24-iyul 2014 yil ma’lumot

Beqarorliklar asosida nima turibdi?

Tanqidchilar Xitoy hukumati yaqin yillarda uyg‘urlarga qarshi tazyiqlarni oshirganini aytishadi

Masalaning murakkabligi hisobga olinarkan, ko‘plar uyg‘urlar va Xitoy xanlari o‘rtasidagi etnik tanglikni iqtisodiy va madaniy omillar bilan bog‘laydilar. Aynan mana shu tanglik mintaqada zo‘ravonliklarni keltirib chiqargan.
Yaqin o‘n yilliklarda energetika va sanoat sohasida yo‘lga qo‘yilgan yirik loyihalar Shinjon shaharlariga taraqqiyot olib keldi. Bu esa, mamlakat sharqiy hududlaridagi yuqori malakali Xitoy xanlarini o‘ziga tortdi.
Aytilishicha, eng yaxshi ishlar ularga berilgani va aksariyat iqtisodiy jihatdan muvaffaqiyatga erishgani, bu esa, uyg‘urlarni g‘azablantirgani aytiladi.
Faollariga ko‘ra, Xitoy davlati bosqichma-bosqich uyg‘urlar dini, tijorati va madaniy faoliyatiga bolta urmoqda.
Uyg‘urlar Islomiy majburiyatlarini bajarishda keskin cheklovlarga duch kelayotganlarini aytishadi. Ularga ko‘ra, masjidlar borgan sari kamaymoqda va diniy maktablarga nazorat kuchaytrilmoqda.
Xalqaro Amnesti guruhi 2013 yil chiqargan hisobotga ko‘ra, hukumat "noqonuniy diniy" va "bo‘lginchi hatti-harakatlar" degan tamg‘a bilan "madaniy qadriyatlarni tinch ifodalash"ga qarshi kurash olib boradi.

Qishloq xo‘jaligi va tijorat Shinjon iqtisodi muhim qismi hisoblanadi

2014 yil iyul oyida Shinjondagi ba‘zi davlat idoralaridagi musulmon xizmatchilarga Islomning muqaddas oyi - Ramazonda ro‘za tutish taqiqlangan. Xitoy hukumati Shinjonda ro‘za tutishga ilk bor taqiq kiritgani yo‘q. Ammo, bu galgi qaror uyg‘ur ekstremistlari tomonidan amalga oshirilgani ishonilgan hujumlar ortidan olindi. Ayni paytda bunday cheklovlar mintaqadagi tanglikni yanada kuchaytirishi ehtimolidan xavotirlar bildiriladi.
Zo‘ravonliklar qanday rivoj topdi?
Hukumat 1990 yilgi ko‘cha namoyishlaridan ortidan va 2008 yilgi Pekin Olimpiada o‘yinlari oldi uyg‘urlarga nisbatan bosimlarni oshirganlikda ayblanadi.
Ammo, 2009 yilga kelib hodisalar haqiqatda avjga chiqdi, poytaxt Urumchida kuzatilgan keng ko‘lamli etnik chiqishlarda 200 inson o‘ldirildi. Rasmiylar o‘lganlarning aksari Xitoy xanlari ekanini aytishadi.
Shundan so‘ng, Pekin Shinjonda xavfsizlikni kuchaytirdi va ko‘plab uyg‘urlarni gumondorlar sifatida hibsga oldi. Biroq, zo‘ravonliklar bu bilan to‘xtamadi.
2012 yilning iyunida 6 nafar uyg‘ur Xo‘tandan Urumchiga uchayotgan samolyotni olib qochishga uringani xabar qilindi.
2013 yil apreli va iyunida yana qon to‘kildi. Shanshan tumanida, davlat matbuoti tili bilan aytganda pichoqlar bilan qurollangan olomon mahalliy hukumat binolariga hujum qilarkan, politsiya o‘t ochdi va 27 inson hayotdan ko‘z yumdi.

Pekin markazidagi Tyananmen maydonidagi portlashda Uyg‘ur bo‘lginchilari ayblandi

Hodisalar yuzasidan tafsilotlarni aniqlash mushkul, chunki xorijiy jurnalistlarning mintaqaga kirishlari qattiq nazorat qilinadi.
Yaqin oylarda oddiy odamlarni nishonga olgan kattaroq ko‘lamdagi zo‘ravonliklar kuzatildi.
2014 yil mayida Urumchi bozorida portlovchi vositalar joylangan ikki avtomashina to‘qnasharkan, kamida 31 inson nobud bo‘ldi va 90dan ortiq kishi tan jarohati oldi. Xitoy buni "zo‘ravon terror hodisasi" deb ta‘rifladi.
30 aprel kuni esa, Urumchi markaziy poyezd stantsiyasida bomba portlagandi. Hodisada 3 inson o‘lgan va 79 kishi yaralangandi.
Ayrim hodisalar Shinjon tashqarisida amalga oshirildi. 1 mart kuni Kunming poyezd stantsiyasida odamlarga pichoqlar bilan hujum qilishgan. 29 inson hayotdan ko‘z yumgan. Unda ham Shinjon bo‘lginchilari ayblangan.
2013 yil 28 oktyabr kuni Pekinning Tyananmen maydonida to‘satdan avtomobil olomon ustiga yurgan va keyin portlab ketgan.
So‘nggi hujumlarga javoban Xitoy hukumati "terrorizmga qarshi bir yillik kampaniya" boshlaganini e‘lon qildi.
Bunga Shinjondagi shaharlarda xavfsizlikni kuchaytirish va mintaqada navbatdagi harbiy mashg‘ulotlarni o‘tkazishni ham o‘z ichida oladi.
Shuningdek, qator "terror guruhlari"ga uzoq yillik qamoq jazolari berilgani va hibsga olingani haqida xabarlar keldi.
Xitoy davlat matbuoti ekstremistik faoliyatlarda ayblanib hukm qilingan odamlar uzun ro‘yxatini e‘lon qildi. Ayrimlarga o‘lim jazo berilgandi.
2014 yil yanvarida nufuzli Uyg‘ur professori Ilhom To‘xta bo‘lginchilikda ayblanib qo‘lga olindi va u hamon qamoqda qolmoqda.

Xitoy Shinjonda harbiy hozirligini oshirgan

Xitoy Shinjon va mintaqa tashqarisida yuz bergan zo‘ravonliklarda Sharqiy Turkiston Islomiy Harakati (ShTIH) va undan ilhomlangan odamlarni ayblaydi.
ShTIH Xitoyda mustaqil Sharqiy Turkiston davlati barpo etishni ilinjida ekani aytiladi. Qo‘shma Shtatlar davlat departamenti 2006 yil ShTIHni "uyg‘ur bo‘lginchi guruhlarini eng jangarisi" sifatida qayd etgan.
Ammo, Sharqiy Turkiston Islomiy Harakati nimalarga qodir ekani qorong‘u qolarkan, ayrimlar guruhning jiddiy ekstremistik amaliyotlarni tashkil qilishga qanchalar imkonli ekanini savol ostiga oladi.
ShTIHning o‘zi biron bir hujum ortida turganini aytmaydi. Xitoy hukumati esa, Sharqiy Turkiston Islomiy Partiyasi Kunmingdagi hujumni qo‘llab-quvvatlab videoyozuv tarqatgani haqida aytadi.
Shinjonga aloqador zo‘ravonliklarning kuchayishi, uning ortida kim va qanday omillari turgani borasidagi savollarga javob topish uchun ko‘proq tadqiqlot o‘tkazish kerak bo‘ladi.