2-Tema. Múnásibet, kewil filosofiyası. Doslıq hám tatwliq múriwbet filosofiyası

2-Tema. Múnásibet, kewil filosofiyası. Doslıq hám tatwliq múriwbet filosofiyası
Reje:
1. Mu`na`sibet insannın` ruwxıy quralı
2. Mu`na`sibette so`zdin` ku`shi
3. Kewil filosofiyası.
4. Doslıq hám tatwliq múriwbet filosofiyası,
Tayanish tu`sinikler: Mu`na`sibette so`zdin` ku`shi, kewil quyashı-a`deplilik aynası, kewil filosofiyası, doslıq hám tatwliq, múriwbet filosofiyası
Paydalanilg`an a`debiyatlar
1. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat-engilmas kuch. T., Ma`naviyat, 2008
2. Qurani qarim (Abdulaziz Mansur tarjimasi). T., 2001
3. Imom Buxoriy. Jome as-sahih. 1-4-jildlar, T. 1990-1995
4. Karimov I. Bizning bosh maqsadi’miz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni moderniyazatsiya isloh etishdir. T., «Wzbekstan» 2005-y
5. Ma`naviy kamolot omillari. T.1995 y.
6. Bazarbaev J. Milliy ideya jol ko`rsetiwshi juldiz. N. Qaraqalpaqstan., 2011
7. Bazarbaev J. A`dep filosofiyasi. N. Qaraqalpaqstan 2010.
8. Bazarbaev J, F.Xojaniyazov, R.Bazarbaev. A`yyemgi Oks da`r`yasinin` to`mendegi zardushtiylik dininin` izleri. N. Qaraqalpaqstan, 2007.
9. Bazarbaev J. O`mir-bul sananin` ko`terin`kiligi.
10. Bozorboev J., Davlatova Q. Odobnoma. Nukus., «Bilim» 1994
11. Bazarbaev J. Ruwxiyati’miz marjanlari. No`kis «Bilim» 2008
12. Ruwxi’yli’q tiykarlari. No`kis, Qaraqalpakstan, 2009


1.Mu`na`sibet insannın` ruwxıy quralı.
Bendjamin Franklin o`zinin` tabısının` sırın: «men hesh na`rse turalı jaman so`z aytpayman. Lekin ha`rkim haqqında bilgen barlıq jaqsılıqlardı aytıp ju`remen» degen eken.
Ulıwma filosoflar ullı adamnın` ullılıg`ı onın` kishkene adamlar menen qalay qatnasınan belgili deydi. Jaqtı du`n`yada adamdı qandayda bir iske oyatıwdın` tek bir usılı bar. Aua siz mushın`ızdın` ku`shi menen adamnın` saatın tartıp alıwın`ız mu`mkin. Xızmetkerge «jumıstan shıg`araman» dep qorqıtıp isletiwin`iz mu`mkin. Balan`dı urıp-sog`ıp qa`legenin`izdi orınlatıwın`ız mu`mkin. Biraq bulardın` ha`mmesi ju`da` kewilsiz aqıbetke a`keliwi mu`mkin.
Ullı ilimpaz doktor Zigmund Freyd, XX a`sirdin` en` ko`rnekli psixologı mınaday deydi: Bizin` islerimizdin` tiykarında eki motiv jatadı. Ol sekswallıqqa talpınıw ha`m ullı bolıw ha`wesi.
Adamnın` ta`biyatının` teren` qa`siyeti adamlardan o`zinin` qa`diri boyınsha bahalanıwına ju`da` qumarlıq penen urınıwı. Bul adamdı u`zliksiz qıynaytug`ın, an`qasın qurtatug`ın sho`li. Kimde kim sol adamnın` sho`lin qandırsa, onın` ju`regin iyeleydi. Demek adamnın` haywannan bo`leklenetug`ın baslı belgisi o`zinin` jeke qa`dirine talpınıwı. «Awqatın`a emes, qa`drime jılayman» degen xalıq naqılı ju`da` durıs aytılg`an.
Sizin` tuwılg`an ku`nin`izden baslap islegen islerin`iz, yamasa qılıq qılwaların`ızdın` sebebi-siz bir na`rseni qa`ledin`iz.
Demek bizin` turmısımızdın` tiykarında bizin` ardaqlı ha`wesimiz, qa`lewimiz jatadı. Birewdi anaw yaki mınaw qılıq islewge u`gitlew wazıypasın atqarıw ushın en` da`slep sizin` sa`wbetlesiwin`izdin` shın ha`wesin bir na`rseni qa`lewge ko`ndiriw kerek. Eger kimde kim sonı islese du`n`yanı iyeleydi, al kim islemese jalg`ız qaladı, deydi D. Karnegi.
Adamlar haqqında maqullawlar shın ha`m haq kewilden bolıwı kerek. Yag`nıy o`zin`nin` bahan` shın ju`rekten ha`m maqtawın` saqıy bolsın. Sonda adamalar Sizin` so`zin`izdi esinde saqlaydı, onı joqarı bahalaydı, o`zinin` barlıq o`mirinde onı qaytalap ju`redi. Siz onı umıtıp ketsen`izde ol onı ko`p jıldan keyin de qaytalap eske tu`siredi deydi D.Karnegi.
Adamnın` qa`dirin moyınlaw menen ko`termelew parqı qanday? Moyınlaw- shın ju`rekten, ko`termelew-eki ju`zlilikten. Birinshi-ju`rekten shıg`adı, ekinshisi-tek awızdan shıg`adı. Birinshisi-qalıs, ekinshisi-egoistlik. Birinshisi menen ha`mme xoshemetlenedi. Ekinshisi arqalı adamlar qaralanadı, ko`termelew-ol arzan maqtaw, «ko`zinshe ko`termelew-ko`terip otqa salıw», sonın` ushın ko`termelewshilerden abaylı bolıw kerek. Ko`termelew-adamg`a o`zi haqqında ne oylaytug`ının aytıw degen so`z.
Biz ku`ndelikli turmısta qansha adamlar menen so`ylesetug`ınlıg`ımızg`a esap bermeymiz. Al shınında da sa`wbetlesiw o`z ishine talay ushırasıwlardı, talay a`n`gime-du`kanların qurıwlardı bastan o`tkerip, adamnın` ha`r sapar o`zin-o`zi uslaw a`detleri menen tıg`ız u`nlesip jatırg`an pu`tkil bir qospalı a`lem bolıp esaplanadı. Adam ha`r saparı o`z oyında basqa adam menen aralasıwg`a umtılıwshılıqtı sezedi. Bul adamnın` u`lken baylıg`ı ha`m talabı. So`ylesiwge umtılıw adamnın` insanıy qa`siyeti. Adam eseygen sayın onın` aynalası ken`eyip, qarım-qatnas mu`mkinshiligi ulg`ayıp baradı. Jaqın juwıqlar, doslar, birge islesiwshiler ko`beyedi. Olar menen so`ylesiw menen birge ku`n sayın, biz talay adam menen avtobusta, ko`shede, jumısta ushırasıp turamız. Ha`r bir adam menen ushırasıw tez o`tip ketse de, onda biz o`zimizdin` ja`miyetlik tu`r-tu`simizdi, qa`siyetimizdi ha`m ha`r kimge ha`r tu`rli qatnasımızdı ko`rsetemiz.
Sebebi so`ylesip biliw o`ner. «So`zi raylının`-ju`zi shıraylı» deydi xalqımız. Demek bul adamlarg`a qatnasta ibalılıq so`zi jarasıqlı, a`n`gimesi qonımlı adam ha`mme waqıt el arasında sıylı, ju`zi jarqın degendi bildiredi.
Sa`wbetlesiw insanıylıq pa`ziylet. Adamgershilik sa`wbetlesiw arqalı rawajlanadı. Sa`wbetlesiw arqalı adamlardın` qılıq-qılwası, minez-qulqı anıqlanadı. Sebebi adam o`zinin` arzıw-u`mitlerin, ha`reketin, niyetlerin, ishki tuyg`ıların, da`rt-arzuların sa`wbetlesiwde bayanlaydı. Sonın` ushın sa`wbetlesiw degenimiz kisinin` ishki du`n`yasın sa`wlelendiretug`ın o`z-ara mu`na`sibetlerinin` forması bolıp esaplanadı. Sonlıqtan xalqımız bir-birewge jantasıw tuwralı: «Mal mo`nireskenshe, adam so`yleskenshe», onnan keyin bir-biri menen til tabısıp ketedi, dep u`yretedi.
Adamzat payda bolıwı menen sa`wbetlesiwge talap payda boldı. Sonlıqtan da «saz benen sa`wbetti jalg`an demen`ler, adam ata binyat bolg`alı bardı» degen tu`sinik biykarg`a shıqpag`an. Ja`miyet ag`zaları bir-biri menen so`ylesiw arqalı qalay jasawdın` jolların izlegen.
Sa`wbetlesiwdin` ken` ha`m tar ma`nisleri bolıp, tar ma`nisinde eki, yaki ko`birek adamlar ortasındag`ı so`ylesiw, olardın` mu`nasiybetlerin jaqsılawg`a xızmet etip, biri-biri haqqında mag`lıwmatlardı, o`zleri haqqında basqalardın` pikirlerin de bilip aladı. Sa`wbetlesiw ken` ma`nisinde mashqalalı mu`nasiybetlerdi qamtıydı. Bul sa`wbette iri-iri ma`seleler boyınsha ma`sla`ha`tlesip, ken`esip, aladı. Bunday sa`wbet tek adamlar arasında bolmay, tu`rli xalıqlar, ma`mleketler arasında da o`z-ara baylanıslardı qa`liplestiriwde ko`rinedi. Adamlar bir-biri menen so`ylesip qoymastan xaywanlar menen de o`simlikler menen de tillesedi. Sonın` ushın adamlar u`y haywanlarına at qoyadı ha`m onı tın`latadı.
Sa`wbetlesiw qaysı tu`rde bolmasın insannın` o`z sa`wbetlesinen haq kewillikti ku`tedi, o`zine hu`rmet-izzet ko`rsetiwdi, onın` pikirlerin dıqqat penen tın`laudı talap etedi. Bunda qıysınlı so`zdi ornında tauıp so`ylegen u`lken abzallıq. Qayqobustın` aytqanınday: «Ha`mme uqıplılıqtın` en` jaqsısı so`ylesiw uqıplılıg`ı». Sa`wbetlesiwdi ko`rkem o`ner da`rejesinde u`yrenip, iyelep alg`an adamnın` bahası joqarı bolıp, onın` meriban kisileri de ko`p boladı. Turmısta sa`wbetlesip, kisilerdin` miyrin qandırıw-bul joqarı adamıylıq qa`siyet-ol adamnın` baxtı ashıladı, isi rawaj tabadı ha`m joqarg`ı ma`rtebege erisedi.
So`ylesiwdegi en` jaqsı qa`siyet oy-pikirdi qısqasha so`zler menen da`lme-da`l beriw. «Ko`p so`z ko`mir, az so`z altın» deydi xalqımız. Orıslarda «Qısqalıq talanttın` sin`lisi» degen naqıl bar. Altın-gawxar, brilliantlardın` qımbat bolıwının` sebebi onın` az bolıwında. Ne na`rse ko`p bolsa, onın` qa`diri bolmaydı degen danalar. Sonın` ushın xalıq «Ko`p so`z eshekke ju`k», dep biykarg`a aytpag`an, demek ga`ptin` mug`darı artsa, onın` ma`nisi bolmaydı. «Ko`p so`ylegen ezbe boladı, ko`p qıdırg`an gezbe boladı». Ko`p so`z tek adamnın` minezin ko`rsetip qoymastan onın` o`zine u`lken zıyan keltiredi. «Ko`p so`zdin` azı jaqsı, az so`zdin` sazı jaqsı». Sonın` ushın Ju`sip Baqırg`aniy bılay deydi: «Ko`p oylan, jaqsı so`yle-nusqa bolsın. Sorasa juwabın` da qısqa bolsın». Qansha ko`p so`ylesen` ishinde qa`tesi de ko`birek boladı. Sonın` ushın «Adam o`z tilinen qalar ba`lege» dese xalqımız, ataqlı skif, bizin` babamız Anaxarsis «Menin` tilim menin` dushpanım» degen eken.
So`yleskende de ha`r bir adam menen ha`r qıylı ma`niste ol adamnın` ma`pleri menen baylanıslı so`ylesiw kerek. Bizin` eramızdan IV a`sir burın jasag`an Qıtay danıshpan Chjuan Tszı mınaday degen: «Qudıqtag`ı baqa menen ten`iz xaqqında so`ylespe, onın` shegi qudıqdur, shirkey menen qıs haqqında so`ylespe, ol tek jıldın` o`zine tiyisli ma`wsimin g`ana biledi, sheklengen adam menen uzaq jollar haqqında so`ylespe, ol tek o`zine u`yretkenlerden basqanı bilmeydi».
A`jiniyaz babamız: so`zdin` ma`nisine tu`sinbegen adam menen mu`na`sibette bolmag`annın`, og`an aytılg`an so`z, bir qulaqtan kirip ekinshiden da`rhal shıg`ıp ketetugının ko`rsetip bılay deydi:
So`yleskende so`z ma`nisin bilmese,
Aqılsızdan zibanı joq mal jaqsı.
Bir nadang`a aytqan so`zin`,
Gu`wlep esken jelshe bolmas, degen.
Tın`lawshı so`zdi qabıllawg`a tayın bolıp, onı maqullap, basqa na`rseler menen ba`nt bolmay, dıqqattı tikkeley so`ylesiwge awdarıwı kerek. Sonın` ushın so`zdi tın`lay biliw de a`deplilik. «Jutpastan burın shayna, so`ylemesten burın tın`la» degen so`z ju`da` orınlı. Sebebi til birew, qulaq ekew, bir so`yle eki tın`la.
Bir ku`ni Sokratqa sheshenlikti u`yreniwge Afinadan jol azabın shegip bir jigit kelipti. Jigit penen gu`rin`leskennen keyin alım og`an oqıw haqısın eki ese ko`p to`lew kerekligin aytıptı. Jas sha`kirt: ne ushın, dep sorag`anda: «Sebebi men sag`an eki ilimdi, sonın` ishinde sabır saqlap tın`lay biliw ilimin de u`yretiwim kerek bolar» depti filosof.
Demek, so`ylesiwdi basqa islerden go`re, artıg`ıraq dep esaplap o`zinin` so`zin`nen go`re a`n`gimelesiwshige artıqmashılıq berip, onın` so`zin buzbay tınısh tın`lawg`a tırısıw a`depliliktin` bir sha`rti bolıp esaplanadı. Belgili danıshpan Platon bılay degen: Aqılsızlıqtı eki belgiden biliwge boladı: ol o`zine paydası joq so`zdi aytadı, yamasa birewdin` isine jo`nsiz aralasadı.
Sa`wbetlesiwde o`tirik-o`sek, sırttan sayıw, jalaxorlıq, maqtanshaqlıq ha`m sol sıyaqlı illetli so`zlerdi bizin` xalqımız g`ıybat so`zler dep atag`an ha`m onı aytqan adamlardı g`ıybatkesh dep jariyalag`an, onın` gu`nasın ju`da` awır dep esaplag`an.
Sonın` ushın babamız Berdaq:
«Qashar bolsan` kesh g`ıybattan,
Gu`nası awır biledursan`»- dep keltiredi.
G`ibat bir adamdı kemsitip, jamanlap so`ylew, artınan o`trik-o`sek tarqatıw sıyaqlı ma`na`uiy illetti an`latatug`ın tu`sinik.
G`ibat g`iybatshının` ma`na`uiy to`menligin ko`rsetetug`ın insanlar ha`m ja`miyet ushın ziyanlı bolg`an ja`miyettegi ta`rtip intizamlardı izden shıg`aratug`ın ha`m insanlar arasında mexir-miriwbettin` joytılıp ketiwine sebep bolatug`ın illet. A. Avloniy «G`ibat dep bir kisinin` kemshiligin ha`m ju`ris-turısın arqasınan so`ylemekti aytadı. G`ibatlap so`ylemek haram, onı esitpek te haram. Ol insannın` atına jaraspaytug`ın en` jaman a`detlerdin` en` to`meni» dep ko`rsetedi.
G`ibat az bolsa da keltiretug`ın zıyanı ko`p. Payambarımız alayxis-salam: «G`ibat qılıw birewdi nahaq o`ltiriwden de jamanıraq» degen.
G`ibat adamlardın` qa`lbine keltiretug`ın qiyanat. Sebebi insan basqa gu`nalardı na`psinin` la`zzeti ushın isleydi. Al g`ibat iyesi la`zzet ornına o`z basına ba`le ha`zirleydi. Sebebi onın` so`zi g`ibat qılıng`an adamnın` qulag`ına jetedi. Ol g`a`zeplenip g`ibatshıdan o`sh alıw payıtın izleydi. Solay etip g`ibat tiykarında eki insan arasında dushpanlıq tu`sedi. Sol jag`dayda g`ibattan g`a`zep tuwıladı ha`m ol arqalı dushpanlıq ku`sheyip adam arasında payda bolg`an jekke ja`njeller pu`tkil el arasına na`kaslik tuxımın shashadı. Sonlıqtan payg`ambarımızdın` ha`dislerinde «G`ibattan qash, g`ibat zinadan da jamanıraq» degen edi.
İslam dinin basshılıqqa alg`an babalarımız gu`nanın` en` awırı g`ibat dep esaplaw arqalı adamnın` jamanı g`ibatkesh dep sıpatlag`an. Mısalı Maqtımqulı bılay dep jazadı:
Muzdan taq jasarsan` ottan u`y qurıp,
Jurttı sırttan satıp, haq joldan burıp,
Bir iplas qurt ba`denin`nen qan sorıp
Janın`dı za`ha`rler senin` g`ibatkesh.

Heshkimge bermesin senin` ku`nin`di,

Ko`rmedim dos-yaran, ag`a-inin`di
Otlı temir menen dag`lap tilin`di
Ku`ye jaqsa arzır ju`zin` g`ibatkesh
So`ylesiw kem degende eki ta`reptin` qospalı ha`reketi. Geyde eki adam so`yleskende ha`r kim o`zin aytadı. Ha`r bir so`ylesiwshinin` ma`pin esapqa ala otırıp, ha`mme waqıt bir-birewge dıqqatlı bolıw so`ylesiwdin` rolin arttıradı. Geyde ko`pshilik jag`dayda adamlar bir-biri menen jan`a mag`lıwmatlar, bilimler haqqında, yag`nıy jan`anı aytıw talabı menen keledi. Bunday pikir almasıw ko`birek aqıl menen logikalıq sıpatqa iye bolıp so`ylesiwdin` tabıslı o`tiwine sebepshi boladı.
Geyde birewler «ishim pisip ketti, kel so`yleseyik» dep shaqırıp, ananı-mınanı ga`p qılıp sonnan ta`sir aladı, keyipi ko`teriledi, birewlerdi jamanlaydı. Lekin bul so`zler biykar waqıt o`tkiziwge, qızg`anshaqlıq sezimlerdin` shıg`ıwına ta`sir etip, adamg`a zıyan beredi.
Ulıwma, so`z-iske qaratılg`an, du`ziwshilik tiykarg`ı ha`m ruwxıy bayıtıwg`a qaratılg`an ta`rbiyalıq sıpatqa iye bolıwı kerek.
Sa`wbetlesiw arqalı dos tabıw ha`m onı jog`altıw da mu`mkin. Meyli ol shan`ıraqta ma, meyli ol ja`miyetlik orınlarda ma parasatsız ha`m aqılsız so`ylesik dushpanlardı payda etedi. Yag`nıy ta`rbiyasız til sa`wbetke suwıqlıq a`keledi, auızbirshilikti qashıradı. Shan`ıraqtag`ı sa`wbetlesiw ta`rbiyalıq xarakterge iye bolıp, balalardı sotsiallıq ha`m ma`deniy turmısqa u`yretiw, ata-anag`a hu`rmet, Watang`a sadıqlıq, tuwg`an-tuwısqanlarg`a birlik, dosların`a qayırlılıqqa qaratıladı. Shan`araqtag`ı qopal mu`nasiybetler qopal so`zler shan`ıraqtın` ma`selelerin tabıslı sheshiwge, bala ta`rbiyasın jaqsılawg`a zıyan tiygizedi. Kerisinshe shan`araq jumısların oylasıp, aqıl menen, sabırlılıq penen iske asırıw, bir-birewge mehribanlıq, perzentlerge su`ykimli qatnastı tuwdıradı. Ata-ana ha`r birine: «ag`ası» yaki «apası», «keshirersiz», «marxamat», «raxmet», «jolın` bolsın», «jaqsı keldin`be» dep so`ylesse onın` perzentlerine ta`rbiyalıq ta`siri u`lken bolıp, olardın` ata-anasına hu`rmeti, mexir-muxabbatı ku`sheyedi.
Sa`wbetlesiw ma`deniyatında balalardın` da wazıypası u`lken. Shan`araqta jası u`lkenler menen sa`wbetlesiw za`ru`rliginde olardın` waqtına keypiyatına qarap, olardı renjitpeytug`ın da`rejede oylanıp so`ylewge umtılıw za`ru`r. Jeke ma`seleler boyınsha bala atası menen, qız anası menen ma`sla`ha`tlesiwge u`yreniwi, olarg`a orsaqı, jaqpaytug`ın ga`plerdi aytpawdı a`detke aylandırıwı kerek. Bunda jumsaq so`zlilik, hu`rmetlilik tiykarg`ı ma`sele ha`m awızbirshiliktin` girewi bolıp esaplanadı.
Dos penen sa`wbetlesiw, jıllı so`ylesiw insang`a qanat beredi. Sebebi shın ju`rekten shıqqan ga`p ju`rekke baradı, adamnın` quwatın ko`beytedi, isenimin arttıradı. Atalar so`zinde: «Dos penen sa`wbetlesiw gu`ller arasında seyil etiwden de, go`zzallardın` ku`lkisine qulaq salıwdanda jag`ımlı boladı» delingen.
Ha`r bir adam o`zinin` so`zi menen maqtanadı, o`zinin` atın ma`n`gi qaldırıwg`a urınadı. Abaylasan`ız ayırım balalar o`z atların taslarg`a, diuallarg`a jazıwg`a qumar. Adamnın` o`zi ushın onın` atınan sesti en` mazalı ekenligin este saqlaw kerek. Mu`na`sibette: «keshirin`iz, a`piu etin`iz» degen so`zlerdi ko`birek paydalang`an jo`n. Ku`le shıray beriw tek sa`lemleskenin`de g`ana emes, so`yleskenin`de de kerek. Ku`le shıray: «Siz mag`an unaysız, siz meni shadlandırıp atırsız, sizdi ko`riwden quwanıshtaman» degendi an`latadı. Demek, adamdı quwanısh penen qarsı alıp, ku`le shıray menen tın`law og`ada za`ru`r. Sonın` ushın Qıtayda: «ju`zin`de ku`le shıray joq adam» du`kan ashıwg`a tiyisli emes» degen qag`ıyda bar.
Ha`r bir adam menen so`yleskende onın` minez qulqının` basqalardan ayırmashılıg`ın bilgen durıs. Mısalı, orınsız ha`zillesiw, yamasa ol qızıqpaytug`ın a`n`gimeni so`ylew, jek ko`retug`ınların maqtaw, onın` aybın aytıw, hayallardın` jasın soraw a`deplilikke jatpaydı.
Mu`na`sibette ku`lki, ha`zil ma`selesi ju`da` a`hmiyetli. Birewler menen ha`zillesip do`gerektegilerdin` ku`lkisin payda etken menen ol adamnın` qa`drine zıyan keltiriwge bolmaydı. Xalqımız? «ha`zil apat keltiredi» dep nadurıs aytpag`an.
Ku`lki ju`da` paydalı, ol organizmde awrıtpaytug`ın zatlardı, jaqsı ka`yiptin` gormonı-endarfonlardı payda etip, adamdı jumsartıwg`a ta`sir etedi. Bir minutlıq durıs ku`lki deneni 45 minut dawamında jumsartadı. Eger biz u`sh minut dawamında ku`lsek, 15 minut tez esken eskektin` yamasa 15 minut deneni sawaltıwg`a baylanıslı juırıw menen ten`. Kewilli adamlar siyrek awırsa, ha`mme uaqıt qabaqtı u`yip, qıynalıp ju`rgen adamlar ko`birek awıradı eken.
Danalar adamnın` ju`zinde ku`lki emes tabassum bolıwı kerek deydi. («Bir tabassum etsen` kewlimnin` tabı» A`jiniyaz). Tez-tez qattı ku`liw de nadurıs ta`rbiyanın` zawalı, aqıldın` azlıg`ının` gu`wası. Sheklengen ha`m ta`rbiyasız adam qattı ku`ledi. Haqıyqıy o`tkir aqıllılıq, yaki salamat aqıl-oy heshkimdi ku`ldirmeydi. Ku`lkini a`sirese to`men talg`amdag`ı masqarapazlıq, yaki aqmaqlarsha tu’rpayılıq tuwdıradı. Ta`rbiyalı adamlar olardan o`zlerin joqarı qoyıwı kerek. Aytayıq bir adam otırayın dep atırıp otırg`ıshtan quladı, og`an ha`mme ku`ldi. Ondayda aqıllı adam mıyıq tartıw menen sheklenedi. Bul a`sirese joqarı orınlardag`ı adamlardın` do`gerekke qatnasında diplomatiyalıq islerde ko`birek za`ru`rli bolıp, adamnın` aqıl-parasatın, sır saqlawın ko`rsetiwde ju`da` a`hmiyetli. A`lbette ku`ndelikli turmısta ha`r qıylı jag`dayda ku`lkili isler boladı.
- Lekin onı puxta paydalanıw za`ru`r. Bizde geypara qızlar «jırban`lap ku`le berip» sırın aldıradı. Sog`an qarap geyparalar «ku`lse juwaptın` qoyg`anı» dep ha`reketler islewge talpınadı. Sonın` ushın İ.Yusupov
«Kirpikten kewilge jara
Tu`sse og`an bar ne shara»
«Biyta`rep o`sken qız bala
Ba`le tabar ku`le-ku`le»- dep tastıyıqlaydı. Adam aqıllı bolsa mu`na`siybette tabassum, ku`le shıray menen jaynap jasnaydı.
So`ylesip turg`an eki adamg`a u`shinshi birew kelip qosılsa, onın` a`n`gimege aralasıwı ushın og`an a`n`gimenin` mazmunı qısqasha tu`sindiriledi. Onı so`zge tartıw za`ru`r bolmasa a`n`gimeni birden toqtatpay «jaysha o`tken-ketkendi aytısıp turıp edik», «jumıs tuwralı so`ylesip turıp edik» dep tu`sindirilse durıs boladı. Ol adamnın` ko`zinshe so`zdi astarlap aytıp turıw, u`shinshi adamg`a gu`man tuwdıradı. Jıynalg`an adamlar arasında otırıp, sıbırlasıwg`a da bolmaydı. Bul basqalardı ta`shwishlendirip qoyadı.
Mu`na`sibette a`lpayımlıq u`lken a`hmiyetke iye. A`lpayımlıq basqanı renjitpeslik, birewge jaman so`z so`ylemeslik, sa`wbetlesiwde, aytıslarda qarsılasın hu`rmet etiw, ol adamnın` ma`deniyatlı ha`m shıraylı minez-qulıq iyesi ekenligin bildirdi. A`lpayımlıq, sa`wbetleskenlerdin` ju`regin` jaqtırtıp, keypiyattın` ko`terip, kewilge ta`sir etiwdin` durıs ko`rinisin beredi.
Shan`araqta, yamasa ja`ma`a`tte bolatug`ın u`lken-kishi ja`njellerge dıqqat awdarsaq, ha`mmesinin` sebebi ko`binshe qopal so`z, yamasa jaman qatnastan kelip shıg`adı.
A`lpayımlıq tu`rli da`wirlerde joqarı bahalanıp ullı allamalar og`an u`lken itibar berip kelgen. Basqalarg`a ha`r qashan jaqsı so`zlerdi aytıw, mu`la`yım ga`plerdi tın`latıw u`rdis bolg`an. Sebebi turmıs ta`jriybeleri tiykarında qa`liplesken shiyrin so`zlilik, sa`wbetlesiw a`debi ha`m ta`rbiya ma`seleleri ha`mme zamanda a`hmiyetli orındı iyelegen. Mısalı Amir Timur sa`wbetlesiw a`debine ko`p itibar bergen. Ol jaman niyetli, pikiri buzıq adamlardan awlaq ju`rgen. Ol a`lpayımlıq penen iske asırılg`an ha`r qanday jumıs, shara, sa`wbet o`zinin` paydasın, beredi, al bir betkeylik, ju`zekilik, jel-o`kpelik sıyaqlı a`lpayımlıqqa qarsı bolg`an illetler adamnın` aqılsızlıg`ın ko`rsetedi, dep esaplag`an. Demek a`lpayımlıq ha`r bir adamnın` borıshı dep tastıyıqlang`an.
A`lpayımlıq turmısta ushırap turatug`ın mayda-shu`yde kewilsizlikten, naqolaylıqtan saqlaydı. Sebebi adam bir o`zi jasay almaydı, adamlar menen ha`mme waqıt mu`na`sibette boladı. Demek insan o`zinin` kewlinin` xoshlıg`ının` basqalardın` kewlinin` xoshlıg`ı menen baylanıslı ekenin esapqa alıp jasawı kerek.
Sonıda este tutıw lazım a`lpayımlıq o`mirdegi, islerdegi kemshiliklerdi ashıp taslaw ha`m a`shkaralawdı, jaramsız is-ha`reket qılatug`ın kisilerge baylanıslı printsial qatnastı biykarlamaydı.
So`ylesiw arqalı adamnın` ishki pikirlerin biliwge, ruwxıy du`n`yasın baqlawg`a, bir-birewi menen tu`sinisiwge boladı. So`z arqalı birewdi riyza etiw menen birge, qıynalıp ju`rgen adamg`a qayırqomlı so`z arqalı onın` jag`daylarına ta`sir etip, onı jaqsı inabatlı ta`repke o`zgertip te jiberiwi mu`mkin.
Sa`wbetlesiw jang`a raxat bag`ıshlaydı. Lekin jaqsı adamlar menen sa`wbetlesiw paziyletti arttırsa, jaman adamlar menen sa`wbetlesiw zıyandı arttıradı. «Qazang`a jaqınlama qarası jug`adı» degendey na`kas, jaramas adamlardın` gu`rrinin`degi so`zlerinen qopallıq ko`rinip turadı. Olar adamdı jaman niyetlerge iytermeleydi, o`sekti gu`jitedi. Saqıy ha`m jaqsı adamlar menen sa`wbetlesiw adamdı kishipeyil ha`m jag`ımlı, qa`siyetli etedi. Demek «Jaqsılardın` sa`wbetin kewilge sal, hesh jamannın` sa`wbetine qılma qıyal» dep durıs aytılg`an. Sebebi so`ylesiwden qu`direti og`ada ku`shli:
En` jen`il is du`n`yada,
Birewge bermek nasiyxat,
Birewdi sınap min tag`ıw,
Onnanda jen`il ap-an`sat.
Ma`nisli so`z bahalı,
O`zi qısqa o`zi jup.
Burıng`ıdan qalg`an so`z,
«So`zi ko`pte, qayg`ı ko`p». S. Majitov
Sa`wbetlesiw de sır saqlaw ju`da` za`ru`rli. A`lbette sırdın` tu`ri ko`p, ma`mleket sırı, ka`sip sırı, shan`araq sırı, jama`a`t sırı, er-qatın sırı, ag`a-ini sırı, tuwısqanlar sırı, doslar sırı, qızlar sırı, jigitler sırı ha`m tag`ı basqalar. Sa`wbetlesiw waqtında ha`mmenin` biliwge tiyisli bolmag`an so`zlerdi aytpay, ishte saqlaw a`deplilik bolıp esaplanadı. Sebebi sır saqlaw tildin` astına ottın` shog`ın saqlap ju`rgen menen barabar deydi danalar. Eger sır saqlaw qa`siyetine iye bolmasa ol adam ha`mmenin` og`an degen isenimin, hu`rmetin jog`altıp, «o`zinin` tiline ku`shi jetpegen adamda haqıyqat shınlıq bolmaydı» (M. Gandi) degen minezlemege iye boladı.
Sonlıqtan sa`wbetles bolg`an adamg`a darxal doslıq sezimlerdi, sırlı so`zlerdi aytıp bolmaydı. Onı sınap ko`rip, eger isenimine kirse dos bolıwg`a arzıytug`ın bolsa, onda og`an o`zin`di jaqın tutıp barlıq iste ja`rdemlesiwge talpınıw kerek boladı.
Biz qanshama sheshen yaki dilwar bolmayıq, so`zlerimiz basqalarg`a, ha`tteki geypara waqıtları o`zimizge jaqpay qalıwı mu`mkin. İshimiz sezedi, biraq bildirmewge tırısamız. Sa`wbet eki ta`repti de qanıqtırıwı ushın onı tiyisli qag`ıydaları negizinde alıp barg`an maqul boladı. Sonda g`ana sa`wbet jag`ımlı, biyma`lel keship, sa`wbetleslerdin` kewli toladı.
A`lbette ju`rekke jol tabıw sezimlerden baslanadı. Kimnin` bolmasın ko`zine, qulag`ına jaqsan` jumıstın` yarımı pitti dep oylawg`a boladı. Adamnın` ta`g`dirin uzaq waqıt zamanda birinshi so`ylegen so`zi sheshedi. Onı tın`law jag`ımlı bolsa, tın`lag`anlardın` erkinen g`a`rezsiz olarda bul «adam turarlıq» degen oy payda boladı.
O`zgelerdin` dıqqatın o`zine qaratıw da u`lken o`ner. Birewdin` aldına ja`rdem sorap kelgen adam sa`wbettin` bul na`zik ta`repinen paydalanıwdı epley almasa, ol za`ru`r isin pitkere almaydı.
Sa`wbetlesiwden qashıwdın` en` an`sat jolı-sa`wbetlesin`iz itibarsızlıg`ı. Al onın` itibarın qaratıwdın` en` bir ta`sirli ta`repi-onın` ko`zin, yag`nıy dıqqatın uslap turıw bolıp tabıladı.
Psixolog alımlardın` alıp barg`an izertlewlerine qarag`anda sa`wbetlesler arasındag`ı qashıqlıq, milliy u`rp-a`detlerge baylanıslı, ha`r qıylı bolar eken. Amerikalılar sa`wbetlesinin` pu`tin turqın ko`rip turıwdı jaqtırsa, evropalılar ushın belden joqarı jag`ın, al Qıtay ha`m Yaponiyalılar ushın moyın, bas ta`repin ko`riwdin` o`zi jetkilikli.
Shınındada sa`wbetlesiw barısında so`ylesip otırg`an adamnın` na`zerin ko`rip turıw u`lken a`hmiyetke iye. Sa`wbetlesiw barısında sa`wbetlesin`nin` ta`sirlenip, tınıshsazlanıp, yaki tolg`anıp otırg`an jag`dayı sezilse, og`an tiyimli ga`p tabıw qıyın boladı. Lekin onı tınıshlandırıp, jubatatug`ın jag`dayg`a tu`siretug`ın so`z tawıp ayta alsan`, onın` sag`an bolg`an dıqqat-itibarı tag`ı da ku`sheyedi. Psixologlar so`yleskende so`z jag`ıp turma, joqpa sa`wbetlestin` ayag`ına qaran`. Eger ayag`ı jolg`a qarap tursa, so`zdin` jaqpag`anı so`zdi toqtatıw kerek desedi. Ta`jiriybe sonı ko`rsetedi birinshi so`ylesip turg`an adamnın` ilgeginen yamasa qolınan uslap turıp so`ylesiw jaramaydı. Sebebi olay irkiw ol adamnın` seni tın`law ta`repinde emes ekenligin ko`rsetedi, demek onı irikpew kerek.
Usı jerde sonı da aytıp o`tiwimiz kerek, geyde sa`wbetlesip otırg`an adamnın`, yamasa bir topar kisilerdin` dıqqatın o`zine qaratıw so`ylep otırg`an adamnın` bilimi menen baylanıslı da bolmaydı, yag`nıy, birewlerdin` itibarın iyelew ushın teren` bilim talap etilmeydi. Sonlıqtan, sa`wbetlesiw payıtında geypara waqıtları teren` bilimge iye adam shette qalıp, ko`pshilik so`ylemshek adamnın` ga`pine erip ketedi.
Sa`wbetleskende o`zgelerdin` itibarın qaratıwg`a heshkim jol-joba ko`rsete almaydı, ha`rkim o`z ta`jiriybesine su`yenip ha`reket ete beredi. Ma`sla`ha`t beriwleri mu`mkin, lekin onı a`melge asırıwdı u`yrete almaydı. Sebebi, bul ha`r kimnin` o`z jeke jumısı.
Toy-mereke, jıyınlarda yaki o`z-ara sa`wbetlesiw payıtında so`ylep otırg`an, adam a`tirapındag`ılardın` dıqqatın 15 minuttan artıq uslap turmawı kerek. Ga`ptin` mazası qashadı. Onnan keyin ga`pti basqa bir tarawg`a o`zgertken maqul.