24 Klassik iqtisodiy maktabg’a muxolif g’oyalarning’ vujudg’a kelishi. Tayanch tushuncha va iboralar Maltus; arifmetik va g’eometrik prog’ressiya; «aholi nufusi nazariyasi»

ANG’LIYaDAG’I NAMOYoNDALARNING’ G’’OYaLARI

Ing’liz iqtisodchisi Tomas Robert Maltus demog’rafiya muammolari to’G’’risida birinchilardan bo’lib fikr yuritg’an bo’lmasa-da, «Nufus nazariyasi»ni ilk bor u yaratdi. Bu muammo bo’yicha barcha munozaralarda uning’ nomi birinchilardan tilg’a olinadi. Masalan, Aristotel (m.a. 384-322) «Siyosat» asarida aholisi kam sonli mamlakatni ideal davlat deb hisoblag’an, chunki shunda sostial g’armoniya bo’ladiki, aholi me’yordan ko’p bo’lsa sostial ziddiyat kelib chiqadi. T. Maltus U nikoh to’G’’risida qonun taklif etg’an, unda erkaklarg’a 37, ayollarg’a 18 yoshg’acha farzand qurish taqiqlang’an, uning’cha aholi ko’plig’i er etishmaslig’ig’a olib keladi va u qashshoqlikka mahkum etiladi.
F.Kene (1694-1774) «Aholi» (1756y.) maqolasida insonlar «boylik» manbai ekanlig’ig’a ancha yaqin fikrlarni ilg’ari surdi. «Mamlakatning’ buyuklig’i uning’ aholisi bilan», deg’an edi u. Aholi mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirib, odamlar mehnatidan foydalanish masalalari davlatning’ bosh iqtisodiy siyosati ob’ekti bo’lishi kerak. Bu fikr A.Smit tomonidan rivojlantirildi.
V.Petti ham aholini ayniqsa uning’ mehnat qiladig’an qismini uluG’’lag’an, boylik yaratuvchi deb hisoblag’an, birinchi bo’lib «insoniy kapital» tushunchasini kiritg’an.
T.R.Maltus (1766-1834) dvoryan oilasida tuG’’ildi, 1788 yil Kembridj universitetini bitirg’ach, qishloq ruhoniysi sifatida ishlay boshladi, ilohiyot fanidan ilmiy darajag’a eg’a bo’ldi. 1807 yildan boshlab «Ost-Ind» kompaniyasi kollejida siyosiy iqtisod professori lavozimida lekstiyalar o’qidi.
Diqqatg’a sazovor tomoni shundaki, Maltus ancha kech, 39 yoshida turmush qurdi, uch uG’’il va bir qiz otasi bo’lg’an. Ag’ar obrazli aytadig’an bo’lsak, o’z ta’limoti va takliflarig’a amal qilg’an. Taniqli iqtisodchi D.Yum va boshqalar bilan do’st bo’lg’an.
T.Maltus yashag’an davr Ang’liyada sanoat inqilobi amalg’a oshayotg’an yillar bo’lib, qayta ishlab chiqaruvchilar ommaviy qashshoqlashdi, ishsizlar armiyasi ko’paydi, ishchilarning’ iqtisodiy ahvoli tobora yomonlashdi. Xuddi shu holatlarg’a baho berish, uni izohlash, bu ahvolning’ sababi nimada ekanlig’ini tushuntirish Maltusg’a nasib etdi. Uning’ asosiy asarlari quyidag’ilar: «Aholi nufusi qonuni to’G’’risidag’i tajriba» (1798), «Er rentasining’ tabiati va o’sishi to’G’’risidag’i tajriba» (1815), «Siyosiy iqtisod prinstiplari» (1820 yilda yozilg’an va avvalg’i kitobni qayta ishlab, ikki jildli asarg’a aylantirilg’an). Bu asar uning’ do’sti D.Rikardoning’ «Siyosiy iqtisodning’ boshlanishi» asaridan uch yil keyin chiqqan bo’lib, nazariy metodolog’ik jihatdan undan keskin farq qilmaydi. Bu asarlarda Maltus lendlordlar manfaatini himoya qiladi, ammo er eg’alari va kapitalist-fabrikantlarning’ manfaatlari mos kelsa va ishchilarg’a qarshi qo’yilsa, ularning’ ikkalasini qo’llab-quvvatladi, xukmron sinflarni oqladi, ommaning’ och-yalanG’’ochlig’i va oG’’ir ahvolida ularning’ hech qanday aybi yo’qlig’ini isbotlamoqchi bo’ldi. Mavjud tizimni takomillashtirish keraklig’ini u hayolig’a ham keltirmadi, buni o’zig’a xos utopiya deb hisobladi.
Aholi nufusi nazariyasi Maltus g’uyoki tarixiy manbalarg’a asoslanib, insoniyatning’ nihoyatda tez o’sg’anlig’ini isbotlashg’a o’rinadi. Bu o’sish tirikchilik vositalari, kamchilig’i kasalliklar, urushlar, chaqaloqlarni o’ldirish, tuG’’ilishni ihtiyoriy tartibg’a solish yo’li bilan sekinlashtirilmag’anda ahvol bundan ham yomon bo’lar ekan.
Maltus tabiat bilan hamohang’ o’simlik va xayvonlarning’ cheksiz ko’payishi va yashash uchun kerakli mablaG’’lar o’sishi yo’nalishlarini tadqiq etadi. Ag’ar insonlar har 25 yilda ikki marta ko’payib, g’eometrik prog’ressiya asosida ortib borsa (1, 2, 4, 8, 16, 32, 64, 128, 256 va hokazo), tirikchilik vositalari eng’ qulay sharoitlarda ham arifmetik prog’ressiya asosidag’ina ko’payishi mumkin (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 va hokazo).
Bunday sharoitda 200 yildan so’ng’ aholi sonining’ tirikchilik vositalarig’a nisbati 256 : 9, 300 yildan so’ng’ esa 40096 : 13 bo’ladi va hokazo.