmaydigan sohasi bo‘lmaydi. Shu bilan bir qatorda, u beg‘araz, xolis va ta’masiz shaxs bo‘lib, jamoachilik asosida ishlaydi. Sinf rahbari pedagoglar, ota-onalar vao‘quvchilarni o‘zaro bog‘lovchi shaxs sifatida barcha tomonlarning nuqtai nazarini hisobga olishi, harakatlarni bir markazga birlashtirishi, o‘zaro aloqalarning to‘g‘ri bo‘lishiga ta’sir o‘tkazishi va ayni vaqtda o‘zining pozitsiyasini aniq ta’minlay olishi kerak. Bu esa donolikdir.
Shunday qilib, pedagogik odobga ega bo‘lgan sinf rahbari o‘quvchilar orasida obro‘ qozonadi. Ustoz qanchalik obro‘ qozonsa, ta’lim va tarbiya mohiyatan shunchalik muvaffaqiyatli bo‘ladi va aksincha, tarbiyachining shaxsni qanchalik past bo‘lsa, uning ta’siri shuncha bo‘sh va o‘quvchilarni voyaga yetkazish jarayoni ham shuncha zaif bo‘ladi. Yuqori aytib utilgan fazilatlar sinf rahbarining tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishda va uning muvaffaqiyatini ta’minlashga garov bo‘ladi. Sinf rahbari nihoyatda ma’suliyatli va murakkab vazifani bajaradi. U sinfdagi tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi, o‘quvchilarning murabbiysi, sinfni tashkil etadi hamda kamolot tashkilotchilari, o‘qituvchilar, oila, keng jamoatchilik ahli bilan birga ish olib birishi kerak.
Pedagogik nazariyada o‘qituvchi mahoratini ikki xil tushunish mavjud. Birinchisi, pedagogik mehnatni tushunish bilan bogliq bo‘lsa, ikkinchisi tarbiyada pedagog shaxsi asosiy o‘rin tutadi.
Mahoratni egallash uchun ko‘p narsani bilish va qila bilish zarur. Tarbiya printsiplari va qonunlarini hamda uning tashkil etuvchilarini bilishi zarur. O‘quv-tarbiyaviy jarayon va uning tashkil etuvchilarni samarador texnologiyalardan foydalanish uchun har bir konkret holat uchun ularni to‘g‘ri tanlab olishni, diagnostikalashni, oldindan bilishni va berilgan daraja va sifat jarayonini loyihalashni juda yaxshi bilishi zarur. “Men faqat «buyoqqa kel»ni 15-20 xilda gapira olganimdan, aft, tashqi qiyofa va ovozni 20 ko‘rinishda bera olganimdan sunggina xakikiy masterga aylandim,- deydi buyuk pedagog A.S. Makarenko.
Pedogogik mahorat – shaxsning pedagogik sifatlari majmui va o‘qituvchi tomonidan kasbiy pedagogik faoliyatni mustaqil ravishda samarali tashkil etishni ta'minlash bo'lib, u pedagogning faoliyat mohirligini eng yuqori choq-isiga erishganligini bildiradi.
O‘qituvchilik kasbi o'z mohiyatiga ko'ra o'ta individualdir. Har bir o‘qituvchining muhim hayotiy o'rni, uning o'z ishining ustasi bo'lishdir.
O‘qituvchi mahorati uning faoliyatida ko'rinadi. O‘qituvchi avvalo pedagogik jarayonning qonuniyatlari va mexanizmlarini yaxshi egallagan bo'lishi lozim. Shu ma'noda pedagogning umumlashgan malakalari va uning pedagogik texnikasi katta ahamiyatga molik bo'ladi.