2. Sirojiddin Sayyid she`rlarida metaforaning til sathiga ko`ra tasnifi: so`z-metaforalar, birikma-metaforalar, gap-metaforalar, matn-metaforalar

Birikma-metaforalar

So`z birikmasi shaklidagi metaforalar matn tarkibida nisbatan kam qo`llansa-da, uning semantik tuzilishida muhim o`rin egallaydi.
So`z birikmasi shaklidagi metaforalar matn referentlari va lisoniy belgi o`rtasida mazmuniy shartlanganlik vaziyatini yuzaga keltiradi.
Ezilgan kiftlarida o`zbaki to`n,
O`tib keldi ochiq zindondan Oybek.
(“Oybek”, 2005.)
Bu o`rinda birikma shaklidagi metaforalarning bir xususiyatiga to`xtalib o`tish lozim. Matn boshlanmasida ko`chma ma`noda qo`llangan so`z birikmasi matnning keyingi jumlalari semantikasiga ham o`z ta`sirini o`tkazadi, ya`ni kogerantlik talabi bilan takrorlangan ko`chma ma`noli birikmalar navbatdagi jumlalarga ham metaforik mazmunni olib o`tadi. Ushbu hodisani - metaforik mazmunda qo`llangan birliklarning keyingi jumlalarga mazmuniy ta`sirini “semantik inersiya” deb ataladi. Yuqoridagi misrada ham ochiq zindon birikma-metaforasi o`zidan oldingi misrada qo`llanilgan ezilgan kiftlar birikmasiga semantik jihatdan bog`liq va semantik inersiyani yuzaga keltirgan.
Ezgulik karvonlarin
yo`llab, muyassar aylagay,
O`zbekistonni bahoriston,
quyoshistonga tong.
(“Tong”, 2005.)
Bu misralarda esa ezgulik karvonlari (ezgu ishlar) birikmasi bahoriston, quyoshiston so`zlariga semantik jihatdan bog`langan bo`lib, semantik inersiyaga yana bir misol bo`la bo`ladi.
Bundan tashqari quyidagi misollarda ham birikma-metafora va shu bilan birga o`z o`rnida semantik inersiya uchraydi:
Sen borsan – so`zimning boshoqlari to`q,
Sen borsan – tinmagay tildan taronam.
***** (“Izhor”, 2006.5.08.)
Hasad g`avg`osi-yu minnat jafosi,
Ne ko`rdi ul buzug` davrondan Oybek?
*****
Yangi-yangi uyg`oq buloqlar,
Yangi-yangi dillar bo`ladi.
Jilg`alarday chopib, o`ynoqlab
Yangi-yangi yillar keladi.
(“Yangi-yangi yillar keladi”, 2005)
*****
Elim bor, yurtim bor – nomus, orlarim,
Oltin dalalarim – bug`doyzorlarim.
(“Bug`doyzorlarim”, 2005)
*****
Yor, shirin kulganlaring yodimdadir,
Yashirin kelganlaring yodimdadir.
(“Nastarin sevgi”, 2005)
*****
Yorug` niyatlarning amalimi bu?
Yoki tiriklikning samarimi bu?
(“Shukuh”, 1985.)
Yuqoridagi barcha misralarda ham o`ziga xos birikma-metaforalar qo`llanilib, matn semantikasiga sezilarli ravishda ijobiy ta`sir ko`rsata olgan. Sirojiddin Sayyidning yana shunday misralari borki, ularda ikki birikma-metaforalar bir-biriga semantik tomondan antonim sifatida keladi:
Mahkam qil ezgulik chegaralarin,
G`amga chulg`amagin tevaraklarin.
“Ustoz” nomli she`ridan olingan ushbu misrada qo`llanilgan ezgulik chegaralari hamda g`amga chulg`amoq so`zlari matn semantikasi yuzasidan tahlil qilinganda semantik antonimlardir.

3.