2 Zoogeografiya fanidan ma’ruza mavzulari va mazmuni

MAVZU: AREAL VA UNING TURLARI. TURLARNING KELIB CHIQISH VA TARQALISH MARKAZLARI

Reja:

1. 
   Areal haqida umumiy tushuncha
   
2. 
   Areallarning turlari. Uzlukli va uzluksiz areallar
   
3. 
   Areallarning paydo bo’lishi
   
4. 
   Turlarning kelib chiqishi va tarqalish markazlari
   

Areal Yer yuzasining bir qismi bo’lib, shu qismda doimo ma’lum bir sistematik birlikka mansub bo’lgan populyatsiyalar hayot kechiradi. Areal tushunchasi sistematikadagi istalgan birlikka tur, urug’, oila, turkum va hokazolarga to’gri keladi. Zoogeografiyada xuddi o’simliklar geografiyasidagi kabi, tur areali asosiy o’rganish ob’yekti hisoblanadi. Chunki, tur tirik organizmlarning asosiy sistematik birligi sanaladi. Tur areali kenja turlar arealidan tashkil topadi, urug’ areali turlar arealidan tashkil topadi, oila areali esa urug’lar arealidan tashkil topadi va hokazo.

O’troq hayvonlar arealini qayd qilish qiyinchilik tug’dirmaydi. Buning uchun ma’lumotlar yetarli bo’lsa ish osonlashadi. Qolgan turlar uchun 2 narsa xarakterlidir:

1. 
   Yashash joyi
   
2. 
   Ko’chib yurish joyi
   

Hayot kechirish yoki yashash joyi – hayvon shu zonada uzoq vaqt davomida yashaydi, ko’payadi. Ko’chib yurish joyi yoki zonasi – hayvon bu zonada ko’paymaydi. Masalan uchib ketuvchi qushlarning qishlash joyi yoki ko’rshapalaklarning qishlash joyi.

Bu 2 hudud 1 ta arealni tashkil qiladi, bazan qo’shilib ketishi yoki bir-biridan uzoqda joylashishi ham mumkin. Masalan – uchadigan hayvonlarda.

D.V.Panfilov (1960) fikriga ko’ra, tur areali bu – hayvonning butun hayoti davom etadigan yoki bo’ladigan hududdir. Arealni kartaga tushirish maqsadga muvofiqdir. Arealni xaritalashni bir necha usullari bor:

1. 
   Nuqtali metod – turning uchrash joyi xaritada nuqta yoki kichik aylana bilan belgilanadi. Bu usul ma’lum bir hayvonning tarqalishi haqida ma’lumot kam bo’lsa yoki tur bir joyda qayd qilingan bo’lsa qo’llaniladi. Xaritada turning faqat 1 ta individi yoki bir guruhini tasvirlash to’g’ri emas, areal xaritasi faqat arealning geografik tabiatini aks ettiradi.
   
2. 
   Kontur metodi – tur arealining chekkalari nuqtalar bilan belgilanib, chiziqlar bilan tutashtiriladi, keyin shu areal shtrix chiziqlar bilan bo’yaladi.
   
3. 
   Formal kvadrat metodi – yaxshi o’rganilgan turlar uchun mos keladi. Belgilangan areal bo’yab chiqiladi. Ayni vaqtda bu usul qo’pol chiqadi.
   
4. 
   Shtrixlash metodi – arealni turli xil shtrix chiziqlar (qalin, siyrak, qiyshiq, to’g’ri) bilan belgilash
   
5. 
   Nishon-belgi qo’yish metodi – areal br rangning turli formasi bilan bo’yaladi (to’q qizil, qizil, och qizil va hokazo)
   

Areallarni uzunlik (okeandan ajralish darajasi), kenglik (zonal tarqalish) va balandlik (vertikal zonallik) kabi tiplari bor.

Areallar turlicha o’lchamda bo’ladi: bir necha kv.km dan tortib, butun bir oblast yoki Yer sharining barcha qismi bo’lishi mumkin. Bazan tur areali geografik oblastlar tufayli chegaralanib qoladi. Masalan endemiklar. Endemiklar orollarda, tog’ g’orlarida, tog’li hududlarda tarqalgan. Areali tor bo’lgan hayvonlar – boyqush to’ti Strigops habrptilis Yangi Zelandiyaning buk o’rmonlari, Amazona urug’i turlari Vest Indiya orollarida tarqalgan. Gavayi nektarxo’r qushlari – svetochnitsalar Gavayi orollarida yashaydi. Barcha tor areallar endemiklar uchun xosdir.

Yer yuzi bo’ylab keng tarqalgan yoki Yer yuzining barcha qismlarida yashaydigan hayvonlar – kosmopolitlar deb ataladi. Kosmopolit hayvonlarga uy sichqoni, kalamush, kasha lot Physeter, delfin Grampus griseus, kosatka Orcinus orca, lochin Falco peregrinus misol bo’ladi.

Sistematik birlikka qarab areal hajmi ham kattalashsadi, tur areali populyatsiyanikidan, urug’ areali turnikidan katta bo’ladi va hokazo.

Areal turlari

1. 
   Sirkumpolyar – aylana. Yuqori kengliklarda yashovchi hayvonlar uchun xos. Masalan – oq ayiq, pesets, shimol bug’usi, arktika qushlari
   
2. 
   Sirkumboreal – shimoliy yarimsharni janubiy qismlarida yashovchi hayvonlar uchun xos. Masalan – tayga hayvonlari: los, rosomaxa, lochinsimon boyqush
   
3. 
   Tropikopolit – Yer sharining tropik qismlarida tarqalgan hayvonlar uchun xosdir. Masalan to’tiqushlar. Tropikopolit tushunchasi yuqori sistematik birliklar – oila va turkumlar uchun xos bo’lib, tur arealiga mos kelmaydi.
   
4. 
   Lentali yoki chiziqli areallar – ekologik faktorlar tufayli areal cho’ziladi. Bu suv havzasi yaqinida yashovchi va suv hayvonlari uchun xosdir. Masalan – Amudaryo va Sirdaryo suvlarida yashovchi soxtakurakburunlar – Pseudoscaphirrhunchus baliqlari
   
5. 
   Qo’shilgan yoki yopishgan areallar – bir turning areali boshqa turning arealiga mos keladi. Bu holat turlar o’rtasidagi ekologik munosabatlar asosan ozuqa munosabatlarida yuzaga keladi. Masalan – parazit-xo’jayin, xo’jayin-hamtovoq, yirtqich-o’lja, fitofag hayvon-ozuqa o’simligi yani jigar qurti-tuyoqli sutemizuvchilar, sher-zebra, turong’il tasmaqanot tunlami – turong’il
   

Yuqorida ko’rib o’tilgan areallar yaxlit areallar hisoblanadi. Yaxlit arealda bir xil sharoit mavjud. Ch.Darvin tur monofiletik usulda paydo bo’ladi. Keyinchalik uning populyatsiyalari boshqa hududlarga o’tadi va areal kengayadi deb aytib o’tgan. Shuning uchun yaxlit areal birlamchi areal deyiladi.

Ba’zan qismlarga bo’lingan areallar – dizyunktiv yoki uzuq-yuluq areallar ham uchraydi. Chunki areal – quruqlik yuzasi yoki suv havzasi 2 ga bo’linib qolishi mumkin (tabiiy yo’l bilan). Natijada turning populyatsiyalari orasida to’siq yuzaga keladi. Turli xil sabablarga ko’ra, areallar qismlarga bo’linadi yoki ajraladi. Masalan areal yaxlit bo’ladi, ammo tur shu arealning ma’lum bir qismlarida – orolcha ko’rinishida hududlar hosil qilib tarqaladi. Bunday areallar qismlarga ajralgan yoki fragmentizatsiyalangan areallar deyiladi. Misol o’rmonlar kesilishi natijasida turlarning ayrim massivlarda saqlanib qolishi.

Shuningdek, materikaro va okeanaro ajralish ham mavjud. Bunday ajralishning sabbi o’rtada ulkan geografik to’siq – okean bo’ladi. Ammo ekologik shart-sharoit tufayli hosil bo’lgan bunday ajralish hayvonlar yashashi uchun qulaylik tug’diradi. Areallarning ajralishi istalgan sistematik birliklarda ko’rinadi. Birlamchi traxeyalilar – Markaziy va Janubiy Amerika, Janubiy Afrika, Himolayda, Zond orollarida, Avstraliyada, Yangi Zelandiyada tarqalgan. Tuyalar oilasining Eski Dunyodagi vakillari o’rkachli tuyalar bo’lsa, Janubiy Amerikadagi vakillari lamalardir. Tapirlarning bir necha turi Markaziy va Janubiy Amerikada, 1 turi Janubiy-Sharqiy Osiyoda yashaydi. Ko’k zag’izg’on yoki hakkaning 1 kenja turi Ispaniyada, yana bir kenja turi Uzoq Sharqda hayot kechiradi.

Materikning o’zidagi areallarning ajralish sababi bahs-munozaralarga sabab bo’lgan. Masalan politopik yoki ologenez nazariyasi. Bunga ko’ra bir arealning bir necha qismlarida o’xshash turlar paydo bo’ladi (Antievolyutsion g’oya).

Hayvonlar suv oqimi, kuchli shamol va uchib ketuvchi qushlar, ko’chib yuruvchi hayvonlar orqali ham tarqaladi. Binobarin, arealning ajralishi, iqlim o’zgarishi, turlar o’rtasidagi raqobat, geomorfologik qayta tuzilish, antropogen omillar ta’sirida ham kuzatiladi. Shimoliy yarimsharda areallarning ajralishiga muzlik davri ham sabab bo’lgan. Bunga arealning muzlik tufayli ajralish deyiladi. Muzlik tufayli turlar areali fragmentatsiya holatiga kelgan. Yevropa va Uzoq Sharqda saqlanib qolgan, Sibir hududida esa yo’qolgan.

Yevropa-Uzoq Sharq ajralishi – ko’k zag’izg’on, Bombinator urug’iga mansub jerlyankalar, gorchak va vyun baliqlari, Unio urug’iga kiruvchi ikkipallali mollyuskalar uchun xosdir. Muzlik tufayli ajralishning yana bir turi Arkto-Alp ajralishi hisoblanadi. Uning Arkto-Alp va Boreo-Alp kabi turlari mavjud. Har ikki holatda ham tur Yevropaning shimoliga qarab keng tarqaladi. Ular Yevropaning tog’lari, Alp zonasi bian chegaralanadi. Belyak tovushqoni, tundra quri, uchbarmoqli qizilishton, qorayaloq Turdus torguatus, perlamutrovka kapalagi – Clossiana titania misol bo’ladi.

Agar arealning shimoliy qismi tundraga to’g’ri kelsa, Arkto-Alp ajralishi deyiladi. Masalan tundra quri. Arealning shimoliy qismi taygaga to’g’ri kelsa Boreo-Alp ajralish deyiladi. Masalan –uchbarmoqli qizilishton

Bu holat to’rtlamchi muz bosish davri bilan bog’liq. Hozirgi arealning shimoliy qismi yangi areal, janubiy – tog’li qismi relikt areal hisoblanadi. Belyak tovushqoni va tunfra quri muzlik reliktlari deb ataladi.

Areal ajralishining yana bir turi – tog’lar tufayli ajralishdir. Bunga serna misol bo’ladi. Uning alohida populyatsiyalari alohida-alohida Pireney, Alp, Bolqon, Kavkaz tog’larida yashaydi, ammo bir-biri bilan aloqada bo’lmaydi. Tog’ echkilari Capra urug’i turlari Janubiy Yevropa, Kichik va O’rta Osiyo, Kavkaz, Himolay, Janubiy Sibir, hatto Efiopiyada ham uchraydi.

Qit’alararo va okeanlararo ajralishlar yuqori sistematik birliklar uchun xosdir. Bazan turli materiklarda bir turning kenja turlari areallari joylashishi mumkin. Ajralishning yana quyidagi turlari bor:

1. 
   Yevropa-Shimoliy Amerika
   
2. 
   Osiyo-Amerika
   
3. 
   Braziliya-G’arbiy Afrika (Janubiy Atlantik)
   
4. 
   Janubiy Amerika – Madagaskar
   
5. 
   Molukka – Janubiy Amerika
   
6. 
   Janubiy Amerika – Avstraliya
   

Shular bilan bir qatorda bipolyar va amfiboreal tarqalish xususiyatiga ega hayvonlar bor. Mo’tadil iqlimli hududlarning sharqi va g’arbida tarqalgan, ammo mazkur hududning o’rtasida uchramaydigan turlar amfiboreal tarqalishga ega hayvonlar deyiladi. Bu tarqalish chistiklar, tyulenlarning ayrim turlari, koryushka, peschanka, treska uchun xosdir.

Bipolyar tarqalish – Yer yuzining ikkala qutblarida yashaydigan, lekin tropik zonada uchramaydigan hayvonlar uchun xosdir. Masalanlar – priapulidlar, finval

Bunday tarqalishlar A.Vegener, L.Berg, F.Darlington, G.Xess, R.Dits, P.N.Kuropatkin, O.G.Soroxtin, V.Xain va D.Xolden, Ch.Darvin asarlarida o’z aksini topgan.

Materiklar va okean tufayli ajralishlarning sabablari ko’pincha aniqlanmagan. Chunki paleontologik qoldiqlar topilmasligi mumkin. Ayrim areallarning ajralishini undagi turlarning chekinishi yoki qirilib ketishi deb tushuntirish mumkin.

Shuning uchun ham hozirgi vaqtda faunalarning tarqalishini asoslab beruvchi bir qancha nazariyalar bor:

1. 
   Quruqlik ko’priklari nazariyasi – bunga ko’ra materiklar florasi va faunasini o’xshashligi qadimgi davrlarda bu materiklarning kontinental ko’priklar orqali bir-biri bilan bog’langanligi bilan asoslanuvchi nazariya. Hindiston, Shri Lanka, Mdagaskar, Afrika florasi va faunasining o’xshash bo’lishi qadimda bu hududlarni birlashtirib turgan Lemuriya materigibol’gan deb taxmin qilinadi. Shuningdek, Garbiy Afrika va Janubiy Amerika o’xshash floraga ega, chunki qadimda bu qit’alar Janubiy Atlantida degan yaxlit materik bo’lgan degan taxminlar bor. Yevropa va Shimoliy Amerika uchun esa qadimgi Shimoliy Atlantida bo’lganligi etirof etiladi. Nihoyat Shimoliy Amerika va Sharqiy Osiyoni qadimda Beringiya deb atalgan yagona qit’aga birlashgan deb taxmin qilinadi.
   
2. 
   Fiksizm – kontinentlar doimiyligi nazariyasi. Bunga ko’ra qit’alar va materiklar ilgari qanday bo’lsa, hozir ham shunday ko’rinishdadir. Areal ajralishining sababi esa – ilgari yaxlit bo’lgan shu arealning ma’lum bir qismida ayrim turlarning qirilib ketganligidir.
   
3. 
   Pendulyatsiya nazariyasi- Yer o’z o’qi atrofida aylangani bois materiklar ham o’z o’rnidan jiladi yoki siljiydi.
   
4. 
   Yerning kengayishi to’g’risidagi nazariya – ulkan materik Pangeyaning bo’linishi
   
5. 
   Materiklar qalqoni va geosinklinallar haqidagi nazariyalar – bunga ko’ra, Yer po’stlog’ining turg’un uchastkalari – materiklar qalqoni bo’lib ular umuman okean suvi bilan qoplanmagan. Materiklar qalqoni Shimoliy yarimsharda Kanada, Fennoskandiya, Angar; Janubiy yarimsharda esa Braziliya, Afro-Arabiston, Dekan (Hindiston), Avstraliya hisoblanadi. Yer po’stlog’ining materi qalqonlari orasidagi qismi cho’kma yoki botiqlik tarzida yohud tog’ cho’qqisi ko’rinishida bo’ladi. Bular geosinklinallar bo’lib, E.Zyuss fikriga ko’ra Markaziy Amerikadan Sharqiy Osiyogacha bo’lgan hududda ulkan Alp geosinklinallari bo’lgan. Bu geosinklinallar shimoliy va janubiy yarimshardagi materik qalqonlarini bir-biridan ajarati turgan. Alp geosinklinali uzoq vaqtgacha Tetis nomli dengiz suvlari bilan to’lib turgan. Oxir-oqibatda intensiv tog’ hosil bo’lish jarayonlari bo’lib o’tgan. Natijada Alp tog’ burmalanishining tog’ sistemalari – Pireney, Alp, O’rta Osiyo, Himolay tog’lari hosil bo’lgan. Materik qalqonlarida tirik organizmlar evolyutsiyasining qadimgi markazlari shakllangan va ko’pchilik hollarda to’xtovsiz ravishda davom etgan.
   
6. 
   Kontinentlar dreyfi gipotezasi – geofizik A.Vegener tomonidan ishlab chiqilgan va L.S.Berg, F.Darlington tominidan rivojlantirilgan va takomillashtirilgan.
   
7. 
   Global tektonika yoki Litosfera plitalari tektonikasi gipotezasi. Bu gipotezani G.Xess va R.Dits 1960-1962 yillarda yaratishgan. Bu gipoteza keyinchalik P.Kropotkin, O.Soroxtin, V, Xain va D.Holden tomonidan rivojlantirildi.
   

Gipotezaga ko’ra, 200 mln yil oldin Yer sharida gigant materik Pangeya bo’lib, uni Pantalassa deb ataladigan okean o’rab turgan. Hozirgi Yevrosiyo va Afrika o’rtasidagi O’rta Yer dengizi qadimgi dengiz hisoblangan Tetisning bir qismi hisoblangan. 200 mln yil oldin Pangeya parchalanib, litosfera plitalari siljib boshlagan. Dreyf boshlanganidan 20 mln yil o’tgach, Trias davri oxirida Pangeya 2 ga ajralgan:

1. 
   Shimoliy materik – Lavrazia
   
2. 
   Janubiy materik – Gondvana
   

Gondvana 2 blokka – Afrika-Janubiy Amerika va Avstralo-Antarktikaga ajralgan. Yura davrida Shimoliy Amerika Afrikadan agralgan.

Kaynozoy erasida materiklar hozirgi ko’rinishda joylashgan: Avstraliya Antarktitadan ajralib shimolga siljigan, ikkala Amerika Panama bo’yni bilan tutashgan, Grenlandiya Yevropadan butunlay ajralgan.

Bir-biriga yaqin turlar bir-biriga yaqin joylashadi, ba’zan esa ular bir-birini qoplaydi. Masalan Shimoliy Yevropada belyak va rusak tovushqonlari areallari.

Bir turning areali kichik bo’lib, areali katta boshqa turlarning areali bilan o’rab olingan bo’lishi mumkin. Yashash muhitidagi turli omillar tufayli areallarning o’rab olinishi simpatriya deyiladi.

Kenja turlar areali ham yonma-yon joylshishi mumkin. Ammo bir-birini arealini qoplamasligi mumkin.

Ekologik vikariat - o’xshash biotoplarga ega mamlakatlarda mamlakatlarda sistematik jihatdan bir-biridan uzoq turuvchi formalarini bir xil yashash tarsi tufayli konvergent o’xshashligidir. Masalan – Yevropa kroti – Afrika kroti – Afrika zlatokroti – Avstraliya xaltali kroti

Sistematik vikariat – kelib chiqishi jihatidan yaqin, bir xil biotopda tarqalgan hayvonlardir. Masalan Yevropa zubri Bison bonasus va Shimoliy Amerika bizoni – Bison bison

Geografik vikariat - bir turga mansub kenja turlarning areal bo’ylab ma’lum bir hududda tarqalishi. Ularning areali alohida yoki bir-birini qoplagan bo’lishi mumkin. Masalan –Kolxida qirg’ovuli. U Kavkazdan Tinch okeangacha tarqalgan.

Turlarning tarqalish va kelib chiqish markazlari

Juda ko’p turlarning bir hududda tarqalishi – tur xilma-xilligi o’chog’i yoki turlarning tarqalish markazi deb ataladi. Janubiy Palearktikada tarqalgan bargxo’r qo’ng’izlar Theliterotarsus urug’i o’z areali chegarasida 60 ga yaqin turni birlashtiradi. Ularning ko’pchiligi – 32 turi O’rta Osiyo va Qozog’istonnung tog’oldi va pasttog’li hududlarida tarqalgan. Shrqda esa urug’ areali G’arbiy Mongoliyagacha yetib boradi (7 tur), Turkmanistonda 4 tur, Afg’onistonda 2 tur, Eronda 5 tur, Sharqiy Kavkazda 1 turdan iborat. G’arbdagi chegara Shimoliy-G’arbiy Afrikagacha yetib borgan; Yaqin Sharqda 3 tur, Saudiya Arabistonida 1 tur, Misrda – 2 tur, Tunis, Marokash, Jazoirda 5-6 tur tarqalgan.

Tur tarqalish o’chog’i 2 tipda bo’ladi.

1. 
   Bir-biriga o’xshash turlar soni ko’p bo’lgan o’choq. Masalan - Cryptosephalus
   
2. 
   Ko’p sonli turli-tuman turlarning tarqalish o’chog’i
   

Tur xilma-xillik o’chogi urug’ning birlamchi arealiga to’gri kelmaydi. Chunki tur o’zining birlamchi hosil bo’lish o’chog’idan chiqib, yangi hududlarni egallashi mumkin. Natijda shu hudud tur xilma-xillik markazi – ikikilamchi markazga aylanadi. Istalgan sistematik birlikning areali o’z tarixi davomida kengayishi va torayishi mumkin.

Agar turning qirilib ketishi yoki arealning torayishi areal periferiyasida emas, balki uning ichida b’olsa, dizyunktiv uzuq-yuluq areallar paydo bo’ladi. Mastodontlar uchlamchi davrda Afrikada paydo bo’lgan. Miotsen davrida ular Eski Dunyo hududi bo’ylab tarqalgan va shimoliy-sharqda Amerikaga o’tib olganlar. Keyingi davrlarda dastlab Evrosiyo, so’ngra Amerikada qirilib ketgan. Bu hodisa almashinish sikliga misoldir. Chunki areal bo’ylab keng tarqalayotgan tur oldida turli to’siqlar paydo bo’ladi. Shu to’siq orqasida mustaqil sikl boshlanishi mumkin. Masalan – populyatsiyaning bir qismi tasodifan suv orqali quruqlikka borib qolishi mumkin.

Otlar oilasi vakillarining tarqalish sikli yaxshi o’rganilgan. Otlarning qadimgi ajdodlari dastlab uchlamchi davr boshlarida Shimoliy Amerikadan kelib chiqqan va Yevrosiyo bo’ylab tarqala boshlagan. Uchlamchi davr oxirlariga kelib, otlar Afrika va Janubiy Amerikaga ham tarqalgan, lekin uchlamchi davr mobaynida Shimoliy Amerika otlar oilasining evolyutsiyasi va tarqalish markazi bo’lib qolgan. Boshqa qit’alardagi otlarning qadimgi vakillari qirilib borgan, ammo yuqori darajada ixtisoslashgan vakillari saqlanib takomillashib borgan.

Otlarning hozirgi yagona urug’i Shimoliy Amerikadan kelib chiqib, Yevrosiyo va Afrika, Janubiy Amerikagacha tarqalgan. To’rtlamchi davr boshlarida Shimoliy va Janubiy Amerikada otlar qirilib ketgan. Bu hududlardagi hozirgi ot zotlari esa tarixiy davrlarda Yevropadan insonlar olib borgan xonakilashtirilgan otlar hisoblanadi. Shunga o’xshash misol toshbaqalardir. Toshbaqalar dastlab uchlamchi davrda Tropik Osiyoda paydo bo’lgan, keyinchalik ular shimoliy yarimsharning mo’tadil zonasi orqali Janubiy Amerikaga o’tgan. Ko’rib o’tilgan misollar timsohlarga ham taalluqlidir. Chumchuqsimon qushlar Eski Dunyodan kelib chiqqan bo’lib, uchlamchi davrda juda ko’p formalar hosil qilgan. Bu qushlarning alohida guruhlari Shimoliy Amerikada ham xilma-xil formalarini kelib chiqishiga sabab bo’lgan.

Paleontologik materiallarning yetishmasligi yoki topilmasligi ko’pchilik quruqlik hayvonlarining tarqalish yo’li va evolyutsiya tezligini aniqlashda qiyinchilik tug’diradi. Hayvonlarning tarqalishi – bu turlar o’rtasidagi raqobatdir. Raqobatbardosh turlar esa – dominant turlardir.


IY MA’RUZA

MAVZU: FAUNA HAQIDA TA’LIMOT

Rеja:

1.Fauna haqida tushuncha

2.Fauna strukturasi

3.Endеmizm va uning paydo bo’lish sabablari

4.Faunaning yoshi

5.Faunaning gеnеzisi
Fauna Yеr yuzining ma'lum bir hududidagi yoki qismidagi biogеotsеnozlar tarkibiga kiruvchi barcha hayvon turlari yig’indisidir. Fauna tarkibiga u yoki bu viloyatdagi barcha hayvon turlari kiradi.Masalan MDH ning Еvropa qismi faunasiga shimol bug’usi,cho’l burguti, cho’rtan baliq, maxaon kapalagi,badyaga buluti kiradi.

O’zbеkiston faunasiga soxta kurakburun balig’i , qum bo’gma iloni, to’qay mushugi, sugur,Anumеta avlodi tunlamlari kiradi.Vaholanki ularning yashash muhiti har xildir.

Inson tomonidan ko’paytiriladigan va zoopark, akvarium hayvonlari fauna tarkibiga kiritilmaydi. Inson tomonidan tasodifan olib kеlingan yoki olib kеlingandan so’ng yovvoyilashib, inson ta'sirisiz hayot kеchiradigan turlar esa fauna tarkibiga qo’shiladi. Masalan Kolorado ko’ng’izi, Gеssеn chivini, shahar mo’ylovdori, sе-sе pashshasi .

Faunaning tur tarkibini to’liq aniqlash qiyindir. Birinchidan fauna tarkibidagi turlar sonining ko’p bo’lishidir. Ikkinchidan mutaxassis sistеmatiklarning yеtishmasligidir.

Shuning uchun ham faunaning o’rganishda hayvonlarning u yoki bu guruhi tur tarkibi o’rganib chiqiladi.

Tеriofauna –sut emizuvchilar faunasi

Ornitofauna –qushlar faunasi

Gеrpеtofauna –amfibiya va rеptiliyalar faunasi

Ixtiofauna –baliqlar faunasi

Entomofauna- hasharotlar faunasi

Gеlmintofauna - gеl'mintlar fauasi

Faunani o’rganishda shuning uchun ham suv va quruqlik hududiy ma'muriy birliklarga bo’linadi. Faunani bir qator bеlgilari xususiyatlari mavjud. Istalgan faunaning asosiy bеlgisi bu uning tur tarkibidir. Faunustik tadqiqotlar faunani inventerizatsiya qilish turlarni hisobga olishdan boshlanadi. Fauna tarkibiga kiruvchi turlar faunaning boyligiuni bildiradi. Faunani tur tarkibini o`rganish ko`p yillar davomida amalga oshiriladi, masalan ayrim hududlar, orollar, vohalar, tog`lar, suv havzalari to`liq o`rganilmagan. Faunaning tur boyligini solishtirma tahlil qilish shuni ko`rsatadiki faunaning egallagan hududini kattaligi aynan shu ko`rsatkich bilan bog`liq. Istalgan faunaning tur tarkibini yana bir belgisi bu uning tarkibidagi turlarni ekologik tabiati bilan bog`liq. Tropik o`rmon faunasi uchun daraxtlarda yashovchi hayvonlar hosdir. Bir tarafdan sutemizuvchilar, qushlar, reptiliya, amfibiyalar, hasharotlarni daraxtlarga o`rmalab chiquvchi fo`rmalari. Ikkinchi tarafda daraxtlar bilan tropik munosabatda bo`lgan hayvonlar mevaxo`rlar, bargxo`rlar, kemiruvchilar va daraxt qoldiqlarini parchalovchilar. Tropik fauna hayvonlarining uchun xos xususiyat yil bo`yi harakatda bo`lishidir. Dasht faunasi uchun esa yuguruvchi va uya kovlovchi hayvonlar, dag`al xashak o`t va boshoqdoshlar urug’i bilan oziqlanadigan hayvonlar, qishki uyquga ketuvchi hayvonlar xosdir.

Faunani o`rganish va taqqoslash asosida muhim zoogeografik xulosalar chiqariladi. Faunaning eng muhim xususiyatlaridan biri uning qo`shni hududlar faunasi va uzoqda joylashgan faunalar bilan aloqasidir. Faunaning o`ziga xosligi ham muhim belgidir shuningdek endemik tur va urug`lar miqdori ham faunani belgisi hisoblanadi. Fauna tarkibida endemik turkum va oilalarni bo`lishi uzoq vaqt davomida izolyatsiya -alohidalashgan holda rivojlanish bo`lganligini bildiradi. Faunadagi endemik turlar va endemik kenja turlarni bo`lishi faunaning nisbatan yosh ekanligi uning boshqa faunalar bilan alohida bo`lishini bildiradi.

Avstraliya oblasti faunasi qadimiy va o`ziga hos fauna hisoblanadi. Bu yerda sutemizuvchilarni 8 ta endemik oilasi (xaltalilar) va qushlarning 3 ta endemik oilasi, umurtqali hayvonlarni ko`pchilik endemik urug`lariga mansub hayvonlar yashaydi. Shuningdek, Neotropika oblasti faunasi ham o`ziga xos hisoblanadi. Janubiy Amerika hududida sutemizuvchilarni 12 ta, qushlarni 26 ta endemik oilasi, reptiliya, amfibiya va hasharotlarni juda ko`p endemik urug`lariga kiruvchi turlari hayot kechiradi. Golarktika faunustik olamida umurtqali hayvonlarni bir necha endemik oilasiga mansub turlari bor.

Har bir fauna ma’lum bir sistematik strukturaga ega bo`ladi. Fauna strukturasi aniqlash turli sistematik birliklarning miqdoriy nisbatini aniqlash orqali amalga oshiriladi. Fauna tarkibidagi turlarni tarqalishini, o`xshashligini va farqini geagrafik tahlil qilish ham muhim ahamiyatga ega. Shunga ko`ra bu elementlarni shimoliy, janubiy, g`arbiy va sharqiy deb nomlash qabul qilingan bunday nomlash faqat ayrim chegaralangan hududlar uchun xosdir. Faunani areali yoki tur arealini o`rganishda boshqa terminlar qo`llaniladi.

O`rta Osiyo faunasi elementlarini tarqalish xususiyatlarini ta`riflash uchun zoogeograf olim O.L Krijanovskiy (1975 yil) quyidagi terminlarni qo`llagan.

1. 
   Endemik
   
2. 
   Subendemik
   
3. 
   O`rta Yer dengizi
   
4. 
   Tog`li Osiyo
   
5. 
   Palearktika
   
6. 
   O`rta Osiyo
   

Zoogeografiyaga doir adabiyotlarda quyidagi terminlarni keng qo`llaniladi.

1. 
   Yevropa Sibir
   
2. 
   Sharqiy Sibir
   
3. 
   Markaziy Osiyo
   
4. 
   Boreal
   

Faunani geografik tahlil qilish uning tarkibiga kiruvchi turlarni tarqalish tipini belgilab beradi. Ammo bu ma`lumotlar faunani o`rganish uchun kamlik qiladi. Turlarni kelib chiqish ehtimoli, tur qanday qilib fauna tarkibiga kirganligini ham aniqlash kerak. Bu savolga faunaning tarixiy (genetik) tahlil qilish orqali javob olish mumkun. Buning uchun tur arealinigina emas, guruh arealini ham o`rganish lozim. Arealni o`rganish chogida quyidagicha savollar tug`iladi.

1. 
   O`rganilayotgan hudud ichida faunani qanday elementlari paydo bo`lgan?
   
2. 
   Qaysi turlar boshqa markazlardan bu hududga kirib qolgan?
   

Hududni o`zida paydo bo`lgan turlar faunani avtoxton turlari deyiladi.

Hudud faunasiga boshqa hududlardan markazlardan kelib qo`shilgan turlar faunaning alloxton turlari deyiladi.

Avtoxton turlari ayrim hollarda alloxton urug’larga mansub bo`ladi. Masalan: Orol sharoitida shakllangan tur mazkur orol faunasi uchun avtoxton hisoblanadi. Biror turning avtoxtonligini aniqlashda shu tur qachon paydo bo`ladi, qayerdan kelib chiqqan degan savollarga javob topish kerak bo`lib qoladi.

Alloxton turning ekologik hususiyatlarini hamda paleontologik ashyolar zarur bo`ladi. Alloxton turlarni qayd qilishda qanday qilib kelib qolgan, qachon fauna tarkibiga qo`shilgan va qayerdan kelib qolgan kabi muammolarni hal qilish lozim. Bu savollarga yechimini topish orqali alloxton turlar migratsiyasini bilib olish mumkun. Muzlik davridan bo`shagan hududlarda tarqalgan yosh faunalarni o`rganishda yuqorida aytib o`tilgan fikrlar juda muhimdir. Tarixiy geologiya tadqiqotlari yordamida alloxton turlar fauna tarkibiga qachon qo`shilganligini bilish mumkin.

K.Lindrot Fennoskandiya (Skandinavia) hasharotlari faunasini o`rgana turib ko`pchilik hasharotlar muzlik davrida muz bilan qoplanmagan qir, tog`oldi hududlarida tarqalganligini aniqlagan. Shunga ko`ra mazkur hududdagi hasharotlar o`zlari tarqalgan arealga muzlik davri boshlanmasdan burun joylashib olganlar. Pleystotsen davrida esa ular o`ziga hos “pana joyda” bo’lganlar. Skandinaviyaning yosh faunasi tarkibidagi bu hasharotlar eng qadimgi hayvonlar hisoblanadi.

Endemizm

Endemiklar- yer yuzining faqat ma`lum bir hududida tarqalgan, boshqa hududlarda umuman uchramaydigan hayvonlardir. Endemiklar - istalgan bir faunaning spetsifik komponenti bo`lib, shu faunaning boshqa faunalardan mutloq farqini ko`rsatadi.

Agar keng tarqalgan tur faunalarni bir-biri bilan o`xshashligini ko`rsatsa, endemiklar faunalar o`rtasidagi yaqqol farqni ko`rsatadi.Turli faunalardagi endemiklar miqdori bir xil emas. Endemik turlar orollarda, tog`li hududlarda ko`p tarqalgan, buning sababi geografik alohidalanishdir. Turning barcha belgilari uning geografik o’zgaruvchanligi bilan baholanadi. Agar turning biror populyatsiyasi tarqalish jarayonida izolyatsiyalangan hududga (orol yoki tog’ cho’qqisi orqali vodiyga) tushib qoldi deb aytsak, mazkur populyatsiyada tur genlarining hammasi ham bo’lmaydi. Yangi sharoitda yashay boshlagan populyatsiya moslashib ketib, o’z naslini davom qildiradi va oxir-oqibatda tur hosil bo’lishiga sababchi bo’ladi. Bu holatga misol: Afrika ko’llarida dastlabki baliqlar sixlidlar oilasi baliqlari, Gavayi orollaridagi dastlabki qushlar – svetochnitsalarni aytish mumkin. Aytib o’tilgan hayvonlar endemiklardir. Tog’li hududlar endemik turlarga boy hisoblanadi. Masalan – vizildoq qo’ng’izlarning Carabus urug’iga mansub 30 turi MDH ning Yevropa qismi tekisliklarida yuzlab turlari esa O’rta Osiyo tog’larida tarqalgan. Ularning hammasi endemik turlar hisoblanadi.

Endemik turlar hosil bo’lishi uchun faqat geografik izolyatsiya emas, ma’lum bir vaqt ham zarurdir. Faunaning to’xtovsiz uzoq vaqt rivojlanishi yangi tur hosil bo’lishi uchun imkoniyatlar yaratadi. Yashash muhitidagi sharoitlarning o’zgarishi turlarning ayrimlarining o’lib ketishiga , boshqalarining keng tarqalishiga olib keladi. Endemik turlarning ko’pligi faunaning rivojlanish vaqtini – davrini aks ettiradi. Yer sharining uchlamchi davridan buyon ekologik shart-sharoitlari o’zgarmay kelayotgan qismlarida alloxton endemik turlar ko’pchilikni tashkil qiladi. Bunga misol qilib Janubiy Amerika, G’arbiy Afrika yoki Janubiy-Sharqiy Osiyoning nam tropik o’rmonlarini aytish mumkin. Bu yerdagi faunaning to’xtovsiz rivojlanishi jarayonida nafaqat endemik turlar, balki endemik urug’lar, hattoki endemik oilalar ham shakllangan. To’rtlamchi muz bosish davridan keyin bo’shab qolgan yerlardagi shakllangan yosh fauna, aksincha endemik turlarga ega emas. Masalan – Shimoliy Amerika, Yevropa shimoli

Faunaning endemik va noendemik komponentlari o’rtasidagi farq mutloq emas. Ko’pchilik faunalarda subendemiklar yoki endemik taksonlar (urug’, tur) uchraydi.

Masalan: Afrika faunasida (Efiopiya oblastida) hayvonlarning keng tarqalgan urug’lari straus-tuyaqush, oriks antilopasi Arabistonda ham, yani Efiopiya oblasti chegaralarida ham o’z vakillariga egadirlar. O’rta Osiyo faunasiga mansub hasharotlarning ko’pchilik turlarining areallari Janubiy Kavkazorti hududlariga yetib boradi. Bu turlar O’rta Osiyo faunasi uchun subendemik hisoblanadi. Turli faunalarda endemism darajasi ham turlichadir. Avstraliya faunasida xaltali sutemizuvchilarning 8 ta endemik oilasi, qushlarning 100 dan ortiq endemik urug’lari mavjud. Neotropika faunasiga (Janubiy Amerika) sutemizuvchilarining 17 ta endemik oilasi (80% endemik tur) qushlarning 26 endemik oilasi (78% endemik urug’lar) mansubdir. Palearktikada esa (Yevrosiyoning tropik zonadan boshqa qismlari) sutemizuvchilarning va qushlarning 1 ta endemik oilasi bor.

Tarixiy nuqtai-nazardan olib qaraganda endemiklarning 2 turi bor:

1. 
   Progressiv endemiklar - neoendemiklar
   
2. 
   Relikt endemiklar – paleoendemiklar
   

Progressiv endemiklar – faunada yaqinfagina paydo bo’lgan, lekin fauna areali bo’ylab hali tarqalmagan turlardir. Ular nisbatan yosh turlar hisoblanadi. Neoendemiklar shu urug’ga kiruvchi turlardan biroz farq qilishi mumkin. Progressiv endemiklar ba’zan bir-biriga yaqin qon-qarindosh turlar guruhini hosil qiladi. Bir hududda yashovchi neoendemiklar va boshqa turlar o’rtasida bir-biridan oson ajralib turadigan farqlar mavjud. Ularning ekologik sharoitga talablari atrof-muhit sharoitlariga mos keladi.

Relikt endemiklar – paleoendemiklar bir vaqtlar areali katta bo’lib, hozirgi vaqtda faqat ayrim zonalarda saqlanib qolgan turlardir. Relikt endemiklar – faunada izolyatsiya holida tarqalgan. Ularga yaqin turadigan turlar ham bo’lmaydi. Relikt endemik urug’larning atigi bir nechta yoki bitta yagona turi mavjud bo’ladi. Ular arealda faqat ma’lum bir chegaralangan biotoplarda siyrak holda tarqalgan. Relikt endemiklar muhit sharoiti o’zgarmagan holda uzoq vaqtlardan beri o’zgarmasdan yashab kelayotgan turlardir. Relikt endemiklarga Yangi Zelandiyada tarqalgan Tumshuqboshlilar (Xartumboshlilar) turkumi Rhynchosephalia, Ponatishlilar Sphenodontidae oilasiga mansub yagona tur – gatteriya tuatara Sphenodon punctatus misol bo’ladi. Yuqori sistematik birlikka mansub konservativ endemiklar uchun dizyunktiv tarqalish xosdir. Misol – Leiopelmidae silliqoyoqlilar oilasiga kiruvchi faqat 2 tur silliqoyoq – Ascaphus truei va Liopelma hochstetteri.

Ularning har biri alohida oilaga mansubdir. Geologik yoshiga ko’ra silliqoyoqli baqalar – dumsiz amfibiyalarning eng qadimgi vakillaridir. Bu oilaning qazilma holdagi vakillarining qoldiqlari yura davri boshlariga oid yer qatlamlaridan topilgan.

Faunaning yoshi.

Fauna tarkibidagi turlar faqat geografik tarqalishi bilan emas, balki yoshi bilan ham bir-biridan ajralib turadi. Ba’zi turlar shu hududda shakllangan, ayrimlari boshqa hududlardan kelib qolgan. Ammo ularning barchasi Yer shari tarixining turli davrlarida paydo bo’lgan. Shunga ko’ra, tur yoki urug’ning yoshini va fauna tarkibiga qo’shilgan vaqtini bilish mumkin. Agar tur avtoxton hisoblansa, yuqoridagi savolga javob berish orqali 2-savolni ham yechimi aniqlanadi. Agar tur alloxton bo’lsa uning yoshini va faunaga qo’shilish davrini aniqlash uchun quyidagicha ish olib boriladi. Tur qadimgi tur bo’lsada, ammo fauna tarkibiga yaqinda qo’shilgan bo’lishi mumkin. Uning absolyut yoshini aniqlash uchun faqat paleontologik qoldiqlarni o’rganish zarur. Vaholanki, ko’pchlik hayvonlarning bunday qoldiqlari mavjud emas. Tasavvur qiling, bir hayvon turi materikda ham, unga yaqin orollarda ham yashaydi. Agar tur suv zonasidan o’ta olish imkoniyatiga ega bo’lmasa, shu hayvon hali orol materikdan ajralmasdan burun orolga ham tarqalgan bo’ladi deb aytish mumkin. Materik va orollarni geologik tarixini orqali ham tur yoshini aniqlash mumkin. Materikda va orolda bir urug’ga mansub bir necha tur tarqalgan bo’lishi mumkin.Bundan shu urug’ning umumiy ajdodining areallari qismlarga bo’linishiga geografik to’siqlar sababchi bo’lishi mumkin. Natijada tur vakillari to’siqlar tufayli alohidalashib yangi turlar hosil bo’lgan. Ular esa geografik to’siqqa nisbatan yosh hisoblanadi.

Yuqoridagi fikrlar asosida qadimgi davrlarda barcha materiklarni birlashtiruvchi yagona qit’a mavjud bo’lganligini to’grisidagi nazariya yotadi. Yagona qit’a materiklarga ajralgandan keyin suv havzalari orqali hayvonlarning areallari ajralib ketgan . hayvonlarning bir qit’adan 2-qit’aga o’tishi uchun suvning pasayish davri muhim hisoblangan. Shu davrda hayvonlar quruqlik orqali boshqa qit’alarga tarqalgan. Masalan Osiyo orqali Zond orollariga, Osiyodan Bering bo’g’ozi orqali Shimoliy Amerikaga o’tib olganlar.

Turning absolyut yoshini aniqlab bo’lmaydi, lekin uning primitivligiga qarab

Nisbatan yoshini aniqlash mumkin. Tur yoshi katta bo’lsada, mazkur fauna uchun yangi ko’chib kelgan tur hisoblanishi mumkin. Fauna tarkibini o’rganishda asosiy e’tibor shu fauna tarkibidagi ayrim turlarni “kelib qolish yoshi” ga (faunaga kelib qo’shilgan davri) qaratiladi. Buning uchun turni fauna tarkibiga kirishidagi ekologik ko’rsatkichlari ham hisobga olinadi.

Fauna tarkibidagi turlar o’zi yashayotgan hududning hozirgi ekologik sharoitlariga moslashganligi va mazkur fauna tarkibiga nisbatan qo’shilganligi va mazkur fauna tarkibiga qo’shilgan davriga ko’ra bir necha kategoriyaga bo’linadi.

1. 
   Progressiv
   
2. 
   Konservativ
   
3. 
   Relikt
   

Progressiv turlar uchun hozirgi muhit sharoiti juda qulay hisoblanadi. Bu turlarning soni ham ko’p, tarqalish areali esa muntazam ravishda kengayib boradi. Progressiv turlarga progressiv endemiklar kiradi. Ular hali o’zlari egallab turgan arealdan tashqariga chiqa olmaganlar, bunga imkoniyat ham yo’q. Qanotsiz Alp bargxo’r qo’ng’izlari Oreomela urug’iga mansub ko’pchilik turlar – O’rta Osiyoning tog’li zonalarda shakllangan va shu hududga moslashgan. Tog’ cho’qqilari va boshqa to’siqlar mazkur hasharotlarni bir-biri bilan aloqasini cheklab qo’ygan. Natijada har bir ch’oqqi o’zining endemiklariga ega bo’lgan. Progressiv turlar bir tomondan alloxton turlar ham hisoblanadi. Alloxton tur sifatida ularning arealga boshqa joydan kelib qo’shilgan, hozirda areali kengayib borayotgan qush hisoblanadi. Masalan: rusak tovushqoni – MDH ning Yevropa qismida Afg’on maynasi – O’rta Osiyoda, kanareykasimon vyurokning G’arbiy Yevropada tarqalib borayotganligi.

Konservativ turlar istalgan bir faunaning tarkibidagi turlarning ko’pchiligini tashkil qiladi. Ular qirilib yo’q bo’lib ham ketmaydi, areali ham toraymaydi. Arealni kengayib ketishi ham kuzatilmaydi. Populyatsiya miqdori o’rtacha bo’ladi, asosiy biotsenozlarning asosiy komponenti bo’lib, turli yashash joyiga ega. Hozirgi vaqtda bu turlar muvaffaqiyatli ravishda ko’paymoqda.

Reliktlar – ravnaq topgan, endilikda esa areali torayib borayotgan turlar hisoblanadi. Hozirgi ekologik shart-sharoitlar reliktlarni ehtiyojiga mos kelmaydi. Reliktlar soni kam qolgan. Relikt hayvonlar absolyut yoshiga ko’ra eng qadimgi (Gatteriya) va yosh (muzlik davri reliktlari – Markaziy Yevropa belyak tovushqoni) reliktlarga bo’linadi.

Fauna genezisi

Har bir fauna o’zining shakllanish tarixiga ega. Faunaning shakllanish jarayoni faunogenez deb ataladi, bu jarayon juda uzoq vaqt, hatto geologic davrlar davomida bo’lib o’tadi. Qadimda faunaning qanday bo’lganligi paleontologik qoldiqlarga qarab aniqlanadi. Bunga misol Sibirning abadiy muzliklaridan topilgan mamont skeleti yoki Mongoliyadan topilgan dinozavr skeleti.

Mashxur olim E.Mayr (1965) faunaning kelib chiqishi va rivojlanishini bevosita va bilvosita dalillar asosida tahlil qilib, faunogenezni 5 tipini ajratgan.

1. 
   Avtoxton adaptiv radiatsiya. Geografik jihatdan alohidalashgan hududlarda kam turlardan yani boshqa turlarning asoschisi yoki turboshisidan aktiv yo’l bilan tur hosil bo’lishi. Shu yo’l bilan Avstraliya xaltali sutemizuvchilar faunasi yoki Gavayi orollari mollyuskalari faunasi shakllangan.
   
2. 
   Bir manbadan davomiy yoki uzluksiz ravishda hududni kolonizatsiya yani egallab olinishi. Orolda fauna shakllanishining bir turi bo’lib, kolonistlar bu orolga bir oroldan kelib qo’shilib turadi. Galapagoss vulkanli orollarining Janubiy Amerikadan kelgan hayvonlar tomonidan egallab olinishi bunga misoldir.
   
3. 
   Bir necha manbadan davomiy yoki uzluksiz ravishda hududni kolonizatsiya qilinishi. Misol uchun Afrika faunasini Gondvana davri avtoxton turlari bilan birga Janubiy Amerika, Janubiy Osiyo va Yevropadan kelib qo’shilgan turlar tashkil qiladi.
   
4. 
   Ikki faunani qo’shilib ketishi. Markaziy Afrikadagi Viktoriya ko’li qurg’oqchilik va yomg’irli mavsum oralig’ida juda ko’p mayda ko’llarga ajraladi. Shu vaqtda ularning har birini faunasi paydo bo’ladi, yomg’irli mavsumda esa ularning faunasi aralashib ketadi.
   
5. 
   Spetsifik yashash joyiga moslashish. Avstraliya xaltali sutemizuvchilari bunga misol bo’ladi.
   

Shunday qilib, faunogenez jarayonini hozirgi faunaning tarkibidagi avtoxtonlar va migrantlarning ulushiga to’gri kelishi bilan tushuntirish mumkin.

V MA’RUZA
MAVZU: DUNYO ОКЕАNINING FAUNISTIК JIHАTDАN BO’LINISHI

LITОRАL ZОNА FAUNISTIК OBLASTLАRI

Rеjа:

1. Dunyo океаni faunаsining o’zigа хоs-хususiyatlаri

2. Dunyo okeanining faunistik tavsifi. Trоpiк faunistik region va uning hayvonot olami

3. Bоrеаl faunistik region va uning tabiiy chegaralari, faunistik oblastlari

4. Аntibоrеаl faunistik region – asosiy oblastlari va hayvonot olami
DUNYO ОКЕАNI FAUNАSINING O’ZIGА ХОS ХUSUSIYATLАRI

Dеngizdа hаyot кеchirish mаzкur biоtsiкlning vеrtiкаl tаrzdа qismlаrgа bo’linishi, yopishib turish uchun vа hаrакаtlаnish uchun substrаtning bo’lish-bo’lmаsligi bilаn bеlgilаnаdi.  Shundаy eкаn, dеngiz hаyvоnlаrining litоrаl, pеlаgiаl, аbissаl zоnаlаr bo’ylаb tаrqаlishi hаr-hildir.Shungа кo’rа, Dunyo океаnining zoogeografiк rаyоnlаshtirishni umumiy sхеmаsini yarаtib bo’lmаydi. Dеngiz hаyvоnlаrining turli sistеmаtiк guruhgа mаnsub judа кo’p turlаri Dunyo океаni bo’ylаb коsmоpоlit tаrzdа tаrqаlgаn. Turli sinfgа mаnsub аyrim dеngiz hаyvоnlаri hаm turlichа tаrqаlish хаrакtеrigа egа. Yuqоridаgilаrni hisоbgа оlgаn hоldа кo’pchiliк zооgеоgrаf оlimlаr dеngiz faunаsini litоrаl, pеlаgiаl vа аbissаl zоnаlаrgа аjrаtishni tаvsiya etаdilаr. Dunyo океаnining bаtipеlаgiаl vа аbissаl zоnаlаri zoogeografiyasi to’liq o’rgаnilmаgаn.Bu zоnаlаrning faunistiк jiхаtdаn bo’linishi hаm кo’plаb bаhs-munоzаrаlаrgа sаbаb bo’lmоqdа. Dunyo океаnining litоrаl zоnаsining faunistiк jihаtdаn qismlаrgа аjrаlishi yaqqоl кo’zgа tаshlаnаdi. Bu zоnаning oblastlаri fаqаt quruqliк vа iqlim zоnаlаri bilаnginа emаs, bеpоyon оchiq dеngiz sаrhаdlаri bilаn hаm chеgаrаlаngаn. g’

Litоrаl zоnа 3 tа regiongа аjrаtilаdi:

• 
  Trоpiк region – Mаrкаziy
  
• 
  Bоrеаl region – Shimоliy
  
• 
  Аntibоrеаl – Jаnubiy
  

Bu regionlаr oblastlаrgа, oblastlаr esа o’z nаvbаtidа кеnjа oblastlаrgа аjrаtilаdi.

TRОPIК REGION

        Trоpiк regiondа hаyot кеchirish shаrt-shаrоitlаri judа qulаy bo’lib, faunа evоlyutsiya dаvоmidа to’хtоvsiz-uzluкsiz rаvishdа rivоjlаnib кеlgаn. Bu regiondа judа кo’p sinflаrgа mаnsub dеngiz hаyvоnlаri hаyot кеchirаdi.Trоpiк region faunа хаrакtеrigа кo’rа 2 oblastgа аjrаtilаdi.

1. 
   Hind-Pаtsifiк oblasti.
   
2. 
   Trоpiк Аtlаntiка oblasti.
   

Hind-Pаtsifiк oblasti

        Mаzкur oblast Hind vа Tinch океаnining каttа qismini, ya’ni 40° sh.к. vа 40° j.к. оrаsidаgi hududlаrni egаllаydi. Fаqаt oblastning jаnubiy chеgаrаsi Jаnubiy Аmеriкаning g’аrbiy sохillаri bo’ylаb,sоvuq оqim tа’siridа shimоlgа qаrаb burilаdi. Hind-Pаtsifiк oblastigа, shuningdек, Qizil dеngiz vа Fоrs кo’rfаzi, Tinch океаni vа Mаlаyya аrхipеlаgi оrоllаri o’rtаsidаgi sоn-sаnоqsiz bo’g’оzlаr хаm кirаdi. Hаvо hаrоrаtining qulаy bulishi, uzоq gеоlоgiк dаvrlаr mоbаynidа muhitning stаbil-turg’un bo’lishi oblast faunаsini turli-tumаn hаyvоnlаrgа egа bo’lishigа imкоn bеrgаn. Hind-Pаtsifiк oblastidа sut emizuvchi hаyvоnlаrdаn sirеnаlаr turкumigа кiruvchi d’yugоnlаrni uchrаtish mumкin. Ulаrning bir turi Qizil dеngizdа, bоshqа bir turi Аtlаntiка океаnidа, uchinchi turi esа Tinch океаnidа hаyot кеchirаdi. Bu hаyvоnlаr yiriк bo’lib, каttаligi 3-5 m кеlаdi, suvo’tlаr sеrоb bo’lgаn кichiк кo’rfаzlаrdа yashаydi, bа’zаn trоpiк dаryolаrning quyilish jоylаridа hаm uchrаb turаdi. Hind-Pаtsifiк oblasti uchun dеngiz qushlаridаn кichiк bo’rоn qushlаri vа gigаnt аl’bаtrоslаr хаrакtеrli hisоblаnаdi. Ushbu oblastdа dеngiz ilоnlаrining 50 gа yaqin turi qаyd qilingаn. Ulаrning bаrchаsi zаhаrli bo’lib, кo’pchiligidа suzishgа yordаm bеrаdigаn mоslаmаlаri mаvjud. Dеngizning bаliqlаr faunаsi hаm judа хilmа-хildir. Ulаr tаshqi tоmоndаn turli хil rаnglаrdа chirоyli tusdа tоvlаnib turаdi. Bundаy bаliqlаrgа jаg’lаri o’sib каttаlаshgаn diоdоn, tеtrаdоn, кuzоvкаlаrni, коrаllаr vа suvo’tlаrni tishlаb uzib оlаdigаn vа mаydаlаydigаn to’tiqush bаliqlаrni, zаhаrli tiкаnlаri bo’lgаn jаrrоh bаliqlаrni misоl qilib оlish mumкin.

        Dеngizlаrdа оltinurli vа sаккiznurli коrаll pоliplаrning fаоliyati nаtijаsidа judа каttа коrаll riflаri hоsil bo’lаdi. Коrаll riflаri Hind-Pаtsifiк oblasti biоtsеnоzlаrigа tipiк misоldir. Ushbu biоtsеnоzlаrdа turli shакllаrdаgi chig’аnоqlаrgа egа ptеrоtsеrаs vа strоmbus mоllyusкаlаri yashаydi. Tаnаsining оg’irligi 250 кg кеlаdigаn gigаnt tridакnаlаr hаm shu biоtsеnоzning аsоsiy vакili hisоblаnаdi.

        Shuningdек, Хitоy vа Yapоniyadа trеpаng dеb аtаlаdigаn vа оvqаtgа ishlаtilаdigаn gоlоturiyalаrni hаm uchrаtish mumкin. Dеngiz hаlqаli chuvаlchаnglаridаn pаlоlо кo’pаyish dаvridа sоn-sаnоqsiz miqdоrdа suv yuzаsigа кo’tаrilаdi. Bu chuvаlchаnglаr dеngiz hаyvоnlаri uchun оzuqа hisоblаnsа, Pоlinеziyaliк аhоli tоmоnidаn hаm оvqаtgа ishlаtilаdi. Hind-Pаtsifiк oblasti mаhаlliy faunаning fаrqigа кo’rа:Hind-G’аrbiy Pаtsifiк, Shаrqiy Pаtsifiк, G’аrbiy Аtlаntiк, Shаrqiy Аtlаntiк кichiк oblastlаrigа bo’linаdi.

Trоpiк Аtlаntiка oblasti.

         Trоpiк Аtlаntiка oblasti Hind-Pаtsifiк oblastigа qаrаgаndа кichiкrоq mаsоfаgа cho’zilgаn. Ushbu oblast Аmеriкаning Shаrqiy vа G’аrbiy sоhillаrini, Vеst Indiya аrхipеlаgi suvlаrini, Аfriкаning g’аrbiy sоhillаrini o’z ichigа оlаdi. Trоpiк Аtlаntiка oblasti faunаsi yuqоridа кo’rib o’tilgаn oblastniкigа nisbаtаn каmbаg’аldir. Fаqаt Vеst-Indiya dеngizlаridаgi коrаll riflаri turli хil hаyvоnlаrdаn ibоrаt bоy faunаgа egа. Dеngiz hаyvоnlаridаn lаmаntinlаrni uchrаtish mumкin. Ulаr Trоpiк Аfriка vа Аmеriка dаryolаrigа o’tishlаri mumкin. Кurакоyoqlilаrdаn оqqоrinli t’yulеnlаr, dеngiz аrslоnlаri, gаlаpаgоss mushuкlаri yashаydi. Bu oblastdа dеngiz ilоnlаri uchrаmаydi. Bаliqlаr faunаsi хilmа-хildir. Ulаrgа gigаnt sкаt-mаntа vа spоrt usulidа оvlаnаdigаn, uzunligi 2 m кеlаdigаn yiriк tаrpаnlаrni misоl qilib оlish mumкin. Коrаll riflаri fаqаt Vеst Indiyadа аvj оlib rivоjlаngаn. Bu yеrdа Tinch океаn mаdrеpоrаlаri uchrаmаsаdа, акrоpоrа urugigа mаnsub коrаll pоliplаr,millеpоrа каbi gidrоid коrаllаr uchrаydi. Аyniqsа sоn-sаnоqsiz miqdоrdа uchrаydigаn хilmа-хil кrаblаr Trоpiк Аtlаntiка oblasti uchun хаrакtеrlidir. Аfriкаning g’аrbiy sоhilini litоrаl qismi faunаsi judа «каmbаg’аl» faunа bo’lib, коrаll riflаri vа ulаr bilаn bоg’liq коrаll bаliqlаri hаm uchrаmаydi.Trоpiк Аtlаntiка oblasti G’аrbiy Аtlаntiк vа Shаrqiy Аtlаntiк oblastlаrigа аjrаtilаdi