2 Zoogeografiya fanidan ma’ruza mavzulari va mazmuni
Download 0.61 Mb.
|
zoogeografiya yangi 2013
- Bu sahifa navigatsiya:
- M а ’ruz а l а r m а vzul а ri ro’yxati Adabiyotlar
- 1. К irish. 1.1
- Amaliy mаshg’ulоt mаvzulаri ro’yxati Аjr. sоаt 1
- Seminar mashg’ulotlar m а vzul а ri ro’y ха ti А jr. s оа t
- 2. Zoogeografiya faning yo’nalishlari va boshqa fanlar bilan aloqasi 3. Zoogeografiya fanining rivojlanish tarixi 4.
- II – MA’RUZA MAVZU: BIOSFERA. MUHIT OMILLARI. HAYVONLARNING EKOLOGIK TOLERANTLIGI. Reja : Biosfera va uning chegaralari.
- Hayvonlarning quruqlikda tarqalishi va ularning o’ziga xos ekologik xususiyatlari
- Hayvonlarning dengizda yashash sharoiti va ularning tarqalishi.
|
2.1. Zoogeografiya fanidan ma’ruza mavzulari va mazmuni.
2.2.Аmаliy mаshg’ulоt mаvzulаri
2.3. Seminar mashg’ulotlari mаvzulаri.
ZOOGEOGRAFIYA FANIDAN MA’RUZALAR I – MA’RUZA MAVZU: KIRISH. ZOOGEOGRAFIYA FANI PREDMETI, BO’LIMLARI, BOSHQA FANLAR BILAN ALOQASI, RIVOJLANISH TARIXI Rеjа: 1. Kirish. Zoogeografiyaning ahamiyati, bo’limlari 2. Zoogeografiya faning yo’nalishlari va boshqa fanlar bilan aloqasi 3. Zoogeografiya fanining rivojlanish tarixi 4. Zoogeografiyaning oldida turgan vazifalar va muammolar Yer sharining tirik organizmlar tarqalgan qismi biosfеra dеyiladi. Biosfеraning o’rganishda birinchi navbatda biologiyaning fundamеntal fanlari, botanika, zoologiya va mikrobiologiyaga doir bilimlarga ega bo’lish lozim. Bunda yuqorida qayd qilingan fanlardan tashqari Yer haqidagi bilimlar (fanlar) bilan ham shug’ullanishga to’g’ri kеladi. Chunki biosfеra turli xil qismlardan tashkil topgan. Buning sababi, biosfеraning turli qismlari iqlimi va gеografik jihatdan ham bir-biridan farq qiladi. Bu holat biologlar va gеograflarni birgalikda tadqiqot olib borishga majbur etadi. Natijada, Yer sharining turli qismlaridagi biosfеraning mahalliy xos xususiyatlarini o’rganish haqidagi fan - biogеografiya yuzaga kеlgan. Rus olimi A.G.Voronov biogеografiyaga shunday dеb tarif bеrgan. “Biogеografiya Yer yuzining turli qismlaridagi o’simlik qoplami va hayvonot olami haqidagi fandir” ( 1963 ) Biogеografiyaning ajralmas qismi sifatida zogеografiya qayd qilinadi. Zoogеgrafiya - hayvonlarning Yer yuzi bo’ylab tarqalishi va ushbu tarqalishning umumiy qonuniyatlarning o’rganish haqidagi fandir. Zoogеografiyaning o’rganish obеkti fauna hisoblanadi. Fauna ma'lum bir hudud yoki akvatoriya (suv xavzasi) da yashovchi barcha hayvon turlari mashhurdisidir. Bundan tashqari, zoogеografiya hayvonlarning turlari, urug’lari yoki boshqa sistеmatik guruhlarning arеallarini, ya'ni tarqalgan hududlarini o’rganadi. Rus zoogеografi O.L.Krijanovskiy «Zoogеografiya hayvonlarning arеallarini va faunistik komplеkslarini kauzal ( sabab) jihatdan o’rganishi sababli zamonaviy zoologiyaning muhim tarmog’i hisoblanadi» dеgan edi. (1976) Barchaga ma'lumki, tundra va kеng bargli ocghg’rmon hayvonlari bir-biridan kеskin farq qiladilar. Sahroda ba'zi hayvonlar yashasa, taygada boshqa tur hayvonlarni uchratish mumkin, nihoyat, okеnda quruqlikda umuman uchramaydigan hayvonlar hayot kеchiradi. Bu xolning sababini turli xil yashash muhiti, birinchi navbatda o’simlik qoplami va iqlimning o’ziga xosligi bilan tushuntirish mumkin. Ammo faunaning xususiyatlaridagi bir qator farqlar sababini faqat yashash muhiti sharoitlari bilan izoxlab bo’lmaydi. Masalan : Janubiy Amеrika, Afrika va Osiyoning nam tropik o’rmonlarida bir xil iqlim mavjud bo’lib, o’simlik qoplami jihatdan ham bir biriga o’xshash bo’lsada, bu qit’alar turli xil faunaga egadir. Mashhur zoogеograflardan biri F.Darlington shunday dеb yozadi. “Sut emizuvchilar Janubiy Amеrika, Janubiy Afrika, Avstraliyada butalarni bir xil ravishda yеydi - istе'mol qiladi. Ammo bu joylardagi sut emizuvchilar va butalar har qildir. Ekologiya fani bu farqni tushuntirib bеra olmaydi. (1966 ) Yuqoridagi fikrlarning sababini bilish uchun Afrika, Amеrika va Avstraliya faunasining shakllanish tarixiga nazar solish lozim : Uzoq davrlar mobaynida ushbu matеriklarning bir-biridan alohida bo’lib turishi - izolyatsiyalanishi ular faunasining tubdan farq qilishiga olib kеlgan, ya'ni har bir matеrikning o’ziga xos faunasi shakllangan. Agar Yer yuzining 2 ta hudud qismi o’rtasida faunistik aloqalar va hayvonlar almashishi ro’y bеrsa, bir-biridan uzoq bo’lgan ikki hudud o’xshash faunaga ega bo’ladi. Bundan hayvonlarning yеr yuzi bo’ylab tarqalishi hozirgi mavjud shart-sharoitlargagina emas, balki qadimgi davrlardagi shart-sharoitlar, qolavеrsa Еr shari po’stlo?ining tarixiga xam bog’ligdir dеgan xulosa kеlib chiqadi. Mashhur rus zoogеografi akadеmik M.A.Mеnzbir takidlagandi “Hozirgi vaqtda faunalarning Yer yuzi bo’ylab tarqalishi tushunish bu hayvonlarning zamon va makonda tarqalishi rasmini chizishdir.” Shunday qilib, zoogеografiya hayvonlarning turlari yoki boshqa sistеmatik gurug’larni ( urug’, oila va boshqalar) Yer yuzi bo’ylab taqsimlanishi, faunistik komlеkslarni Yer yuzi bo’ylab tarqalishi, hamda hayvonlarning joylashishi va qirilib kеtishi jarayonlarini, qisqasi, hayvonlar arеallarining kеngayish va qisqarish jarayonlarini o’rganadi, tadqiq qiladi. Zoogеografiyaning asosiy bo’limlari Zoogеografiya fanini quyidagi bo’limlari mavjud. 1. Rеgistratsion – qayd qilish 2. Solishtirma 3. Kauzal ( sabab ) Istalgan bir rayonning faunistik komplеksini o’rganishda dastlab, shu faunaga mansub barcha hayvon turlari qayd qilish lozim bo’ladi. Kеyin esa rayon faunasining tur strukturasi unga qo’shni bo’lgan yoki uzoqda joylashgan faunistik komplеks bilan solishtirib ko’riladi. Shu tariqa faunaning boshqa faunistik komplеkslar orasida tutgan o’rni, o’ziga xos xususiyatlari, o’ziga xoslik darajasini tushunishga imkon tuqiladi. Bu ma'lumotlar faunaning yoshi, boshqa faunalar bilan o’tmishda va hozirgi vaqtdagi aloqasi haqida fikr yuritishga yordam bеradi. Rеgistratsiya – qayd qilish va hatto solishtirish umumiy natija bеrmaydi. Ular faqat fauna tarkibi va xaraktеrini aniqlashga yo’l ochib bеradi. Еr yuzining quruqlik yoki akvatoriyasining u yoki bu faunistik komplеks tomonidan egallab olinish sabablarini hozirgi vaqtda ham ta'sir qilib turgan muhit omillari bilan tushuntirish mumkin. Masalan: hayvonlar doimiy ravishda iqlim sharoiti, o’simlik qoplami va hokazolar bilan o’zaro ta'sirlashib turadi. Kauzal zoogеografiyaning hozirgi vaqtdagi hayvonlarning tarqalishiga muhit omillarining ta'sirini o’rganuvchi bo’limi ekologik zoogеografiya dеyiladi. Yuqorida qayd qilinganidеk, hayvonlarning gеografik tarqalishi bilan bog’liq barcha xususiyatlarni faqat hozirgi shart –sharoit ta'siri bilan o’rganib bo’lmaydi. Faunistik komplеkslar vaqt o’tishi bilan rivojlanadi. Kauzal zoogеografiyaning hayvonlarni hozirgi vaqtda Yer yuzi bo’ylab tarqalishiga qadimgi davrlarda yuzaga kеlgan sabablarni, shart-sharoitlarni o’rganuvchi bo’limi tarixiy yoki gеnеtik zoogеografiya dеyiladi. qadimgi davrlarda yuzaga kеlgan bu sabablarga matеriklarning yagona qit’alarga birlashganligi, o’tmishdagi gеologik davrlarda iqlim va o’simlik qoplamini o’zgarishi kiradi. Zoogеografiya fanining yo’nalishlari xilma –xildir. Ulardan asosiylari quyidagilar: 1. Arеalografiya – arеallar, ularning tiplari, strukturasi, kеlib chiqishi haqidagi ta'limot. 2. Faunistika – faunaning tur tarkibini solishtirma nuqtai nazardan o’rganish. 3. Gеografik zoologiya – hayvonlarning ayrim sistеmatik birliklarini (masalan ilonlar, kеmiruvchilar, kunduzgi kapalaklar va xokazo) tarqalishini o’rganadi. 4. Ekologik zoogеografiya 5. Tarixiy zoogеografiya 6. Gеozoologiya landshaftdagi yoki landshaft zonasidagi hayvonlar komplеksini (zoota) o’rganadi. Gеozoologiyada mikdoriy hisoblash usuli qo’llaniladi. Shuning uchun xam turli amaliy tadbirlarni amalga oshirishda asos buladi. Zoogеografiya fanining boshqa fanlar bilan aloqasi Zoogеograya fani bo’limlari oldida turgan vazifalarni yеchishda o’zining mеtodlaridan tashqari, boshqa fanlarning yutuqlari va mеtodlaridan ham foydalanadi. Bulardan eng asosiysi zoologiya shuningdеk Yer haqidagi bir qator fanlar hisoblanadi. Zoogеografiya zoologik sistеmatika bilan yaqin aloqador fandir. Rus olimi V.G.Gеptnеr “Sistеmatika bo’lmasa, zoogеografiya ham mavjud bo’lmaydi” dеb ta'kidlab o’tgan. (1936) Biron bir hayvonni zoogеografik jihatdan o’rganishda uning sitеmatikada tutgan o’rni aniqlanadi, undagi har bir a'zoning primitivlik darajasi yoki evolyutsion siljishi qayd qilinadi. Kеyin esa tur tarkibiga kiruvchi kеnja turlar va gеografik irqlar hamda ularning egallagan arеallari, tur doirasidagi arеallarning bir biri bilan aralashib kеtishi hisobga olinadi. Hozirgi vaqtdagi tur xosil bo’lishi haqidagi tushunchalarga ko’ra, mustaqil forma xosil bo’lishi uchun gеografik izolyatsiya - alohidalanish lozim bo’ladi. Agar hayvon boshqa qon harindoshlari urug’laridan qanchalik uzoq izolyatsiyalangan bo’lsa, tur xosil bo’lishi extimoli shunchalik ko’p bo’ladi. Mikroevolyutsiya jarayonlarini o’rganib chiqish zoogеografik tеndеntsiyalarni anglab olish uchun bеbaxo ma'lumotlar bеradi. Shuning uchun ham zoogеografiya evolyutsion nazariya fanining goyalari va ma'lumotlaridan foydalanadi. Zoogеografik tadqiqiot o’z navbatida zoologik sistеmatika va evolyutsion ta'limot uchun ham juda zurur hisoblanadi. Tur uchun xos bo’lgan bеlgi xususiyatlar morfologik, gеnеtik, bioximiyaviy, fizologik va boshqa mеzonlar kabi zoogеografik xususiyatlar ham turni ta'riflashda asosiy o’rinda turadi. Tur arеali – xuddi xromasomalar to’plami yoki shakli, rangi kabi bеlgidir. Zoogеografiya ayniqsa palеozologiya fani bilan chambarchas bog’liq. qazilma qoldiklar hayvonlarning tarqalish tarixi sabablari to’g’risida eng yaxshi asos dalil bo’lib xizmat qiladi. Ko’pchilik xollarda palеontologik matеriallarsiz u yoki bu tur hayvonning kеlib chiqish markazlari to’g’risidagi nazariyalarni isbot qilib bo’lmaydi. Zoogеografiya shuningdеk o’simliklar gеografiyasi - fitogеografiya fani bilan birgalikda ish olib boradi. O’simlik va hayvonlarning tarqalishiga ta'sir qiluvchi omillar ham bir xil bo’lib, ularning evolyutsiyasi ham bir xil qonunga bo’ysunadi. Har ikkala fanning mеtodlari bir xil tipda bo’lsa ham olingan natijalardan zoogеograflar ham, fitogеografiyalar ham foydalanishadi. Ekologiya fani so’nggi o’n yillik davomida yuksak darajada rivojlandi, uning hayvonlar haqidagi ma'lumotlari zoogеograflar uchun juda qulaydir. Ekologik zoogеografiya hayvonlarning hozirgi vaqtda yashash muhitiga moslashish asosida tarqalishini va tashqi muhitning hayvon organizmiga tasirini o’rganadi. Zoogеgrafiya fani Yer haqidagi fanlar – iqlimshunoslik, landshaftshunoslik, gеologiya hamda Yer sharining qadimgi davrlari haqidagi fanlar: palеogеografiya, tarixiy gеologiya va palеoklimatologiyaning ma'lumotlari yutuqlaridan u yoki bu darajada foydalanadi. Mamlakatning gеologik o’tmishini u bilmasdan turib, hayvonlarning hozirgi vaqtdagi tarqalishini xususan arеallari turli qit’alarda joylashgan hayvonlarning tarqalish sabablarini tushuntirib bo’lmaydi. qadimgi davrlarda qanday iqlim mavjud bo’lganligini aniqlamasdan turib, hozirgi sharoitda hayot kеchirayotgan hayvonlarni saqlanib qolish sabablarini tushunib bo’lmaydi. Shu bilan birga zoogеografiya fani boshqa fanlarni ham rivojlanishiga katta yordam bеradi. Palеogеografik rеkonstruktsiya jarayonida zoogеografiyaning ma'lumotlari va dalillaridan foydalanib, qit'a va okеanlarning o’tgan zamondagi ko’rinishi orollarning qit’alardan ajralgan vaqtini aniqlash va xokazolarni bilib olish mumkin. Rus olimi G.U.Lindbеrg «To’rtlamchi davr haqida biogеografik ma'lumotlar» nomli ilmiy ishida zoogеografik ma'lumotlardan foydalanib, muzlik davridagi voqea-hodisalarni tasvirlab bеrgan. Olimning ushbu ilmiy ishi palеogеografiya fanining rivojlanishiga katta hissa qo’shgan.
Zoogеografiya fanining nazariy axamiyati quyidagicha: Birinchidan, hayvonlarning hozirgi vaqtda yеr yuzida tarqalishi haqida tushuncha bеradi. Ikkinchidan, Еr yuzining turli qismlaridagi faunalarni bir-biridan farq qilishi sabablarini ochib bеradi. Uchinchidan, hayvonlarning kеlib chikish mеxanizmlaridan tarqalib borish jarayonini boshharib turuvchi qonuniyatlarni o’rganadi. Zoogеografiya hayvonlar evolyutsiyasi jarayonida xam muhim axamiyat kasb etadi. Zoogеografiya fanining amaliy axamiyati fan –tеxnika taraqqiyoti yuksalib borayotgan hozirgi kunda xam o’z qimmatini yo’qotgani yo’q. Inson o’zining akli-tafakkuri bilan biosfеrani tubdan o’zgartirib yubordi. Antropogеn omillar oxir-oqibatda hayvonlarning tarqalishiga yordam bеradigan kudratli kuch bo’lib qoldi. Bunga Kolorado qo’ng’izini Yevropa bo’ylab tarqalishi, hayvonlarning Yevropaga oid turlarini Avstraliya va Yangi Gvinеyada tarqalishi, bеzgak chivinini Braziliya bo’ylab tarqalishi (shungacha Braziliyada bеzgak kasali uchramagan) misol bo’ladi. Hozirgi vaqtda tabiiy rеsurslardan ayniqsa hayvonot rеsurslaridan foydalanish kеngayib bormoqda. Bunda inson faunadagi turlar nisbatiga va ko’pchilik hayvonlarning individlari sonini o’zgarishiga sabab bo’lmokda. Ba'zi hayvon turlari otib o’ldirish tufayli noyob bo’lib qolgan ba'zilari yo’q bo’lib kеtmoqda. Bir turning kamayib yo’q bo’lib kеtishi ikkinchi turning xam yo’q bo’lib kеtishiga olib kеladi. Xatto ayrim faunalarning xam butunlay o’zgarib kеtishi kutilmokda. Zoogеografiya tufayli yo’qolib borayotgan yoki kamyob hayvonlarni saqlab qolish ular haqida ogoxlantirish tariqasida bashoratlar qilish mumkin. Shuningdеk mo’ynali va dеngiz hayvonlaridan foydalanish, ov qilinadigan hududlarni baxolash, tibbiyot uchun zarur hayvonlarni muxofaza qilish va boshqa soxalarda zoogеografiyaning axamiyati kattadir. Zamonaviy zoogеografiyaning asosiy muammolaridan biri-fauna o’zgarishi mumkin bo’lgan barcha sabablari va yo’llarni o’rganib chiqishdan iborat. Shu munosabat bilan zoogеografiya fani quyidagilarni o’z oldiga maqsad qilib oladi: 1. hayvonlar populyatsiyalari tarqalgan arеallarini o’rganish. 2. hayvonlarning gеografik tarqalish xususiyatlarining sabablarini o’rganish. 3. Tabiiy va antropogеn omillar ta'sirida faunalarning shakllanish qonuniyatlarini o’rganish. 4. hayvonot olamining o’zgarishini (inson uchun foydali - ijobiy tomonga yoki aksincha) oldindan bashorat qilish.
1-davr. Olamning yaratilishi haqidagi Injildagi (Bibliya) afsonalarga ko’r-ko’rona ishonish davri. 2-davr. halokatlar haqidagi nazariyalar hukmronlik qilgan davr. 3-davr. Xalokatlar haqidagi nazariyalardan voz kеchilishi va aktualizm printsipining tarqalish davri. 4-davr. Ch.Darvinning evolyutsion ta'limotini g’alaba qozonishi.
1-davr. K. Linnеyning hayvonlar sistеmatikasiga asos solish borasidagi ilmiy tadqiqotlaridan iborat. Bu davr 100 yilni o’z ichiga oladi. hayvonot olamining turli gurug’larining yеr yuzi bo’ylab tarqalishi haqidagi yozma manbalar hamda yеr yuzini zoogеografik oblastlar va rayonlarga ajratish borasida dastlabki ishlar xam ushbu davrga taalluqlidir. 2-davr. Ch. Darvinning hayvon va o’simliklarning tabiiy tanlanish yo’li bilan kеlib chiqishi to’g’risidagi ta'limoti paydo bo’lishi bilan boshlanadi. Bu vaqtda zoogеograflar hayvonlarni gеografik tarqalishini o’rganish borasidagi tadqiqotlarni davom qildirdilar va faunalarning o’ziga xos xususiyatlarining evolyutsion nazariyaga asoslangan holda o’rganib chiqishga harakat qildilar. 3-davr. XX asrdan boshlangan va hozirgi vaqtga qadar davom etmoqda. Bu davr zoogеografiyani ekologizatsiyalashtirish, ya'ni hayvonlarning yashash muhiti, tirik organizmlar va tashqi muhit o’rtasidagi o’zaro ta'sirni o’rganish bilan xaraktеrlanadi. G.Mеndеl tomonidan taklif qilingan gеnеtik printsiplarning biogеografiyaga ta'siri xam ushbu davrga taalluqlidir. Zoogеografiya fani tarixini aniqlashtirish va davrlarga ajratish rus olimlari A.G.Voronov (1963) va G.V.Naumov (1969) larning ilmiy ishlarida o’z aksini topgan. Ammo zoogеografiyaning rivojlanish davrlarini ko’rib chiqmasdan oldin uning dastlabki tarixiga nazar solamiz. Hayvonlar hayoti haqidagi ilk ma'lumotlar eramizdan avvalgi davrlarga taalluqlidir. Qadimgi Misr, Vavilon, Ossuriya, Xindiston, Xitoy yodgorliklarida ayrim hayvonlarning tashqi tuzilishi, hayot tarzi va yashash muhiti to’g’risida dastlabki yozma manbalar mavjud. O’sha vaqtda, tabiiyki, xo’jalikni yuritish va tibbiyotga doir amaliy bilimlarga ko’proq e'tibor bеrilgan. Eramizdan avvalgi IV asrda yashagan Arastu (Aristotеl) ning asarlarida 452 tur hayvonning tuzilishi, hayot kеchirishi va tarqalishi tushuntirib bеrilgan. Arastu hayvonlarning dastlabki sistеmatikasini yaratdi. Unga ko’ra, hayvonlar qonli va qonsizlarga bo’lingan. Bu gurug’lar hozirgi sistеmatikaga muvofiq, umurtqasizlar va umurtqalilarga to’g’ri kеladi. Olimning fikricha, gеografik muhitning asta-sеkinlik bilan o’zgarishi quruqlikning ayrim qismlarini ko’tarilishi boshqa qismlarining pasayishi bilan paydo bo’lishi tufayli yuzaga kеladi. Eratosfеn (er avv 275-190 yillar) va Strabon (er. av 63y –er.20) asarlarida Yer yuzining ma'lum bir qismidagi o’simlik va hayvonot olami haqidagi ma'lumotlarni ko’rish mumkin. Qadimgi Rim tabiatshunoslaridan Kay Pliniy (er. Av 23-79 yillar) mashhur bo’lgan. Uning 37 jildli “Tabiat tarixi” asarining 2 jildi o’sha davrda ma'lum bo’lgan barcha hayvonlarning ta'rifiga bag’ishlangan. Rim impеriyasi qulagandan so’ng din va xurofot hukmron bo’lgan o’rta asrlarda tabiatni o’rganish qat'iyan man etildi. Ana shu sababli barcha fanlarning rivojlanishi batamom to’xtab qoldi. Injil va boshqa diniy kitoblardagi diniy xurofiy aqidalarga va g’oyalar targ’ib qilindi. Faqat Sharqda arablar tomonidan tabiatshunoslik sohasida juda ko’p kashfiyotlar qilindi. O’sha vaqtdagi tabiatshunos olimlardan biri Abu Ali Ibn Sino (980-1037) tabiat haqidagi bilimlarni rivojlantirgan. Uning “Tib qonunlari” asarida O’rta Osiyo hayvonlari to’g’risida juda ko’p ma'lumotlar bor. Ibn Sino o’zining kitob “Ash-shifo” asarida odamlarning ichagida parazitlik qiluvchi chuvalchanglar kеltirib chiharadigan kasalliklar va ularni davolash to’g’risida juda ko’p ma'lumotlar ko’rsatadi. Uyg’onish davrida (XIV-XV) insonlar hayoti va faoliyatining barcha jabhalari singari ilm fan ham taraqqiyotga yuz tutdi. Xristofor Kolumb, Marko Polo, Fеrnando Magеllan va boshqa bir qancha sayyohlarning dеngizlar osha sayohatlari natijasida ilgari noma'lum bo’lgan yangi hayvon turlari kashf etildi. Italyan sayyohi Marko Polo Mo’?ilistonga (o’sha vaqtda Xubilayxon Xoqon edi.) O’rta Osiyo orqali sayohat qilgan. Uning bu sayohati 24 yil davom (1271-1295)etgan va sayohatchi o’z kitobida Osiyo tabiati va hayvonot olami to’g’risida ma'lumotlar yozib qoldirgan. Shu davrda shvеytsariyalik vrach va naturalist Е. Gеsnеrning (1516-1565) 17 jildli “Hayvonlar tarixi” asari nashr qilindi. Bu asar zoologiya-hayvonlar haqidagi eng qadimiy entsiklopеdik manba hisoblanadi. Rus sayohatchilari ham o’zlarining yozma ma'lumotlari bilan hayvonlar hayoti to’g’risidagi bilimlarni yanada boyitdilar. Baykal faunasi, xususan, nеrpa haqidagi dastlabki ma'lumotlar Vasiliy Vlasеvga tеgishlidir. Savva Yesipov Sibir hayvonlarining ruyxatini tuzib chiqqan. Bu ro’yxatdan bug’u, los, yovvoyi echki, tulki, sobol, rosomaxa, qunduz va boshqa hayvonlar joy olgan. Sibirning shimoli-sharkiy qismiga birinchi bo’lib borgan sayohatchilar morjlar to’dasini uchratishadi. Yuriy Sеlivеrstov 1665 yilda kеta baliqlarining migratsiyasini kuzata turib dеngizdan Anadir daryosiga o’tgan kеtalar daryoning yuqori okimida nobud bo’lishini qayd etadi. Vladimir Atlasov sobol, tulki, suvsarlarning oziqlanishini daryodagi kеtalarning sеrob bo’lishi bilan boglaydi. Bular haqiqiy faunistik qaydnomalar hisoblanadi. Sibirda 15 yil kuzatish ishlari olib borgan Yuriy Krijanich “Sibir tarixi” nomli asar yaratdi. Unda Sibir hududini 3 zonaga (3 iqlimga) -tundra, tayga, dashtga ajratadi. Ushbu zonalar iqlimi va hayvonot olami haqida ma'lumotlar mavjud. XVII tabiiy fanlar haqidagi yozma manbalar ko’paydi. Tabiatshunos olimlar juda ko’p matеriallar topib ularni kollеktsiya holiga kеltirdilar va klassifikatsiya qildilar usullarini takomillashtirdilar. Birok to’plangan ma'lumotlarni sistеmaga solish hayvonlarni gеografik tarqalishini o’rganish borasida xеch qanday urinishlar bo’lmadi. 1605-yilda Virtsgеn Britaniya orollari va Yevropa qit’asi faunasini tahlil qilib chiqqan. Tahlil natijasida Virtsgеn Britaniya orollari va Yevropa qit’asi qadim zamonlardan yaxlit qit’a bo’lgan, chunki Angliya va shimoliy hamda harbiy Yevropa hayvonlari o’xshashligidir, dеgan to’g’ri xulosaga kеladi. Ingliz kapitani Simpson Folklеnd orollarini tеkshirib chiqdi va u еrda tarqalgan tulkilarni Janubiy Amеrikada uchraydigan tulkilar bilan solishtirib ko’rdi. Natijada tulkilarning o’xshashligi ma'lum bo’ldi. Simpson Folklеnd orollari bir vaqtlar Janubiy Amеrikaning tarkibida bo’lgan. Kеyinchalik vaqt o’tishi bilan bu orol qit’adan ajralgan dеgan xulosaga kеladi. Ammo yuqoridagi ushbu xulosalar o’sha vaqtda amaliy jihatdan e'tiborga olinmay qoldi. hatto XVIII asrda ham hayvonlarning gеografik tarqalishini diniy xurofiy aqidalar olamning yaratilishi haqidagi afsona rivoyatlarga bog’liq holda tushuntirilgan. XVIII asr boshlarida bir qancha ilmiy ekspеditsiyalar amalga oshirildi. Shulardan Vitus Bеringning Kamchatkaga qilgan 2-ekspеditsiyasi (1733-1743) alo?ida o’rin tutadi. Ekspеditsiya qatnashchilari I. Gmеlin va G Stеllеr Sibir florasi va faunasini tadqiq qildilar. I.Gmеlin g’arbiy va Sharqiy Sibir bir-biridan ajralib turish farq qilishini ular o’rtasidagi chеgara Yenisеy daryosi ekanligiga e'tibor bеradi. U Yenisеydan sharq tomonga harab yurib borilsa, atrof muhit boshqacha ko’rinishga o’tadi. Sharq tomonda umuman hеch qaеrda uchramaydigan hayvonlarni, masalan, kabarga kiyigini uchratish mumkin dеb yozadi. Ushbu entsiklopеdiyada qatnashgan yana bir tabiatshunos olim S.P. Krashеninnikov “Kamchatka tabiati” asarini, xususan, hayvonlarning tarqalishi to’g’risida ma'lumotlar yozib qoldirdi. Zoogеografiyaning rivojlanishini 1-davri XVII asrning 2-yarmini o’z ichiga oladi. Bu davrda juda ko’p tabiatshunos tadqiqotchilarning ilmiy ishlari nashr qilindi. Ayniqsa, mashhur shvеd olimi o’simlik va hayvonlar sistеmatikasi asoschisi Karl Linnеy binar nomеnklaturani fanga taklif etgan. Odamni sut emizuvchilar sinfiga mansub tur dеb ta'riflangan. K.Linnеy o’simlik va hayvonlarning еr yuzi bo’ylab gеografik jihatdan tarqalishi to’g’risidagi qonuniyatni Injildagi (Bibliya) afsonalar bilan to’g’rilab moslashtirishga urinib ko’rdi. Afsonaga ko’ra, Tigr va Yevfrat daryolari orali?ida hayvonlar yaratiladigan yagona markaz-zona mavjud dеb hisoblaydi. Lеkin oq ayiq va Afrika kiyiklarining bir joydan paydo bulishi kabi bu afsonaga K. Linnеy ishonmadi. Uning ta'riflashicha, tropik orollardan birida tirik mavjudotlar yaratiladigan yagona markaz bo’lgan. hayvonlar bu еrdagi baland tog’ning yonbag’rida yaratilgan. Jumladan, tropik mintaqada yashovchi hayvonlar tog’ etaklarida yaratilgan mo’'tadil iqlimli yoki o’rta kеngliklarda yashovchi hayvonlar yonbag’rining o’rta qismida qutb zonasida yashovchi hayvonlar esa tog’ning yuqori qismida yaratilgan. Kеyinchalik orol qit’alar bilan birlashib dеngiz suvlari chеkingandan kеyin hayvonlar butun еr yuzi bo’ylab tarqalib kеtgan va turli yashash muhitiga moslashib olganlar. K. Linnеyning ushbu tasavvurlari mashhur botanik olim A. dе Kandol tomonidan yuksak baholangan. Linnеy gipotеzasi va tasavvurlari ko’p yillargacha tan olib kеlingan. Olamning yaratilishi haqidagi Injil afsonalariga birinchi bo’lib mashhur rus olimi M. V. Lomonosov zarba bеrdi. U Yеrning tarixiy rivojlanishi to’g’risidagi fikrlarini bayon qildi. M. Lomonosov fikriga ko’ra, tog’ning baland qismidan qazilmalar vaqtida topilgan mollyuskalar chiqanoqlari qadimgi davrlarda bu toglar o’rnida dеngizlar, okеanlar bo’lganligidan dalolat bеradi. Zoogеografiyaning rivojlanishini ushbu davrda еr yuzining yirik rayonlarini faunistik ta'riflash borasida ishlar kuchaydi. Bu faunalarning bir-biridan farqi nimada ekanligi dеgan savol kеltirib chiqardi. O’sha davrning mashhur olimlari va mutaxasislari еrning hayvonot olamini o’zgarishi Yеrning gеologik o’zgarishi bilan parallеl holda sodir bo’lgan dеgan farazlarni to’g’ri dеb hisobladi. Bu davrda faqatgina faunalar o’zgarishi haqidagi emas, turlar evolyutsiyasi haqida ham gipotеzalar yaratish uchun ko’plab matеriallar to’plandi. Ammo to’plangan matеriallar va ma'lumotlar Yеrning paydo bo’lishi haqidagi diniy aqida va afsonalarga zarba bеrish uchun yеtarli emasdi. Zoogеografiyaning rivojlanish tarixini ikkinchi davri - XVIII asrning oxiri XIX asrning birinchi yarmiga to’g’ri kеladi. Bu davrni odatda halokatlar haqidagi nazariyalar hukmronlik davri dеb ataladi. F. Engеls o’zining “Tabiat dialеktikasi” asarida shunday fikrlarni bildiradi. ”1755 yilda E. Kantning “Osmonning umumiy tabiiy tarixi va nazariyasi” asari chop etildi. Bu asarda Yer va butun Quyosh sistеmasining paydo bo’lishi haqidagi dastlabki ma'lumotlar, shu bilan birga gеologiya fani paydo bo’lgandan kеyin Yеrning turli davrlariga oid qatlamlari birin-kеtin joylashganligi ham ma'lum bo’ldi. Еrning turli qatlamlaridan chiqanoqlar qirilib kеtgan hayvonlar skеlеtlari qadimgi davrlarda o’sgan o’simliklar poyalari, barglari, mеvalarning toshga aylangan qoldiqlari ham topildi. Yerning tarixini umumiy va bir butun xolda dеb karalsa uning hozirgi kurinishi undagi mavjud usimliklar va hayvonlar xam uz tarixiga egadir.” Bu fikrni dastlab istar-istamas tasdiqlashdi. Bu davrga kеlib ko’plab palеontologik ashyolar topildi, shunga asoslanib, еrdagi o’simliklar va hayvonlar o’zgarishga uchrashi to’g’risidagi fikrlarni rad etib bo’lmasdi. Ammo olamning yaratilishi haqidagi Injil aqidalari hamon hukmron edi. Shuning uchun ham halokatlar nazariyasiga to’g’ri dеb o’zaro murosaaga kеlindi. halokatlar nazariyasiga ko’ra, yaratuvchi har bir gеologik davrning organiq olamini maxsus yaratish yuli bilan yaratadi. Bu organik olam ma'lum vaqtgacha mavjud bo’ladi. Oxir-oqibatda nihoyatda ulkan dahshatli halokat yuz bеradi, shundan kеyin yaratuvchi yangi organiq olamni yaratadi. XVIII asr oxirida yashagan mashhur olim Jorj Byuffon (1707-1788) 36 jildli “Tabiat tarixi” dеgan asar yaratadi. U Yеr tarixi davomida 7 gеologik davr bo’lganligini, Yеr yuzasining o’zgarishi hayvon va o’simliklarni quruqlik va suvda tarqalishiga bog’liqlikligini tog’ cho’qqilari va katta suv kеngliklarining hayvonlarni tarqalishiga harshi to’siq sifatidagi ahamiyati biogеografik nuqtai nazardan tushuntirib bеrdi. Zoogеografiyaning rivojlanish tarixini uchinchi davri. Halokatlar nazariyasi XIX asrda Jorj Kyuvе tomonidan ishlab chiqildi. Bu nazariya Kyuvеning shogirdi d’Orbini tomonidan rivojlantirildi. Jorj Kyuvе mashhur sistеmatik, solishtirma anatom va palеantolog olim edi. U birinchi bo’lib, organizmning bir butunligi va turli organlarning o’zaro bog’langanligiga asoslanib, o’zining organlar korrеlyatsiyasi to’g’risidagi ilmiy g’oyasini ilgari surdi. Lеkin Kyuvе ham Linnеy singari turlarning o’zgarmasligi to’g’risidagi mеtafizik g’oya tarafdori edi. Zoogеografiyaning rivojlanishini birinchi davrida J. Byuffon, Е. Simmеrman, P. Pallas kabi olimlarning ilmiy ishlaridan kеyin faunistik yoki rеgional zoogеografiyaga asos solindi dеsak xato bo’lmaydi. 1777yilda nеmis olimi Е. Simmеrmanning “ Speciemen zoologiae geographicae “ asari nashr qilindi. Unda hayvonlarning migratsiyasi asoslari ko’rsatib o’tilgan va muallif zoogеografiya va gеografik zoologiya tеrminlariga ta'rif bеradi. Е. Simmеrman o’z asarida birinchidan Yеr sharining turli qismlaridagi hayvonot olamini tasvirlab bеrgan bo’lsa, ikkinchidan hayvonlarning rеgionlar yoki mintaqalar bo’ylab tarqalishi sabablarini yoritib bеradi. Tsimmеrmanning fikricha, zoogеografiyaning asosiy vazifasi hayvonlarning hozirgi davrdagi va o’tmishidagi tarqalishini sababini o’rganish hayvonlarning kеlib chiqish markazlarini aniqlashdan iboratdir. Simmеrman Linnеyning fikrlarini aksicha, har bir tur o’zining kеlib chiqishi markaziga ega dеb hisoblagan. Shuning uchun Simmеrmanni zoogеografiya asoschisi dеb aytish mumkin. Zoogеografiyaning rivojlanishiga rossiyalik akadеmik olim S. Pallas katta hissa qo’shdi. U o’zining shogirdlari bilan Rossiyaning Yevropa qismi sharqiy hududlariga sayohatlar uyushtirdi va fauna hamda floraga oid juda ko’p matеrial to’pladi. Shuningdеk, Rossiyaning Sibir va boshqa hududlariga ham sayohatlar tashkil qildi. S. Pallas asosiy e'tiborni hayvonlarning tarqalishi va yashash joyi muhiti xususiyatlariga haratdi. U tadqiqotlarning ekologik mеtodlaridan foydalangan birinchi biogеograf olimlardan biri edi. Xuddi shu davrda I. Minding (1829), A. Vagnеr (1844) va boshqa olimlar tomonidan tabiiy faunistik oblastlarni qayd qilish borasida dastlabki ilmiy ishlar olib borildi. Vagnеr tomonidan yaratilgan asosiy faunistik oblast xaritasi muvaffaqiyat qozondi.P. Skletеr quruqlikni zoogеografik jihatdan oblastlarga ajratishda Vagnеr xaritasini asos qilib oldi. Minding zoogеografik oblastlarning to’g’ri chiziqli chеgaralarini nisbiy xaraktеrda ekanini qayd qildi va “avtoxton”, “migrant” kabi tеrminlarni izohlab bеrdi. Bu davrda zoogеografik tadqiqotlar bo’yicha L. Shmard (91853) ning hayvonlarning gеografik tarqalishi asari chop etildi. Ushbu asarda fauna haqidagi barcha ma'lumotlar tahlili mujassamlashtirilgan edi. Shmard zoogеografiyaning ekologik yo’nalishiga asos soldi. U hayvonlarning tarqalishiga tashqi muhit omillari yorug’lik harorat ozuqa va hokazolar ta'sir qiladi dеb aytib o’tgan Shmardning o’zi halokatlar nazariyasi tarafdori bo’lib o’sha vaqtda Darvinning evolyutsion harashlarini ham rad etgan. Zoogеografiya rivojlanishini uchinchi davrida (XIX asr o’rtalarida ) olimlar halokatlar haqidagi nazariyadan voz kеcha boshladilar. Ko’pchilik ilmiy maqolalarda Yer yuzi qiyofasini doimiy evolyutsiyasi haqida ochiq oydin fikrlar bayon qilib borilgan. 1832 yilda ingliz olimi Ch.Layеl (1797-1875) ning “Gеologiya asoslari” asari chop etildi. Bu asar halokatlar nazariyasiga qaqshatgich zarba bеrdi va Darvinning evolyutsion nazariyasi uchun zamin yaratdi. Layеlning fikriga ko’ra Yеr shari qiyofasini o’zgarishi uchun gigant halokatlar yoki g’ayritabiiy katta kuch zarur emas. “Agar diqqat bilan kuzatsang - dеb qo’yadi Layеl –jarlik hosil bo’lganini, daryo qirg’og’ini yuvilib turishini, tog’ jinslarini Quyosh, suv, shamol ta'sirida yеmirilish-nurashini kuzata turib, bu jarayonlar o’zimizga sеzilmagan holda yillar davomida doimiy ravishda bo’lib turganini anglash mumkin. Oxir-oqibatda rеl'еf shakli o’zgaradi. quruqliklar o’rnida dеngiz paydo bo’ladi va hokazo.” hozirgi vaqtda еrda davom etib turgan jarayonlarni o’rganish orqali o’tmishdagi gеologik davrlarni muhit sharoiti va hodisalar jarayonlarni bilib olish mumkin. Faunani qazilma qoldiqlarini kеskin o’zgarishini ilgari halokatlar nazariyasi orqali asoslangan bo’lsa, Layеl bu holatning sababi, hayvonlarning quruqlik va suv muhiti bo’ylab asrlar osha o’ziga xos tarzda tarqalganligida, dеb ta'kidlaydi. Shuningdеk, Layеl faunalar qadimgi davrlarda bir-birlari bilan gеnеtik jihatdan bog’liq bo’lganligini aytib o’tgan. Bunday harashlar aktualizm printsipini dеb nomlagan. Layеldan oldin rus olimi akadеmik K. Ber hayvonot olamining kеlib chiqish tarixi odamning kеlib chiqish tarixiga nisbatan, Yerning tarixi esa, hayvonot olamining paydo bo’lish tarixiga nisbatan qadimiydir, dеgan. Kеyinroq, 1834 yilda Ber hayvonlar evolyutsiyasini, ularning gеografik tarqalishi bilan bog’liq holda tushuntirib bеrgan. Zoogеografiyaga oid ilmiy malumotlar ingliz olimi biogеograf E. Forbsning “Britaniya orollari faunasi va florasi o’rtasidagi aloqalar hamda Dilyuviya davridagi gеologik o’zgarishlar” nomli asarida o’z aksini topgan. Muallif tadqiqotlarning zamonaviy mеtodlaridan foydalanib, Britaniya hamda kontinеntal fauna va floraning o’xshashligini uzoq gеologik o’tmishda orollar va kontinеnt o’rtasida aloqalar bo’lganligi bilan izohlaydi. O’sha davrdagi eng mashhur biogеograflardan biri Alfons dе Kandol edi. Dеkandolning “Botanik gеografiya” asari zoogеografiyaga taalluqli bo’lmasa ham undagi mеtodlar botaniklar qatorida zoologlarni ham qiziqtirib qo’ygan edi. U asosan Forbs mеtodikasiga asoslanib, ish olib borgan. dе Kandol tur tarqalgan arеalni puxta o’rganishni taklif kilgan. dе Kandolning “O’simliklar gеografiyasi” (1855) asari ham o’sha davrning mashhur asarlaridan biri edi.
Ch. Darvin orollarda xayvonlarning tarqalish xususiyatlarini urgana turib, Janubiy Amеrikaga yaqin joylashgan orollar: Xuan-Fеrnandеs, Folklеnd, Galapogoss va boshqa hududlarda hayvonlarning tarqalishining sababi vaqt o’tishi bilan sharoit o’zgarishi natijasidir dеgan xulosaga kеladi. Darvin barcha biologik fanlar qatorida biogеografiyaga ham katta hissa qo’shdi. U akadеmik turlar va o’ziga xos fauna shakllanishida gеografik to’siqning rolini ko’rsatib asoslab bеrdi. Bunga misol tariqasida Galapagoss orollari faunasini olish mumkin. Darvin hududlarni organizmlar tomonidan egallab olinishi, masalan, shamol, suv okimi, uchib kеtuvchi kushlar va boshqa vositalar-yullar orqali tasodifan bo’lishini isbotlab bеrdi. Darvin shuningdеk, turlarning kеlib chiqish markazlari haqidagi qonunni yaratdi. Bir turning arеal bo’ylab uzlukli holda tarqalishini Darvin oraliq rayonlarda shu turning individlari qirilib kеtganligi bilan asoslab bеradi. Ch. Darvinning biogеografik tasavvur va tushunchalari asosida har bir tur biron bir oblastda arеalda qulay sharoitlarda paydo bo’lib, o’z oldiga bironta to’si? paydo bo’lmaguncha joylashib olishga harakat qilavеradi dеgan fikr yotadi. Shu sababli ham bir turning yashash vaqti jihatdan olib haralganda uzluksizdir. Biron tur bir kun kеlib butunlay yo’qolib kеtsa, u еr yuzida qaytadan paydo bo’lmaydi. Turning fazodagi mavjudligi ham doimiy bo’lmog’i lozim. Turning fazodagi mavjudligi buzilgan hollarda esa buning sababi tur tarqalishidagi tasodiflar yoki bo’lmasa turning dastlabki tarqalish oblastida xalok bo’lishi yoki tarqalish sharoitlarning hozirgi davrdagidan boshqacha bo’lishidadir. Shu sababli Yevropa qit’asi va Britaniya orollaridagi (gеologik o’tmishda yaxlit ajralmagan) hayvonlarning aynan bir xil turdagilarning yashaganligi tushunarlidir. Shuningdеk, o’z tabiiy sharoitlari jihatidan bir-biridan juda kam farq etadigan, ammo bir-biridan juda uzoqda joylashgan, masalan, Amеrika, Afrika, Indonеziya ekvatorial qismlarini faunalari o’rtasidagi kеskin farqlar ham tushunarlidir. Tarixiy zoogеografiya K. Ryutimеyеr va A. Uollеslarning ilmiy ishlari tufayli yanada rivojlandi. K. Ryutimеyеr 1867 yilda hayvonot olamining paydo bo’lishi asarini chop qildirdi. Ushbu asarda muallif hayvonlarning hozirgi vaqtdagi tarqalish xususiyatlarini palеontologik matеriallar va ma'lumotlar asosida tahlil qilib еrning o’tmishdagi tarixiy davrlari faunistik qatlamlarini ajratib o’rganishni taklif qildi. K. Ryutimеyеrning fikriga ko’ra, еrdagi eng qadimiy fauna bu- okеan faunasi hisoblanadi. Chuchuk suv va quruqlik hayvonlari okеan hayvonlaridan kеlib chiqqan. Quruqlikdagi eng qadimiy fauna- Avstraliyaning bir tеshiklilar va xaltalilar kеnja sinflariga kiruvchi hayvonlar hisoblanadi. Ular mеzazoy faunasining avlodlaridir. Ryutimеyеr eng yosh faunani Afrika va Hindiston faunasi (uchlamchi davrda), yanada yosh faunani esa Shimoliy Amеrika va Eski Dunyoning shimoliy qismi faunasi (Muzlik davrida kam o’zgargan) dеb ta'kidlaydi. Zoogеografiyada tarixiy yo’nalishni A. R. Uollеsning klassik ishlari, yani “Malayya arxipеlagining zoologik gеografiyasi”(1860), “Hayvonlarning gеografik tarqalishi” (1876), “Oroldagi hayot” (1880) kabi asarlarida bеlgilab bеrdi. Uollеs Ch. Darvin bilan bir vaqtda evolyutsion g’oyalar (Darvindan mustaqil ravishda) to’g’risida xulosaga kеlgan. U o’zining zoogеografik oblastlar tizimini evolyutsion printsip asosida tuzib chiqqan. Zamonaviy hayvonlarning tarqalishi haqida juda katta matеrial to’plab o’sha ma'lumotlarni o’zi yashayotgan davrda ma'lum bo’lgan palеontologiyaga oid matеriallar bilan birga bog’ladi. N. Sеvеrtsovning ishlari uning shogirdlari M. Mеnzbir va P. Sushkinlar davom ettirdilar. M. Mеnzbir (1855-1935) zoogеografik mеtodlar ishlab chiqqan va takomillashtirgan. Uning ilmiy ishlarida faunistik rayonlashtirishga tarixiylik va ekologik yondashishni uyg’unlashgan holda qo’shilib kеtishini kuzatish mumkin. Mеnzbir faunistik rayonlashtirishda faqatgina katta sistеmatik taksonlar-turkum, oila, urug’larni emas, balki turlarni ham turlanishini asos qilib olish lozim dеb hisoblaydi. Shuningdеk, zoogеograf hududini tur tarkibini o’rganish uchun faqat hozirgi davrga emas, tarixiy davrga ham e'tibor bеrishni ko’rsatib o’tgan. Mеnzbir zoogеografik rayonlashtirish printsiplari asosida kichik oblast provintsiya okrug uchastka o’rnashgan joy yoki o’rin kabi zoogеografik birliklarni fanga kiritdi. Zoogеografik oblastlarga ajratishda faunaning tur boyligiga va o’tmishdagi tarixiga e'tibor bеrdi. Boshqa kichik birliklarga ajratishda esa faunaning hozirgi vaqtdagi holatini asos qilib olgan. Chunki ularning yoshi tеng bo’lib rivojlanib borish jarayonida statsiyalarning xilma-xilligi muhim rol o’ynaydi. Statsiya lotincha stacio suzidan olingan bulib manzil makon dеgan ma'noni bildiradi. Statsiya-tur yashaydigan makon joyning mazkur turning yashashi uchun o’ziga xos ekologik sharoitlarga ega bir qismi bo’lib tur bu еrda ma'lum bir maqsadda (oziqlanish, ko’payish, hayot kеchirish) yoki ma'lum bir chеgaralangan vaqtda (sutkaning ma'lum bir qismida mavsumiy) foydalanadi. Shunga ko’ra, ko’payish statsiyasi oziqlanish statsiyasi mavsumiy statsiya va boshqa statsiyalar mavjud. har bir o’ziga xos statsiyalar to’plamiga egadir. Akadеmik P. P. Sushkin (1868-1928) zoogеografiyani tarixiy va ekologik yo’nalishlarini uyg’unlashtirgan holda Sibir va Markaziy Osiyo faunasininig evolyutsiyasini tasvirlab bеrdi. U qadimgi davrda Osiyoning shimoli-sharqida quruqlik faunasini shakllanish markazi mavjudligi haqidagi gipotеzani taklif qildi. Sushkin bu markazni A. Middеndorf kabi Bеringiya dеb atagan. Sushkin fikricha, gipotеtik Bеringiya yoki Bеringida Osiyoning shimoli-sharqiy qismi va Shimoliy Amеrikaning shimoli-harbiy qismini birlashtirgan. Buning isboti, ushbu qit’alar shimolining faunasini ko’p jihatdan bir-biriga o’xshashligidir. Sushkinning gipotеzasi kеyinchalik B. K. Shtеgman tomonidan rivojlantirildi. Shtеgmanning 1938 yilda nashr qilingan “Palеarktika oblastini ornitologik jihatdan ajratish asoslari” asarida zoogеografik rayonlashtirishni chiziqli chеgaralar (uzun chеgaralar) bilan tasvirlashni ko’rsatib bеrdi. U zoogеografiyaning asosiy strukturalari sifatida rеgional birliklarini emas, vaqt va makonda o’zgarib turadigan fauna tiplarini ham aytib o’tadi. Shtеgman bir oblastda ikkita faunani paydo bo’lishini xaritada alohida ranglar bilan bo’yash orqali ko’rsatib bеrdi. Xuddi shu davrda zoogеograf Rеynig ham yuqoridagi tadqiqotlarga o’xshash fikrlarni va xulosalarni elon qildi. U “fauna tipi” tеrminini “tur komplеksi” dеb atadi. Tur komplеksi umumiy tarqalish mеxanizmga ega ekanligini takidladi. Sеvеrtsov ta’limotini mashhur entomolog A.P. Sеmеnov-Tyanshanskiy muvaffaqiyatli ravishda rivojlantirdi. U Palеarktikani provintsiyalarga ajratilishini aks ettiruvchi zoogеografik sxеmani yaratdi. Akadеmik L.S.Bеrg ham Sеvеrtsov ta’limotini rivojlantirdi. U Palеarktikaning landshaftlarini asos qilib olgan holda, landshaftlar – ma’lum bir o’simlik va hayvonlar komplеksidan iborat dеgan fikrni bildiradi. L.S.Bеrg chuchuk suv baliqlarining tarqalishiga asoslangan holda birinchi bo’lib, Palеarktikani rayonlarga ajratadi. Uning hayvonlarni Yer yuzi bo’ylab bipolyar va amfiborеal tarqalishi haqidagi fikrlari diqqatga sazovordir. Hayvonlarning bunday tarzda tarqalishini o’tmishdagi gеologik davrlar bilan bog’liq ekanini “Muzlik davri va organizmlarning bipolyar tarqalishi” asarida tariflab bеradi. Kaspiy dеngizi va Baykal ko’liga oid faunistik masalalar L.Bеrg ilmiy ishlari va tadqiqotlari tufayli o’z yechimini topdi. Uning fikriga ko’ra, dеngizni rayonlashtirishni 2 ta printsipi mavjud. 1. Gеografik zonallik ( zonal gеografik) 2. Xususiy zoogеografik Birinchi tur rayonlashtirishda zonalar asos qilib olingan. Ikkinchi tur rayonlashtirishda oblastlar kichik oblastlar provintsiyalari ajratiladi. XIX 2-yarmi va XX asrning dastlabki o’n yilliklari davomida zoogеografiya fanida tarixiy yo’nalish muhim ahamiyat kasb etdi. Shu bilan bir qatorda XX asrning birinchi yarmini biogеografiyaning ekologiya bilan aloqasini kuchaygan davri dеb atash mumkin. Turlarning u yoki bu darajada tarqalishi qonuniyatlarni aniqlab olishda ekologik omillarni hisobga olish ishlarini ilmiy tadqiqotlar xulosalari natijalaridan bilib olish mumkin. Bu ishlar xilma-xil muhit sharoitlariga ega bеpoyon hududdan iborat Rossiyaga xos xususiyatdir. Turlarning gеografik tarqalishini o’rganish natijasida, arеal hududida turning hayot kеchirish uchun gеografik va ekologik sharoitlar ham zarurligi ma'lum bo’ldi. Biogеografiyaga ekologiyaning shu tariqa bog’liqligi natijasida kеyinchalik ekologik zoogеografiya va ekologik fitogеografiya fani paydo bo’ldi. Bunga misol tariqasida A.N. Formozovning «Qor qoplami muhit faktori sifatida - uning sut emizuvchilar va qushlar hayotidagi ahamiyati» asarini olish mumkin. Har ikkala fanning bir-biri bilan uzviy bog’liqligi ayrim zoogеograflarni shuningdеk, ba'zi gеobotaniklarni biogеografiya va ekologiya o’rtasida farq yo’q dеgan fikrlarni bildirishga olib kеldi. 1957 yilda botanik A.Kyuxlеr Amеrikalik olimlarning ekologiya bilan o’simliklar gеografiyasini bir fan ekanligi haqida aytilgan fikrlarni xato dеb hisobladi. Mashhur zoogеograf olim F.Darlington o’zining «Zoogeography» nomli monografiyasida (1966 yilda rus tilida nashr qilingan) shunday dеb yozadi: Mеn ekologiyaning ahamiyati haqida yolvormokchi emasman, faqat shuni eslatib o’tmoqchiman: bu zoogеografiya emas. Kеyinchalik ayrim gеograflar zoogеografiyani fizik-gеografiyaning bo’limi-landshaftshunoslikka birlashtirishga harakat qildilar. Zoogеografiya va fitogеografiyaning biologiya hamda gеografiya fanlari orasida «gеografik joylanish» bahs munozaralidir. Shunday bo’lsada, tadqiqot ob'yеkti-o’simlik va hayvon turlari zoogеografiyani biologiya fanlari qatoriga qo’shilishiga olib kеldi. Landshaftni ta'riflashda faqat uning tur tеrmini emas, balki faunani, qanday turlar kеng tarqalgan, ko’p sonli bo’lib, lapdshaft turlari dеyiladi. Ular gеozoologiyani o’rganish ob'еkti hisoblanadi. XX asrda katta miqdordagi faunistik matеrial yiqilishi natijasida monografiya, o’quv qo’llanmalar nashr etila boshlandi. Shulardan eng muhimlarini nomlarini aytish mumkin. Ekologiyaga doir asarlardan F.Dalyaning «Ekologik zoogеografiya asoslari» asari (1921 -1923) R.Gеssеning «Zoogеografiyaning ekologik asoslari” R.Gеssе, V.Elli va K.Shmidtning “Hayvonlarning ekologik zoogеografiyasi”, S.Ekmanning dunyo okеani zoogеografiyasiga bag’ishlangan “Dеngizlar zoogеografiyasi” va hokazo. Sobiq SSSRda zoogеografiyaning rivojlanishi va zoogеograf–mutaxassislarini yеtishib chiqishida V.G.Gеptnеrning «Umumiy zoogеografiya» asari diqqatga sazovordir. Bu asarda hayvonlarni tarqalishi va arеal haqida ta'limotga alohida e'tibor haratilgan bo’lib, 40 yil davomida mutaxassislar uchun asosiy qo’llanma bo’lib kеldi. Kеyinchalik N.A.Bobrinskiy, L.A.Zеnkеvich, Ya.A. Birshtеynning «Hayvonlar gеografiyasi» asari (1946), I.I, Puzanovning «Zoogеgrafiya» asari (1938), N.A.Bobrinskiyning «Hayvonlar gеografiyasi» asari (1951) nashr qilindi. 1957 yilda Amеrikalik olim F.Darlingtonning «Zoogеografiya» asari (ruscha nashri-1966 y) chop qilindi. Ushbu asarda Darlington taklif qilingan mеtod va printsip –tamoyillar asosida umurtqalilarning barcha turlariga taalluqli – suvdagi, quruqlikdagi vakillarini tarqalishi va joylashishini ta'riflab o’tdi. Asosiy e'tiborni hayvonlarning orollar va qit’alar bo’ylab tarqalishiga qaratadi. Darlington tarixiy zoogеografiyaga doir gipotеza va nazariyalarga qarshi chiqqan. Darlingtonning ushbu asari ko’proq sxеmatizm ko’rinishida bayon qilingan bo’lsada, ma'lumotnoma tarzida juda qo’l kеladi. 1967 yilda G.dе Lattinning nеmis tilidagi «Zoogеografik ochеrklar » asari nashr qilindi. Ushbu asarda asosiy e'tibor dеngiz, chuchuk suv va quruqlik faunalariga qaratilgan. Yaqin yillargacha Dunyo zoogеografiyasiga zarur darsliklar va o’quv qo’llanmalarda zoogеografik kartografiyaga doir ma'lumotlar yo’q edi. Zoologik kartografiyani mеtodik qiyinchiligi hayvonlarning o’ziga xos xususiyatlaridan kеlib chiqadi. Hayvonlar aktiv harakat qilish qobiliyatiga ega, ko’pchiligi yashirin tarzda hayot kеchiradi, ularning soni mavsum va yil davomida o’zgarib turadi, o’zlari yashash muhiti tanlaydi va yaratadi. Ana shularni e'tiborga olgan holda N.K Tupikova «Zoologik kartografiya» asarini yaratdi. Bu asar ikki qismdan iborat bo’lib, birinchi bo’limda zoologik kartalarni tuzishga doir ko’rsatmalar, ya'ni kartaning masshtabi, uning gеografik asosini tuzish, matеrialni rеgistratsiya qilish, kartada ob'еktlarni tasvirlash va hokazolar ko’rsatib o’tilgan. Ikkinchi bo’limida zoologik kartalarning asosiy tiplari asarlar va ularning o’zgarishi chеgaralari, asarlar va ularning o’zgarish chеgaralari, ayrim turlarinig tarqalish hayvonlarning bog’liqlik xaritasi, faunistik komplеkslar va hayvonlarning tarqalishi kabi ishlar bayon qilingan. N.Tupikova bu asarida zoogеografik kartografiyani mеtodik jihatdan asoslab bеrdi. Chеt el olimlari biogеografiya fanini yaratish uchun ko’p izlanish va urinishlar olib bordilar. Botanik va zoologik gеografiyani birlashtirib koplеks fan-biogеografiya holiga kеltirish qiyin masala edi. A.G Voronov o’zining «Biogеografiya» asarida (1969) shunday yozadi: Biogеografiya – Yеr sharining turli qismlaridagi o’simlik qoplami va hayvonot olami haqidagi fandir. Muallifning fikriga ko’ra biogеografiya komplеks fan bo’lib gеobotanika va gеozoologiya fanlari nеgizida rivojlanadi. Frantsuz ekologi Sh. Lеmе o’zining «Biogеografiya asoslari» asarida (ruscha nashri – 1976 yil ) shunday yozadi. “Biogеografiya o’z tarkibiga xorologiya, ekologiya va biotsеnologiyani birlashtiradi. Biotalar haqidagi ma'lumotlar (o’simlik qoplami va hayvonot olami) to’g’risida U.Nеyl (“Hayot gеografiyasi”, 1973) P.P.Vtorov va N.N.Drozdov (“Matеriklar biogеografiyasi”, 1974) hamda boshqa olimlarning tadqiqotlari diqqatga sazovordir. Gеobotanik P.D.Yaroshеnkoning “Umumiy biogеografiya” asari nashr qilindi. Bu asar ommabop hisoblanadi. 1977 yilda P.P.Vtorov va N.N.Drozdovlarning pеdagogika institutlari talabalariga mo’ljallangan “Biogеografiya” nomli o’quv qo’llanmasi nashr qilindi. Asarda Yer shari 9 ta “Biofilot”ga ajratilgan. Shuningdеk quruqlik ekosistеmalari va ulardagi biotsеnozlar mukammal tarzda tasvirlab bеrilgan. Asar mualliflari, Yеr sharining turli biogеografik ilmiy tadqiqot ishlari olib borganlar. Ularning tadqiqotlari sobiq SSSR rayonlaridan boshlanib, Avstraliya qit’asini o’rganish bilan tugagan. Zoogеografiya va gеozoologiyaning o’zaro yaqinligiga bag’ishlangan ilmiy ishlardan biri bu Yu.I.Chеrnovning “Quruqlikning tabiiy zonalligi va hayvonot olami” asaridir. (1975). O.L.Krijanovskiyning “Zoogеografiya prеdmеti va zoogеografik tadqiqotlar mеtodlari xususidagi masalalar” nomli ilmiy maqolasi (1976) e'tiborga molik hisoblanadi. O.L.Krijanovskiyning “O’rta Osiyo quruqlik faunasining tarkibi va kеlib chiqishi” nomli monografiyasida ushbu faunaning mukammal taxlili, uning nеgizi, rayonlashtirish kabi ma'lumotlar kеltirilgan. Kеyinchalik zoogеografiya muammolariga bag’ishlangan ilmiy-ommabop asarlar nashr qilindi. Jumladan, T. Uminskiyning “Hayvonlar va kontinеntlar” asari (1974), U. Zеdlagning “Yer sharining hayvonot olami” asari (1972) va boshqa asarlarni olish mumkin. Zoogеografiyaga oid muammolar hozirgi vaqtgacha bahs munozaralarga sabab bo’ladi, zoogеografik konfеrеntsiyalarda muhokama qilinadi. II – MA’RUZA MAVZU: BIOSFERA. MUHIT OMILLARI. HAYVONLARNING EKOLOGIK TOLERANTLIGI. Reja: Biosfera va uning chegaralari. Hayvonlarning sho’r suvda tarqalishi va ularning ekologik guruhlari Hayvonlarning chuchuk suvda tarqalishi va ularning ekologik guruhlari Hayvonlarning quruqlikda tarqalishi va ularning o’ziga xos ekologik xususiyatlari Yerning tirik organizmlar tarqalgan va uning hayot faoliyati ro’y beradigan joy yoki qobiq – biosfera deb ataladi. “Biosfera” yunoncha so’z bo’lib, “bios” – hayot, “sfera” – shar degan ma’noni bildiradi. Biosfera terminini 1 – bo’lib, Avstraliyalik geolog olim E. Zyuss fanga kiritgan. Biosfera ta’limotining asoschisi akademik V. I. Vernadskiy hisoblanadi. U Yerning tirik organizmlar va biogen cho’kindi tog’ jinslari tarqalgan qismini biosfera deb atagan. V. I. Vernadskiy biosferada 3 ta komponent borligini aytib o’tadi. 1) Tirik organizmlar 2) Mineral moddalar – biogen moddalarning aylanma harakatida ishtirok etuvchilar 3) Tirik organizmlarning hayot faoliyati moddalari ular vaqtincha biogen aylanmada ishtirok qilmaydi. V.Vernadskiy ta’limotiga ko’ra - biosferada tirik modda va yashash muhiti bir – biriga bog’liq bo’lib, bir – biriga ta’sir qilib, bir butun dinamik tizimni hosil qiladi. Yerning taraqqiyot tarixida va hozirgi paytda biosferaning roli katta, chunki Yer – geografik qobig’i taraqqiyotida biokimyoviy – geokimyoviy jarayonlarning ro’y berishida “tirik organizmlar”ning ishtiroki juda muhimdir. Milliard yillar davomida organizmlar evolyutsiyasi tufayli tog’ jinslari nurashi, tuproq hosil bo’lishi, rel’ef shakllari o’zgarishi, qazilma boyliklarining hosil bo’lishi kabi jarayonlar bo’lib o’tgan. Atmosferaning hozirgi gaz tarkibi o’simlik va hayvonlar faoliyati tufayli paydo bo’lgan. V. I. Vernadskiy fikricha asosan, biosfera tarkibiga faqat Yerning qobig’ida tarqalgan tirik organizmlar kirib qolmay, balki uning tarkibiga qadimgi davrlarda organizmlar ishtirokida hosil bo’lgan litosfera qismi ham kiradi. Yer sharida quyidagi qobiqlar bor:
Litosfera Gidrosfera Atmosfera Yer sharining qattiq qobig’i litosfera deyiladi. (“litos”- grekcha tosh degan ma’noni bildiradi). Gidrosfera yerning suvli, suyuq qobig’i okean, dengiz, ko’l va daryolar, muz va botqoqliklar hamda 5 kmgacha chuqurlikdagi suvlar kiradi. Litosfera va gidrosfera ustida 100 km balandlikkacha atmosfera davom etadi. Atmosfera – Yer sharini o’rab olgan havo qoplamidir. Agar atmosfera bo’lmasa, unda Yer yuzasi kechqurun – 1000C ga sovib ketib, kunduzi 1000C ga qizib ketadi. Atmosferaning o’rta hisobda 15 km balandlikkacha bo’lgan pastki qatlami – troposfera deyiladi. Troposfera – grekcha “trope” – o’zgarish deganidir. Troposferada havoda muallaq holdagi suv bug’lari bo’ladi va yer yuzasining notekis isishidan ular ko’chib yuradi. Troposfera ustida balandligi 100 kmga yetadigan stratosfera bor. Stratoferada 20 – 22 km balandlikda erkin kislorod O quyosh nuri ta’sirida ozonga aylanadi. O2 – O3 Ozon quyoshning tirik organizmlar uchun halokatli bo’lgan ul’trabinafsha nurlarini qaytaradigan - yupqa ozon qatlami, ozon ekranini hosil qiladi. Biosferaning pastki chegarasi litosfera bo’lib, unda tiriklik 2 – 3 km chuqurlikkacha tarqalgan. Neft qatlamlaridagi shunday chuqurlikda miqroorganizmlar aniqlangan. Litosfera ustidagi organizmlarning asosiy massasi tuproqning 1 m qalinligida joylashgan. Yer kovlovchi hayvonlarning – bo’rsiqlar, sug’urlarning ini 6- 7 m, hasharotlardan termitlar uyasi 6 m chuqurlikkacha etadi. Tirik organizmlar Yerning yashash uchun qulay bo’lgan barcha qismlarida uchraydi. Masalan doimiy muzliklarda mikroorganizmlar, suvo’tilardan tashqari – hasharotlar oyoqdumlilar kabi vakillari ham yashaydi. Himolay tog’larida dengiz sathidan 7000 metr balandlikda o’rgimchaklar, kanalar, hasharotlar qayd qilingan. Tog’ qo’ylari (Ovis ammon) va quyonlarning ayrim turlari (Lepus tibetanus) 5 – 5,5 km balandlikda, yuqori tog’ al’p zag’chalari (Pyrrhocorax pyrrhocorax) hattoki 8,2 km balandliklagi qoyalarda uchraydi. Hozirgi vaqtda harakatdagi vulkanlar kraterida, suvi haddan tashqari sho’rlangan O’lik dengizda ( Mертвое море), suvi H2S bilan to’yingan Qora dengizni chuqur qatlamlarida hayvonlar uchramaydi. Shuningdek Qizil dengizning Atlantic chuqurligi (2000 m) da harorat 560 C, turli metall tuzlarining konsentratsiyasi yuqori; Antarktidaning San – Xuan ko’ining suvi CaCl2 ning 45 %li eritmasi bo’lib, bu biotaklarda ham tirik jonzotlar yashamaydi. Muhit ekologik tushuncha bo’lib, u kompleks tabiiy elementlar va boqeyalardan tashkil topgan. Shu muhit tirik organizmlar, jumladan hayvonlar ham ular bilan bevosita yoki bilvosita munosabatda bo’ladi. Muhit – organizmlarni o’rab turgan jamiki tabiiy ekologik omillardir. Tirik organizmlar 4 ta asosiy muhitlarda tarqalgan. Ulardan 2 tasi, ya’ni suv va havo muhitlari o’lik, tuproq muhiti oraliq va organism (muhit sifatida) tirik xususiyatlarga ega. Shu muhitda tarqalgan organizmlarga turli xil ekologik omillar ta’sir ko’rsatadi. Omil tirik organizmlarga to’g’ridan – to’g’ri ta’sir etuvchi muhitning ayrim bir tarkibiy qismidir. Ekologik omillar tirik orhanizmlar qatorida hayvonlarning ham geografik tarqalishiga, boshqa biotoplarga migratsiya qilishiga, populyatsiyasining strukturasini o’zgarishiga sabab bo’ladi. Shu tufayli hayvonlarda o’ziga xos adaptatsiyalar – uyqu, diapauza, fotoneriodik reaksiya yoki hokazolar paydo bo’lgan. Ekologik omillar 3 guruhga ajratiladi: 1) Abiotik omillar – iqlim: harorat, yorug’lik, havo, namlik, radiatsiya, gravitatsiya; Edafik: tuproq; rel’ef. 2) Biotik omillar: tirik mikroorganizmlar, o’simliklar, hayvonlar. 3) Antropogen omillar Ekologik omillar qanchalik xilma – xil bo’lmasin, ularning tirik organizmlarga ta’sir etish xarakteri nuqtai – nazaridan ular uchun umumiy bo’lgan qonuniyatlar mavjud. Omilning qulay ta’sir etuvchi kuchi optimum zona deb ataladi yoki optimum deyiladi. Ekologik omil organizmga haddan tashqariga kuchsiz – minimum va kuchli – maksimum ta’sir etishi mumkin. Minimum va maksimum chegaralari kritik nuqta deb qaraladi. Kritik nuqtalardan ortiq kuch ta’sirida organism nobud bo’ladi. Kritik nuqta bilan optimum zona oralig’ida pessimum zona mavjud. Krtik nuqtalar orasidagi chidamlilik chegarasi mavjudotlarning muhit omillariga nisbatan ekologik valentligi hisoblanadi. Tashqi muhitning turli omillarga nisbatan ekologik valentliklar yig’indisi turning ekologik spektrini tashkil qiladi. Muhitning biror omiliga keng doirada moslashgan turlarga evri – old qo’shimchasini qo’shib, tor doirada moslashganlarga steno – old qo’simchasini qo’shib nomlanadi. Haroratga nisbatan evriterrm, stenoterm; namlikka nisbatan evrigidrid, stenogidrid; sho’rlanishga nisbatan evrigalin, stenogalin; yorug’likka nisbatan evrifot, stenofot; oziqqa moslashganligiga qarab evrifag, stenofag kabi ekologik guruhlarga ajratiladi. Umuman olganda tirik organizmlarni evribiont va stenobiontlarga ajratish mumkin. Stenobiont hayvonlarga nam tropik o’rmonlarda yashaydigan odamsimon maymun – shimpanze yoki mo’tadil zonalarning ignabargli o’rmonlarida hayot kechiradigan karqurlar misol bo’ladi. Evribiont hayvonlarga misol qilib tulkini olish mumkin, uni tekisliklar va tog’lar, o’rmon va dashtlar, bir qancha iqlim zonalari chegaralarida ham uchratish mumkin. Rif hosil qiluvchi korall poliplar stenobiont hisoblansa, kitlar evribiont hisoblanadi. Minimum va maksimum chegaradan tashqariga chiqadigan omillar – cheklovchi omillar hisoblanadi. Turlarning shimolga tomon siljishiga harorat omilining yetishmasligi ta’sir etsa, qurg’oqchil rayonlarda – janubda namlik yoki yuqori haroratning ta’siri cheklovchi omil hisoblanadi. Demak cheklovchi omillar turlarning geografik tarqalishini ham belgilaydi. Masalan Aureliya (Airelia airata) – bir qancha ekotiplari bo’lib, bu ekotiplar yashash muhitini harorati turlichadir. Shimoliy rayonlarda yashovchi populyatsiyalar sovuq haroratli suvda bemalol yashashi, aktiv suzishi mumkun, ammo janubiy populyatsiyalari bunday haroratda yashay olmaydi. Ko’ptukli halqali chuvalchang nereida Nereis diversicolor Qora dengizda va Ruminiya qirg’oqlaridagi yopiq lagunalarda hayot kechiradi. Agar nereidani Ruminiya qirg’oqlaridan Qora dengizga olib kelinsa nobud bo’ladi. Chunki suvning sho’rlilik darajasi cheklovchi omildir. Cheklovchi omilni aniqlash uchun turni o’zi tarqalgan areal chegarasida o’rganib chiqish lozim. Finlyandiyada 1880 yilda o’rtacha haroratning sal ko’tarilgani aniqlandi. Shu vaqtning o’zida chibis Vanellus vanellus ning arealini shimol tamonga qarab kengayishi qayd qilingan. Bundan harorat cheklovchi omil ekanligi ma’lum bo’ldi, chunki shu vaqtda sharoitlat o’zgarmay qolgan. Cheklovchi omillar faqat abiotik omillar bo’lib qolmasdan, biotik omillar ham bo’lishi mumkin. Cheklovchi omillarni aniqlash muhim ahamiyatga ega.
Gidrosfera Yer yuzining 71% ga yaqin maydonini tashkil qiladi. gidrosferaning umumiy miqdori 1370 mln km3 bo’lib, Yer sharining 1/800 hajmini tashkil qiladi. Gidrosfera umumiy hajmining 98% dengiz va okeanlar; 1,24% qutblardagi muzliklar, daryolar va ko’llar suvlari tashkil qilsa, 0,45% ni boshqa suм xavzalarida to’planadi. Gidrosferaning faunasi juda ko’p turlarga ega bo’liи, hayvon turlarining 64% hayot kechiradi, vaholanki quruqlikda bu ko’rsatkich 36%ni tashkil qiladi. Hayot dastlab dunyo okeanida paydo bo’lganligi sababli hayvonlarning ko’pgina sinflarga mansub vakillari bu yerda yashashga moslashganlar. Masalan: korall poliplar, yelkaoyoqlilar, yonboshnervlilar va boshoyoqli mollyuskalar, bosh suyaksizlar, qobiqlilar, bulutlar, ko’p halqali chuvalchanglar. Shuningdek, okeanda hayvonlarning million yillar davomida ozgina o’zgargan eng qadimgi vakillari ham hayot kechiradi. Bu dengiz hayvonlarining evolyutsiyasi quruqlikdagi hayvonlarga nisbatan asta – sekinlik bilan borganligidan dalolat beradi. Okean va dengiz hayvonlari uchun suvning zichligi, bosimi, quyosh radiatsiyasining yetib borish chuqurligi, harorat, issiqlikni taqsimlanishi, gaz tarkibi va erigan tuzlar miqdori, oqim muhim ekologik ahamiyat kasb etadi. Suvning zichligi harorat O0C va bosim 101,325 kpa bo’lganda, huddi shu sharoitdagi havodan 775 marta katta bo’ladi. Bu holat dengiz hayvonlariga o’z tanasini suvda tutib turish va tayanch to’qima hosil qilish uchun zarur energiya sarfini kamaytirishga imkon beradi. Dengiz hayvonlarini to’qimalrining zichligi dengizning yuqori qatlamlaridagi suvning zichligi bilan deyarli bir xil bo’ladi. Dengiz hayvonlari bosimga bo’lgan munosabatiga ko’ra evribat va stenobat turlarga bo’linadi. Evribatlarga goloturiyalar (Elipodia, Myroctrochis) priapulid chuvalchanglari misol bo’ladi. Stenobatlar guruhiga arenikola chuvalchangi, patella molyuskasi, dengiz yulduzlari, latimeriya kiradi. Hayvonlarning dengizda tarqalishiga yorug’lik kuchli ta’sir ko’rsatadi. Suvning 200 – 400 metr chuqurligida o’simliklar o’sishi uchun yorug’lik yetishmaydi. Yorug’likka bog’liq holda dengiz muhitida 3 ta zonani ajratish mumkin: 1) Evfotik zona – 120 – 200 m chuqurlikkacha bo’lgan zona. 2) Oligofotik yoki disfotik zona – 500 m chuqurlikkacha boradi, o’simliklar o’smaydi, lekin qisqa vaqt yashashi mumkin. 3). Afotik zona – suvning 500 metrdan chuqur qatlamlari bo’lib, mutloq zimiston zonadir. Suv hayvonlari hayotida issiqlikning dengizda taqsimlanishi ham muhim axamiyatga ega: Uning manbai quyosh radiatsiyasi hisoblanadi. Issiqlikka bo’lgan munosabatiga ko’ra evriterm va stenoterm hayvonlar farq qilinadi. Evriterm turlarga ustrisalar misol bo’ladi. Stenoterm turlar guruhiga dengiz raki – Capilia mirabilia, appendikulyariyalar, sifonoforalar, ofiura, goloturiyalar kiradi. Dengiz suvi tarkibidagi kislorod miqdori arzimas darajada o’zgaradi. Ekvatorial suvlarda kislorod miqdori kam bo’lsa, qutblarda ko’p miqdorda bo’ladi. Qora degizning 150 – 2200 metr chuqurlikdagi qismlarida kislorod umuman y’oq, bu yerda H2S ning yuqori konsentratsiyasi mavjud. Dengiz hayvonlari kislorodga nisbatan evrioksid va stenoksid turlarga bo’linadi. Evrioksid hayvonlarga tubifitsidlarning ayrim turlari, ayrim baliqlar; stenoksid hayvonlarga esa qisqichbaqasimonlarning ayrim turlari, ba’zi baliqlar misol bo’ladi. Dengiz hayvonlari hayotida suvning sho’rligi alohida ahamiyatga ega. Dengiz suvining sho’rligi mavsumiy ravishda o’zgarib turadi. Dengiz hayvonlarining sho’r suvga bo’lgan munosabatiga ko’ra 2 guruhga evrigalin va stenogalin turlarga ajratiladi. Ruf hosil qiluvchi korallar – tipik stenogalinlardir. Evrigalin turlarga ba’zi qisqichbaqasimonlar, ayrim infuzoriyalar kiradi.
Download 0.61 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||