2. Yalpi talab yalpi taklif tarkibi muvozanati va unga ta'sir qiluvchi omillar

Ijtimoiy nafliligi
(turlari, miqdori va sifati) 
 
Ijtimoiy nafliligi
(turlari, miqdori va sifati) 
4 
+ 
Iste'mol tovarlari va xizmatlari 
 
Iste'mol tovarlari va xizmatlari 
 
♦ 
Qiymati (miqdorx narxi) 
 
Ijtimoiy qiymati 
 
 
Ijtimoiy nafliligi jihatidan 
 
Ijtimoiy nafliligi jihatidan 
* 
 
yalpi talab miqdori 
= 
yalpi taklif miqdori 
 
1 r 
Qiymat jihatidan 
 
Ijtimoiy qiymati jihatidan 
 
 
Ijtimoiy nafliligi
(turlari, miqdori va sifati) 
 
Ijtimoiy nafliligi
(turlari, miqdori va sifati) 

---

20 
taklifga ta'sir etuvchi omillarning o'zgarib turishi natijasida muvozanat buziladi va 
iqtisodiyot yangi muvozanat tomon harakat qiladi. 
Yalpi talab va yalpi taklif muvozanati yalpi taklif egri chizig'ining qaysi 
kesmasida ro'y berishiga qarab o'ziga xos xususiyat kasb etadi. 
Yalpi talab egri chizig'i yalpi taklif egri chizig'ini yotiq kesmada kesib o'tsa, 
narx darajasi milliy ishlab chiqarish muvozanatli real hajmining shakllanishiga 
hech qanday ta'sir ko'rsatmaydi. Bunda yalpi talab miqdorining o'sishi milliy 
ishlab chiqarish real hajmining oshishiga, uning kamayishi esa bu hajmning 
kamayishiga olib keladi.Biroq, bu o'zgarishlar iqtisodiyotdagi umumiy narx 
darajasining o'zgarishisiz ro'y beradi. (13-chizma). 
Yotiq kesmada yalpi talab va yalpi taklif muvozanatining o'zgarishi 
(13-chizma). 
Chizmadan ko'rinadiki, yotiq kesmada yalpi talabning o'sishiga taklif egri 
chizig'i bo'yicha muvozanat nuqtasining o'ng tomonga silijishi orqali javob 
beriladi.Ya'ni, AD1 dan AD
2 
ga qadar o'sgan talab miqdori iqtisodiyotda to'liq 
foydalanilmayotgan ishlab chiqarish quwatlarining ishga tushirilishi orqali milliy 
ishlab chiqarish hajmini Q1 dan Q
2 
ga qadar o'stirish orqali qondiriladi. 
Ishlab chiqarilgan va sotib olingan mahsulot real hajmi teng bo'lganda, 
iqtisodiyotda muvozanatlikka erishiladi. 

---

21 
Hammamiz bilishimiz mumkinki, kelgusi yillarda mamlakatimizdagi yalpi 
taklif va yalpi talab o'rtasidagi farq oldingiga qaraganda juda ham ko’p o’zgarib 
turganini iqtisodiyotimizdan ko’rib olsak ham bo’ladi. Bunday ko’rsatkichning 
hosil bo'lishida davlat sarflari (investitsiya sarfidan tashqari) ning hisobga 
olinmaganligi ham ta'sir ko'rsatgan. 
Ta'kidlash 
lozimki, 
keyingi 
yillarda 
aholining 
pul 
daromadlari 
jamg'armalarni o'stirish, turli to'lov va badallar ko'rinishida sarflangan, ya'ni 
yalpi talabga aylanmagan. 
Hozirda jahonda ro'y berayotgan global iqtisodiy inqiroz ayni paytda 
ko'plab mamlakatlar iqtisodiyotidagi yalpi talab va yalpi taklif o'rtasidagi 
muvozanatning buzilishini ham ifodalaydi. Odatda, tashqi talab qisqarib 
borayotgan bir paytda, ushbu muvozanatni tiklash maqsadida ichki talabni 
kuchaytirishga harakat qilinadi. Shunga ko'ra, respublikamizning Inqirozga 
qarshi choralar dasturida ham mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo'llab-
quwatlashda ularning mahsulotiga bo'lgan ichki talabni rag'batlantirish tadbirlari 
alohida o'rin tutadi. 
Respublikamizda belgilangan qulay shart-sharoitlar va imtiyozlar natijasida 
Mahalliylashtirish dasturi doirasidagi ishlab chiqarish hajmi yildan-yilga oshib 
bormoqda. Agar mazkur ko'rsatkich oldingi yillarda ma’lum bir so'mmani tashkil 
etgan bo'lsa, hozirgi kunga kelib 1,9 marta o'sgan. kelgusi yillarda ushbu dastur 
doirasidagi loyihalar hajmini 3-4 barobar ko'paytirish mo'ljallanmoqda . 
Mamlakatimizda mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo'llab-quwatlash borasida 
2019 yilga sanoat kooperatsiya negizida tayyor mahsulot, butlovchi qismlar va 
materiallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish dasturi, O'zbekiston elektrotexnika 
sanoati korxonalarini modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlash dasturi, 
«O'zbekcharmpoyabzali» assotsiatsiyasi korxonalarini modernizatsiya qilish va 
texnik qayta jihozlash dasturi, O'zbekiston milliy avtomagistrali qurilishi dasturi va 
boshqalar ishlab chiqilganligi diqqatga sazovordir. 
Milliy iqtisodiyotni bozor iqtisodiyoti sharoitiga mos holda faoliyat olib 
borishi uchun muntazam ravishda ilmiy texnika taraqqiyoti yutuqlarini ishlab 

---

22 
chiqarishga joriy etish lozim. Buning uchun yangi texnologiyalarni joriy etish, 
yangi uskunalarni, xomashyo va materiallarni sotib olish, xodimlar malakasini 
oshirish lozim bo‘ladi. Bunday holatni muntazam ravishda saqlab turish uchun 
xo'jalik yurituvchi subyektlar ma ’lum miqdordagi kapitalga ega bo‘lishlari kerak.
Ammo amalda doim ham shunday bo'lavermaydi. Shuning uchun rahbarlar va 
menedjerlar oldida strategik rejalarni amalga oshirish uchun investitsion 
mablag‘lar manbalarini qidirib topish masalasi ko‘ndalang turadi.Iqtisodiy faoliyat 
natijalarini ifodalaydigan statistic ko'rsatkichlar tizimi, ularning tarkibi, ular 
orasidagi bog'lanishlar yoritilgan. Bu ko'rsatkichlar orasida yalpi ichki mahsulot 
ko'rsatkichi (YaIM) markaziy o'rinni egallaydi, chunki u mamlakatlarning iqtisodiy 
qudratini aks ettiradi. Uning hajmini aniqlashning: ishlab chiqarish, taqsimlash va 
oxirgi foydalanish usullari, nominal va real YaPMni, YalM deflyatorini aniqlash 
usullari ko'rsatilgan.
Milliy iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari mahsuloti hajmini aniqlashning o'ziga 
xos xususiyatlari yoritilgan. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarni iste'molchilarga 
yetkazish bo'yicha xizmatlarni xarakterlash uchun savdo (muomala) statistikasi 
ko'rsatkichlari: tovar aylanish hajmi, tarkibi, tezligi, zaxiralari ko'rsatkichlaridan 
foydalanilgan. Tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish uchun har qanday ishlab 
chiqaruvchi ma'lum xarajatlarni amalga oshiradi. Keyingi lok ko'rsatkichlar shu 
xarajatlarning hajmi. tarkibi, darajasi va dinamikasini aks ettiradi. Foyda va 
rentabellik ko'rsatkichlari shu xarajatlar hajmi bilan bog'liq bo'lib, ular korxonalar 
moliyaviy holatini ifodalaydi. Milliy hisoblar tizimidagi milliy daromad va boshqa 
daromad ko'rsatkichlari statistikasi bo’limida davlat budjeti daromadlari va 
xarajatlari ko'rsatkichlariga, budjet kamomadi, bank, sug'urta, pul muomalasi, 
inflyatsiya va kredit statistikasining asosiy ko'rsatkichlari keltirilgan. 
Investitsiyalar va investitsion faoliyat statistikasida investitsiyalar tarkibi, kapital 
qo'yilmalar, moliyaviy va nomoliyaviy aktivlarga jalb etilgan investitsiyalar va 
ularning samaradorligini o'rganishga alohida e’tibor berilgan. 

---

23 
Milliy iqtisodiyot faqat rezidentlar faoliyatini o 'z ichiga oladi (qanday 
iqtisodiy territoriyada bo‘lishidan qat'i nazar). Uning doirasida yalpi milliy 
daromad tashkil topadi.

---

24