2-Tema. Múnásibet, kewil filosofiyası. Doslıq hám tatwliq múriwbet filosofiyası

Mu`nasibet filosofiyasında sa`lem-a`liktin` ornı.

Adam balasının` tariyxtag`ı u`lken jetiskenliklerinin` biri-sa`lemlesiw. Ol sharapatlı ha`m ka`ramatlı pazıyletlerden bolıp, adamzat a`debinin` qa`liplesiwinde, bir-birewge miyirbanlıq ko`rsetiwde, doslıqtı bekkemlewde ju`da` u`lken a`hmiyetke iye. Ha`mme waqıtta adamzat tınıshlıqta, saw-salamatlıqta, bir-birewge hu`rmet, izette o`mir su`riwdi, jasawdı ku`segen, a`rman etken. Onın` tiykarın salg`an sa`lemlesiw a`debi bolıp esaplanadı. Sonlıqtan bolsa kerek, sa`lemlesiwdi qudaylıq, ila`hiylıq dep tu`singen.
Bizin` xalqımızda «ta`n`ir sa`lemin berdi», «sa`lemin a`lik aldı» kibi qatnasıq tu`ri qa`liplesken. Ta`n`ir bul qudaylardın` bir ismi. Sa`lemdesiwdin` a`hmiyeti adamlardın` en` da`slep keypin baqlaw, sag`an degen kewlinin` tartıwın biliw ha`m tilek arqalı o`zinin` ha`wesin tu`sindiriw. Bir-birinin` sawlıg`ın sorasıw, o`zlerinin` aman-esen ushırasıp turg`anına quwanısh bildiriw, niyetlerinin` haq, hadal ekenligin sezdiriw. Bizde sa`lemlesiw «Assalawma-a`leykum» degen arab so`zleri menen baslanıp, ol, «sizge tınıshlıq tileymen» degen ma`nisti an`latadı. «Wa`leykum assalam» dep juwap qaytarılıp, bul «men ha`m sizge tınıshlıq tileymen» degendi bildiredi. Sonnan keyin «u`y ishin, mal-janın aman ba? Den sawlıg`ın jaqsı ma?» dep hal-awhal soraladı.
A`lbette, amanlıq esenlik sorasıwdan burın payda bolg`an a`detlerdin` biri qol menen ishara etip bildiriw. A`yiemgi neondertal` adamı an` awlap ju`rgen gezde aldınan o`zine uqsag`an eki ayaqlını ushıratqanda, og`an o`zinin` topılıs jasaw niyetinin` joq ekenligin ko`rsetiw ushın qolların joqarı ko`terer eken. Bul onın` «ko`rip tursan` g`oy, men quralsızban» degeni edi. Bunday isharat a`yiemgi Mısırda adamlar bir-biri menen ushrasqanda qolların ıyıqlarının` tusına deyin ko`terip, alaqanların ashıp ko`rseter eken: «Men quralsızban, qolımda hesh na`rse joq, sag`an hadal niyet penen keldim». Bunı bizin` ha`zirgi qol alısıwımızdın` da`slepki ko`rinisleri dese boladı. Bul a`det keyin rimliklerde de payda bolıp, keshte ushrasqanda adam en` da`slep qarıw-jaraqtın` joqlıg`ına iseniw ushın on` qolı menen qol alısıwı kerek bolg`an. Al xoshlasıw gezindegi qol alısıw: «usı ushrasıw gezinde bir-birimizdi renjitken joqpız, aldag`ı waqıtta da usınday ken` peyilde, haq kewillilikte bir-birimiz benen doslıqta ushırasa bereyik, baylanıs u`zilmesin» degendi an`latadı.
Du`n`ya ju`zinde xalıqlar arasında birneshe tu`rli sa`lemlesiw ushrasadı. Mısalı, Yaponiyalılar tanısın ko`rip qalsa turg`an jerinde qatıp qaladı, keyin beline qolın aparıp alaqanı menen dizesine qaray qolın jılıstırıp en`keygen tu`rinde a`stelik penen og`an ko`zin tigip qaraydı. Onday ta`jim etiwdin` Yaponlarda u`sh tu`ri: to`menirek, ortasha ha`m jen`ilirek iyiliw ushrasadı. Bizde a`sirese qazaq xalqının` kelinshekleri iyilip ta`jim beredi, og`an «ko`p jasa balam», degen juwap aladı. Bizin` xalıqta da bunday sa`lemlesiwlerdin` bolg`anın Gu`lparshınnın` «iyilip, bu`gilip, qol qawsırıp, dizesin basıp sa`lemin berip, qaynag`a retinde ko`rgeninen»… Alpamıs da`stanında tu`siniwge boladı. Al erler arasında burın qol qawsırıp sa`lem beriw yag`nıy, «ko`rip tursız g`oy eki qolımda hesh na`rse joq, bir-biri menen ba`nt» degendi an`latqan sa`lem bolg`an. «Qırıq adım keyinirekte attan tu`sip, qol qawsırıp sa`lem berdi» Alpamıs. Awg`anlar man`layına qolın tiygizip iybe etip iyilip sa`lem beredi. Bul «basımız aman bolsın» degendi an`latadı. Tibette jasawshılar bir-biri menen sa`lemlesiwdi on` qolı menen bas kiyimin sheship, sol qolın qulag`ının` artında uslap, tillerin shıg`arıw arqalı iske asırar eken.
Erte da`wirde Qıtayda birer dostın ko`rse o`zinin` qolın o`zi qısıp sa`lem berer eken. Sonday-aq Latın Amerikasındag`ılar bir-biri menen qushaqlasadı. Frantsuzlar bir-birinin` shekesin su`yedi, jas amerikalılar tanısın ko`rse onın` iynin qag`ıp sa`lemlesse, laplandiyalılar murınların su`ykeydi, samolilıq adamlar birin-biri iyskeydi.
Sa`lemlesiwden keyin hal awhal sorasıwda da ayırmashılıqlar ushrasadı. Mısalı, orıslar: «den sawlıg`ın qalay?». ertedegi Egipetlilerden sawlıg`ın sorap otırmastan: «qalay siz terleysizbe?» dep al, grekler bu`gin «quwanın`ız» dep sa`lemlesse, Qıtayda: «bu`gin awqatlandın`ızba, qarnın`ız toqpa» dep sorar eken. Orta Aziya xalıqlarında shep jaq to`sin qolı menen basıp, gewdesin iyip sa`lemlesiw qa`liplesken. Hindler eki alaqandı biriktirip man`layın tiygizip, bas iyedi. Al mong`ollar: «qalay ko`ship atırsız, malın qalay?» dep sorasadı. Bul sorasıw ha`mme ushın, meyli qashshanan-aq ko`shpeytug`ın, malı da joq Ulan-batır universitettinin` professorlarına da ta`n pa`ziylet bolıp qa`liplesken.
Bizde sa`lemlesiwde «u`y-ishin`, bala-shag`an` aman ba?», «sawlıg`ının` jaqsı ma?», «malın`-janın` saw ma?» dep sorastırıladı. O`zbekler «tınıshsızba» deydi. Bunın` ha`mmesi xalıqlardın` jasaw jag`daylarına, turmısının` saltına baylanıslı sa`lemlesiwdin` tu`rlerinen kelip shıqqanlıg`ın ko`rsetedi.
Shoralar da`wirindegi elimizdegi a`dep-ikramlıqtın` ıdıraw illeti sa`lemlesiwge de ta`sir etti. Biz, geyde adamlardı ko`zge ilmedik, yaki «zdrasti» dep o`te berdik. Burınnan kiyatırg`an iybe etip sa`lemlesiw, aldınan kese o`tpew, qos qollap qol alısıw, azanda turg`annan keyin ata-anag`a sa`lem beriw degen tu`sinikler u`stinen ku`lip «o`tmish, eskilik» dep qaradıq.
«Sa`lem» so`zinin` ma`nisi «ja`nnet» tu`sinigin an`latadı: Dor as-salam (tınıshlıq bostanı, yag`nıy ja`nnet), Ma`dinat as-salam (tınıshlıq qalası, yag`nıy Bag`dad). Bul isimlerdi tilde Dorussalam, «Madinatussalam» tu`rinde qollanadı. «Sa`lem» so`zi gimn ma`nisine de iye: «As-salam-almisriiyw» mısır milliy gimni, Payg`ambarlardı eslegende musılmanlar, a`lbette, «alayxissalam» (og`an tınıshlıq bolsın) so`zin qosıp qoyadı. Arablar bir-birine xat son`ında «vassalam» so`zin qosadı. Bul «so`z tamamlanadı», «ga`p tamam» ma`nisine iye.
İslam dininde sa`lemlesiw ha`m ruxsat soraw u`lken a`deplilik dep u`yretiledi. Quranda: o`z u`yin`izden basqa u`yge ruxsat soramay ha`m sa`lem bermey kirmen`iz. Ruxsat sorap, sa`lem berip kiriwshilik o`zimizge jaqsı. Eger usı u`ylerden hesh kim tabılmasa, ruxsat bolmag`ansha kirmen`iz. Eger sizge keyinin`e qaytın` dese, qaytın` sonday bolg`anı o`zin` ushın jaqsı. Alla ha`mme qılıp atırg`an islerin`izdi bilip turıptı. («Nur») su`resi, 27 ayat) .
İslam ruxsat soraw ha`m sa`lem beriwdi shariyatqa kirgizgen ha`m ekinshi ta`repten sa`lemdi a`lik alıwdı, adamlar ortasında juwaptı abzalıraq etip beriwdi buyıradı. «Eger sizge sa`lem berilse, siz onnan jaqsıraq, yamasa tap o`zindey etip juwap berin`» («Nisa» su`resi, 86 ayat).
Muxammed payg`ambardan «İslamdag`ı jaqsı qa`siyetler qaysılar?» dep sorag`anda ol: ashlarg`a awqat bermeklik, tanıg`an ha`m tanımag`anlarg`a sa`lem bermeklik» dep juwap bergen (Ha`dis, Tashkent 1991 18-bet).
Xalqımızdın` da`stu`ri boyınsha insang`a sa`lem beriw, adamnın` parızı dep bilip, kim bolıwına qaramastan birinshi sa`lem beriwge u`yretken. Ha`r kim jası u`lkenlerge, ko`pshilikke, otırg`anlarg`a sa`lem beriwleri lazım ha`m bul u`yde, bala baqshalarında, mektepte, joqarı ha`m orta arnawlı oqıw orınlarında u`yreniliwi kerek.
Sa`lemlesiwdin` tiykarg`ı belgisi jıllı ju`zlik, kishipeyillik, og`an jası u`lkenler: «ko`p jasa balam», «o`mir jasın` uzaq bosın» dep tilek bildiredi. Sa`lemleskende qoldın` ushın beriw, yamasa jaqtırmaw, bul ta`kabbırlıqtın` belgisi bolıp, onday adamdı xalıq jaqsı ko`rmeydi ha`m ol xalıqtan joqarı baha ala almaydı. Ku`limlegen sa`lem adamnın` ko`p uaqıtqa deyin esinde qaladı:
Ko`z aldımnan ketpeydi,
Ku`limlep qol bergenin`,
Sa`lemlesiwde ku`le shıraylıq, bul u`lken a`depliliktin` belgisi. Sa`lemlesiwde bettin`, tu`rdin` o`zgeriwi, qara tu`nek bolıp otırıw hesh kimge jaqpaydı. Adam o`z tu`r-tu`sinin` o`zgeriwin basqarıp, onı shınıqtırıwı kerek. Sebebi, ku`le shıraylılıq, jıllı ju`zlilik sag`an emes, al basqalarg`a xızmet etedi. Aytayıq, ko`z-ko`redi, awız jutadı, ayaq ju`redi, ha`mmesi sag`an xızmet etedi. Al ku`le shıraylıq, mıyıq tartıw senin` o`zin`e kerek emes, eger ayna bolmasa onı hesh te ko`rmegen bolar edin`iz. Ku`le shıray, ku`lim qag`ıw basqalarg`a tiyisli. Basqalardın` senin` menen jaqsı, jen`il haq kewilli, shadlı bolıwı ushın kerek. Sonlıqtan Yaponiyada erte balalıg`ınan baslap qızlardı, ha`tteki uyıqlag`anda da ku`le shıray berip uyıqlawg`a u`yretedi.
Ko`pshilik sa`lem berip atırg`an kisi ko`pshilik arasında o`zine jaqpag`an yamasa arazlasıp qalg`an kisi bolsa da, hesh kimge sezdirmesten ashıq tu`rde sa`lem beriwi kerek. Qol berip ko`riskende qolın qattı qısıp awırtıw a`depke jatpaydı. Jaslardın` u`lkenlerge bir qolın so’zıwı a`deplilik emes, shappattı qag`ıp jiberiwde jaqsı a`dep bolıp esaplanbaydı.
Erkekler, hayallar yaki qızlar menen ko`riskende «Saw barsızba» dep, iybeli, jaqsı ko`z benen qaraw kerek. Eger hayal-qızlar o`zi qolın so’zsa, qolınan alıp og`an ku`le shıray ko`rsetiw lazım. Hayallar hayallar menen sa`lemleskende qushaqlasıp ko`risedi. Bul da orınlı. Geyde uzaq waqıt ko`rispegen jaqın a`g`a`yini, dos, tuwısqanlar menen ko`riskende sa`lem menen birge qushaq ashıp qushaqlasıp ko`risedi. Erkekler betlerin betlerine basıp ko`risedi. Al, ata-ana perzentlerin, ag`a-ini, apa-sin`li, erli-zayıplılar betlerinen yaki man`layınan su`yip ko`risiwi mu`mkin. Al, geypara erkeklerdin` birin-biri su`ye beriwi, yamasa basqanın` hayalın ko`pshilikte su`yiwge ha`reket etiwi, a`depsizliktin` belgisi.
Sa`lemlesiwde a`deplilik, kishpeyillik ha`m ornın biliwshilik adamg`a alg`ıs keltiredi. 6yge kirip kelgen adam jası u`lkenlerge, mugedeklerge birinshi sa`lem beriwi kerek. Telefonda so`yleskende birinshi ma`rtebe sa`lem berip, atın aytıp, o`zin tanıstırıp, sonnan keyin jumısın aytıwı za`ru`r.
Otırıspada, qızg`ın a`ngime, yamasa sawal-juwap bolıp atırg`an ma`jiliste ko`pshiliktin` dıqqatın bo`lip qol alıspaydı, a`piwayı tu`rde qolın ko`ksine qoyıp hu`rmet penen sa`lem berip qoyıwı kerek. A`sirese, da`sturxan a`tirapında otırg`an adamlardın` ha`mmesinin` qolınan alıp shıg`ıw da orınsız.
Qol alısıp bolıp qol juwıwg`a kirisiw ju`da` a`depsizilik bolıp esaplanadı. Eger kelgen adam jurtta uzaq waqıt bolmag`an, yaki keselden son` jaqsı bolg`an, uzaq sapardan yaki armiyadan kelgen bolsa basqa ga`p, onda da qoldı juwıp kiriw kerek boladı.