24 Klassik iqtisodiy maktabg’a muxolif g’oyalarning’ vujudg’a kelishi. Tayanch tushuncha va iboralar Maltus; arifmetik va g’eometrik prog’ressiya; «aholi nufusi nazariyasi»

Nassau Vilyam Senior (1790-1864) Londondag’i mashhur Oksford universitetining’ siyosiy iqtisod kafedrasi professori, «tiyilish» va «so’ng’g’i soat» nazariyalarining’ muallifi sifatida mashhur bo’ldi.
N.Senior G’’oyalari «Siyosiy iqtisod fani ocherklari» (1836) va «Fabrika qonunchilig’i to’G’’risidag’i xatlar»da bayon etilg’an.
U o’zining’ qiymat nazariyasida qiymatni baho bilan bir narsa deb hisoblaydi va qiymat talab bilan taklifg’a boG’’liq, deydi. U mehnat (ishchilarning’ «qurboni») bilan bir qatorda kapitalistning’ «tiyilishi»ni ham qiymatning’ manbai deb e’lon qiladi.
«Tiyilish» nazariyasi. Bu nazariyada N.Senior kapitalni kapitalistning’ berayotg’an «qurboni» deb hisobladi. Uning’ ta’kidlashicha kapitalist o’z kapitalini ishlab chiqarish sohasig’a qo’yg’anda (investistiya) o’zining’ shahsiy iste’molidan g’o’yo ma’lum davr «tiyilib» turadi, mehnat esa o’z navbatida ishchining’ dam olish va tinchlik evazig’a qilg’an «qurboni» deb qabul qilinadi. Shuning’ uchun ish haqi va foyda kapitalist va ishchi berg’an teg’ishli «qurbonlar» uchun bab-baravar mukofot emish. N.Senior Rikardoning’ qiymatni ish vaqti bilan belg’ilashig’a qarshi chiqadi, uning’cha foyda kapitalistning’ «mehnati»dan, foiz esa uning’ sabr-qanoatidan hosil bo’lishini kashf qildi.
N.Seniorning’ yana bir «kashfiyoti» uning’ «so’ng’g’i soat» nazariyasidir. Sanoat to’ntarilishi va mashinalarning’ kirib kelishig’a qaramasdan, ishchilarning’ ish soatlari nihoyatda yuqori bo’lib, shu sababli XIX-asrning’ 30 yillarida Ang’liyada 10 soatlik ish kuni uchun ko’rash kuchayib ketdi.
3. FRANSIYaDAG’I NAMOYoNDALARNING’ G’’OYaLARI
Franstiyadag’i shu davrdag’i iqtisodiy G’’oyalarning’ rivoji Jan Batist Sey (1767-1832) nomi bilan boG’’liq. Bo’lajak olim Lionda savdog’ar oilasida tuG’’ildi va keyinchalik yirik fabrikantg’a aylandi. U yaxshi ta’lim oldi, ammo savdo sohasida ancha erta hizmat qila boshladi. U inqilobni qo’lladi. Napoleon Bonapart xukumatida moliya sohasida ishladi. Uning’ birinchi asari «Siyosiy iqtisod risolasi» 1803 yilda chiqdi va hayoti davomida besh marta qayta nashr qilindi, qayta ishlandi va uning’ bosh asari sifatida qoldi. 1817 yilda «Siyosiy iqtisod katexizisi» (Katexizis - g’rekcha «nasihat», «qo’llanma» mazmunig’a eg’a), 1828-30 yillarda olti tomlik «Siyosiy iqtisod kursi» kitobi ham chop etildi. Bu kitoblarda u sanoat burjuaziyasi tarafdori, merkantilizm dushmani va iqtisodiy liberalizmni qo’llab-quvvatlovchi olim sifatida ma’lumdir.
Sey Smit ta’limotini tarG’’ib etish va sistematik izohlash bahonasida uning’ ilmiy jihatdan ancha bo’sh G’’oyalarini rivojlantirdi va tartibg’a soldi. D.Rikardo bu olimning’ ilmiy merosig’a yuqori baho berdi va uning’, ya’ni «Sey qonuni» ni tan olg’an.
Olimning’ tadiqot predmeti sifatida avvalo jamiyatning’ moddiy farovonlik problematikasi qaraladi, boylikning’ manbai esa millatning’ iqtisodiy potenstialig’a boG’’liqdir.