261f7bc3-8367-496e-b1df-ed27abe51313/841ff325-af11-45ce-ab8a-4e35e0f406d7

Detallar sirtlari shaklining chetlanishlarini me`yorlash. 
Shakl chetlanishlari va cheklamalari. SHakl va joylashuvlar cheklamalari 
xamda chetlanishlarning asosiy kurinishlariga tegishli atama va ta`riflar GOST 
24642-81 (O`YYOK ning ST SEV 301-76 standarti) bilan aniqlanadi. 
Sirt (profil’) shaklining chetlanishi deganda real sirt (real profil) shaklining 
nominal sirt (nominal profil) shaklidan cheklanishi tushiniladi. Sirtning g’adir–
budurligi to`lqinsimonlikdan farqli holda shakl cheklanishi tushiniladi. 
Asoslangan hollarda shakl chetlanishini sirt g’adir-budurlikni qo`shib 
me`yorlashga to`lqinsimonlikni alohida me`yorlashga (yoki shakl cheklanishining 
bir qismini to`lqinsimonlikni hisobga olmay me`yorlashga) ruxsat etiladi. 
Sirtlar shakli va joylashuvidan cheklanishlarni me`yorlash va miqdoriy 
baholash urinma to`g’ri chiziqlar sirtlar va profillar prinsipiga asoslanadi. 
Urinma to`g’ri chizik real profilga urinuvchi va detal materiallaridan 
tashqarida joylashgan shunday to`g’ri chiziqki, toki undan me`yorlayotgan qism 
chegaralaridagi real profil eng uzoq joylashgan nuqtasining chetlanishi minimal 
o`iymatga ega bo`lsin.

---

4.1.–shakl. To`g’ri chiziqli urinma (a) va aylanma urinma 
Urinma aylana tashqi aylanuvchi sirt real profil atrofida tashqaridan chizilgan 
minimal (4.1. shakl) yoki ichki aylanuvchi sirt real profil atrofida tashqaridan 
chizilgan maksimal diametrli aylana (4.1 shakl). 
Urinma tekislik – real sirt bilan aylanuvchi va detal materiali tashqarisida 
joylashgan shunday tekislikki, toki undan me`yorlangan qism chegaralaridagi real 
sirt eng uzoq nuqtasining chetlanishi minimal miqdorga ega bo`lsin.
Urinma slindri – real tashqi sirt atrofida chizilgan minimal diametrli tashqi 
yoki real ichki sirt ichiga chizilgan maksimal diametrli ichki slindr. Urinma sirt va 
profillar detallar tutashuvining nulli tigizmaslikli o`tkazmalaridagi sharoitlariga 
mos keladi. O`lchashda urinma sirtlar bo`lib nazoratchi plitalar, interferension 
oynalar, lekalali va qiyoslovchi plitalar, kalibrlar, nazoratchi opravkalar va 
boshqalarni ishchi sirtlari xizmat qiladi. SHakl cheklanishi miqdoriy jihatdan 
urinma normal bo`yicha real sirt nuqtalaridan urinma sirtgacha bo`lgan eng katta 
masofa baholanadi. Quyidagi harfiy belgilar qabul qilingan:
- shakl cheklanishi yoki sirtlar joylashuvi cheklanishi;
T – shakl yoki joylashuv cheklamasi. 
L - me`yorlanadigan qism uzunligi. 

---

4.2. – shakl. Slindrik sirtlar shaklining ko`ndalang kesimdagi chetlanishlar. 
Silindrik sirtlar shaklining chetlanishlari. Davliylikdan chetlanish – real profil 
nuqtalaridan urinma aylanagacha bo`lgan eng katta 
masofa (4.2.-shakl). 
Doiraviylik cheklamasi T doiraviylikdan cheklanishning eng katta ruhsat etilgan 
miqdori. Doiraviylikning cheklama maydoni – doraviylik cheklamasi T ga teng 
masofada biri boshqasidan orqali qoladigan ikkita konsentrik aylanalar bilan 
chegaralangan spiralning markazi orqali o`tuvchi yoki aylanish sirti o`qiga 
perpendikulyar tekislikdagi soha. 
Doiraviylikdan cheklanishning xususiy ko`rinishlari bo`lib ovallik va ogranka 
xisoblanadi.
Ovalilik – doiraviylikdan cheklanish, unda real profil eng katta va eng 
kichik diametrlari o`zaro perpendikulyar yo`nalishlarda joylashgan ovalsimon 
figurani hosil qiladi (4.2. shakl).
Ogranka – doiraviylikdan cheklanish, unda real profil eng katta va eng kichik 
figuradan iborat bo`ladi. Ogrankaning yoqlari juft yoki toq sonli bo`lishi mumkin. 
Yoqlar toq sonli ogranka o`lchamining tengligi bilan xarakterlanadi (4.2. shakl). 

---

Detalning ovalligi masalan tokarlik yoki silliklash dastgohi shpindelining zarbasi 
detalning disbalansi va boshqa sabablar tufayli paydo bo`ladi. Ogrankaning paydo 
bo`lishi detal oniy aylanish markazi vaziyatining o`zgarishi bilan tushuntiriladi. 
Masalan markazsiz silliklashda . 
Ovallik va ogranka miqdoriy jihatdan xuddi doiraviylikdan cheklanishdan 
baxolanadi (4.2. shakl).
Slindrlikdan cheklanish – me`yorlanayotgan L – kism chegaralarida real sirt 
nuqtalaridan to urinma slindrgacha bo`lgan eng katta - masofa (4.2. shakl). 4.2. 
shaklda slindrlik cheklamasi T ga teng masofada biri boshqasidan orqaga 
qoladigan o`qlari ustma – ust bir va ikki slindrlar bilan chegaralangan fazo bilan 
aniqlanadigan slindrlikning cheklama maydoni ko`rsatilgan. 
Slindrik sirt bo`ylama kesimi profilining chetlanishi – me`yorlanayotgan L 
kism chegarasida o`qlari orqali o`tuvchi tekislikda yotgan real sirtni yasovchi 
nuqtalardan to urinuvchi profilning mos tomonigacha bo`lgan eng katta masofa 
(4.2.–shakl). Bunday chetlanishning cheklama maydoni T 4.2. – shaklda 
tavirlangan. Bo`ylama kesim profilning chetlanishi yasovchilarning to`g’ri 
chiziqlilik va parallelilikdan cheklanishni xarakterlaydi. Bo`ylama kesim profili va 
cheklanishning xususiy ko`rinishlari bo`lib konussimonli, bochkasimonlik va 
egarsimonlik hisoblanadi. 
Konussimonlik – bo`ylama kesim profilining chetlanishi, unda yasovchilari 
to`g’ri chiziqli lekin parallel emas (4.2 – shakl). 
Bochkasimon – bo`ylama kesim profilining yasovchilari to`g’ri chiziqli emas 
va diametrlari kesim chekkalaridan o`rtasi tomon oshib boradigan cheklanishi (4.2. 
– shakl). 
Egarsimonlik – bo`ylama kesim profilining yasovchilari to`g’ri chiziq
bo`lmagan va diametrlari kesimi chekkalaridan o`rtasi tomon kamayib boradigan 
(4.2. – shakl). 
Miqdoriy jihatdan konussimonlik, bochkasimonlik va egarsimonlik xuddi 
bo`ylama kesim profilining chetlanishidan baholanadi. 
Bochkasimonlik ko`pincha lyunetsiz markazlarda ingichka uzun vallarni 

---

yo`nganda paydo bo`ladi. Yo`g’on katta vallar ko`pincha valning chekkalari 
bo`yicha ko`p siljishidan (kesuvchi kuchlarning tashkil etuvchilari ikkala 
markazlar oralig’ida ancha tekis taqsimlanadi). egarsimon bo`lib qoladi. 
Bochkasimonlik va egarsimonlik shuningdek dastgoxlar staninalari 
yo`naltiruvchilarning xatoliklari va boshqa sabablar tufayli paydo bo`lishi mumkin. 
Detallarning talab qilingan shaklini hosil qilish uchun pardozlash aparatlarining 
uzul kesil termik ishlov bergandan so`ng bajarish maqsadga muvofiqdir. 
Keskichning yoyilishi, dastgoh shpindeli va ketingi babka pinoli geometrik 
o`qlarning ustma-ust tushmasligi makazlar o`qining stanina yo`naltiruvchilariga 
parallelligidan chetlanishi konissimonlikning sababchisi bo`lib hisoblanadi.

---

Jadval 4.1. 
Shakl va joylashish dopusklari va ularning shartli belgilari 
Dopusk
lar 
guruhi 
Dopusk turi 
Belg
isi 
Dopusk
lar 
guruhi 
Dopusk turi 
Belg
isi 
Sha
kl 
dopus
ki
To`g’richiziqlikda
n 
 
Sha
kl 
va
joyl
as
his
h 
dopus
klar
ining 
yig
’indi
qiym
ati
Radial tepish 
 
Tekislikdan 
Yon yuzaning 
tepishi 
Aylanalikdan
Berilgan 
yo`nalishda tepish 
Bo`ylama kesim 
profilidan 
To`liq radial tepish 
Yon yuzaning 
to`liq tepishi 
Slindrlikdan 
Joylas
his
h 
dopus
klar
i 
Parallellikdan 
Berilgan profilning 
shakli 
Perpendikulyarlik
dan 
Qiyalikdan 
Berilgan yuzaning 
shakli 
O`qdoshlikdan 
Simmetriklikdan 
Pozitsiyadan 
O`qlarning 
kesishishidan 
 

---

Fazoda o`qning to`g’ri chiziqlikdan 
chetlanishi va o`q to`g’ri 
chiziqliligining cheklama maydonini T 4.2. – shaklda ko`rsatilgan. Bu atama 
o`qning egiluvchanligi atamasini almashtiradi. 
Yassi 
sirtlar 
shaklining 
chelanishlari. 
YAssilikdan 
chetlanish 
me`yorlanayotgan qism chegaralarida real sirt nuqtalaridan to urinuvchi 
tekislikkacha bo`lgan eng katta masofa kabi aniqlanadi (4.3. – shakl).
Yassilikning cheklama maydoni – yassilik cheklama T ga teng masofada biri 
ikkinchisidan orqada qoladigan ikkita parallel tekisliklar bilan chegaralangan soha 
(4.3. – shakl).
Kabariqlar (4.3.–shakl) va botiqlik (4.3.–shakl) yassilikdan cheklanish
xususiy ko`rinishlari bo`lib hisoblanadi. Tekisliklar to`g’ri chiziqlikdan chetlanish 
(4.3.–shakl) real profil nuqtalardan to urinuvchi to`g’ri chiziqkacha bo`lgan eng 
katta masofa kabi aniqlanadi. Tekislikda to`g’ri chiziqlikning quyi maydoni shu 
shaklning o`zida ko`rsatilgan. 

---

4.3. – shakl. Chetlanishlarning joylashuvi. 
Sirtlar shakli va joylashuvining chetlanishlarini o`lchash usullari va vositalari. 
Detallar sirtlari shakllarning chetlanishlari universal va maxsus o`lchov vositalari 
bilan aniqlanadi. Ovallik va yoqlari juft sonli ogranka ikki kontaktli priborlar bilan 
o`lchanadi. Ovallik detalning ikkita o`zaro perpendikulyarlik yo`nalishlarda 

---

o`lchangan eng katta va eng kichik diametrlari o`rtasidagi ayirmasining yarmiga 
teng. 
Yoqlar tok sonli ogranka ikki nuktali kontakli priborlar bilan o`lchab 
bo`lmaydi. Uni xalqada yoki uch kontaktli qurilmalarida o`lchash mumkin. 
Doiraviylikdan cheklanish pribor doira o`lchagichda nisbatan aniq o`lchanish 
mumkin. 
Slindrlikdan cheklanishni bevosita ishonchli o`lchaydigan vosita hozircha 
yo`q. YOqlari toq sonli ogranka va o`q to`g’ri chiziqligidan chetlanishning 
o`qligida slindriklikdan chetlanish ikki kontaktli pribor bilan detalning kamida 
ikkita chekki va o`rta kesimlarida o`lchangan sirtining eng katta va eng kichik
diametrlari orasidagi ayirma kabi aniqlanadi. Agar yoqlari toq sonli ogranka yoki 
o`q to`g’ri chiziqliligidan chetlanish mavjud bo`lsa bunda tsilindlikni bilvosita 
aniqlash uchun har bir yoq alohida o`lchanadi, hamda eng katta va eng kichik 
diametrlar yarim ayirmasi bilan joylanadi.
Yassililikdan va to`g’ri chiziklilikdan chetlanishni o`lchash uchun turli 
konstruktsiyadagi satx o`lchagichlar, optik chizg`ichlar, optik torlar va yassilik 
o`lchagichlar qo`llaniladi. Yassilikni bo`yoqlangan qiyoslovchi plitalar vositasida 
aniklash mumkin (yuza birligi to`g’ri keladigan dog’larning aniqlangan eng kam 
soni bo`yicha). To`g’ri chiziqlilikdan chetlanishni profilogramma bo`yicha 
aniqlash mumkin.

---

4.1. Jadval 
Chizmalarda shakl va yuzalar joylashish dopuklarini belgilashga misollar
Dopuskning turi 
SHartli belgilanishi 
Chizmadagi matnli yozuv shakli 
Tekislilik 
dopuski 
YUzaning tekislilik dopuski 0.06 
mm dan oshmasin 
To`g’ri 
chiziqlilik 
dopuski 
YUzaning to`g’richiziqlilik dopuski 
butun yuzasida 0,25 mm dan 
oshmasin va 300 mm uzunlikda 0,1 
mm dan oshmasin. 
Slindriklik, 
aylanaviylik va 
bo`ylama kesim 
profilining 
dopuski 
A 
yuzaning 
ilindriklikdan 
chetlanishi (dopuski) 0,01 mm dan 
aylanaviylikdan chetlanishi 0,004 
mm dan va bo`ylama kesim 
profilidan chetlanish dopuski 0,004 
mm dan oshmasin. 
Parallellik
dopusk
Teshiklarning umumiy o`qining A 
yuzaga 
nisbatan 
parallellikdan 
chetlanishi ko`pi bilan 0,01 mm. 
Perpendikul’yarli
k va tekislilik 
dopuski 
B yuzaning A yuzaga nisbatan 
perpendikulyarligi va tekisliligining 
yig’indi qiymati 0,2 mm. 
O`qdoshlilik 
dopuski 
A va B yuzalarning o`qdoshligi
0,2 
(diametrial 
qo`rinishdagi 
bog’liq-liq dopuski) 

---

Simmetriklik 
dopuski 
(diametrial 
ko`rinishda) 
B yuzaning T teshik o`qiga 
nisbatan simmetrikligi 0,004 mm.
Qiyalik dopuski 
B yuzaning A yuzaga nisbatan 
qiyalik dopuski 0,1 mm. 
O`qlarning kesi-
shish dopuski 
(radius 
ko`rinishida) 
Teshiklar o`qlarining kesishish 
dopuski T/2 0,06 mm
Berilgan 
yuzaning shakl 
dopuski
Berilgan yuzaning shakl dopuski T 
0,02 
NAZORAT SAVOLLARI 
1. Mashinasozlikda detallarning shakllari qanday elementar qismlardan tashkil 
topadi. 
2. Detallarning geometrik shakl o`zgarishlari qanday aniqlanadi. 
3. Ovallik qanday aniqlanadi? 
4. Slindrlikdan chetlanish qanday aniqlanadi?