29. Mavzu: Asosiy vositalar xarakatini hujjatlashtirish

15.6. Asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblash tartibi va usullari


Amortizatsiya asosiy vositaning foydali xizmat muddati davomida amortizatsiya qiymatini muntazam ravishda taqsimlash va ko‘chirish ko‘rinishida eskirishning qiymat ifodasidir. Asosiy vositaning amortizatsiya qiymati taxmin qilinayotgan tugatilish qiymatini chiqarib tashlagan holda aktivning dastlabki qiymati yoki moliyaviy hisobotlarda ko‘rsatilgan qiymat o‘rnini bosadigan boshqa qiymatning summasidir.
Asosiy vositaning eskirishi bilan amortizatsiya o‘rtasida mustahkam aloqa bor. Biroq ular bir xil tushunchalar emas. Eskirish asosiy vositalaridan foydalanish vaqtida ularning ishlab chiqarish ishtiroki davomida texnik(fizik) xossalarini asta-sekin yo‘qotish jarayonini aks ettiradi.
Amortizatsiya ancha murakkab jarayon bo‘lib, iste’mol qilingan asosiy vositalar qiymatini ularning eskirishiga muvofiq ravishda mahsulot tannarxiga, davr xarajatlari va boshqa xarajat ob’ektlariga o‘tkazish, iste’mol qilingan asosiy vositalarning o‘rnini qoplash maqsadida pul fondini jamg‘arish jarayonini aks ettiradi. Demak, eskirish amortizatsiyaning dastlabki shart-sharoitidir.
Asosiy vositalarga eskirish hisoblashda «Asosiy vositalar» nomli 5-son BHMAga hamda Uzbekiston Respublikasining Soliq Kodeksiga amal qilish lozim.
Quyidagi asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblanmaydi:

• 
  er, yer uchastkalari va tabiatdan foydalanishga doir boshqa ob’ektlar (suv, yer osti boyliklari va boshqa tabiiy resurslar);
  
• 
  mahsuldor hayvonlar, buqa va ho‘kizlar;
  
• 
  kutubxona fondi;
  
• 
  muzey ashyolari;
  
• 
  budjet tashkilotlari, shu jumladan, ilmiy-tadqiqot, konstruktorlik va texnologik tashkilotlarning vositalari;
  
• 
  belgilangan tartibda konservatsiyaga o‘tkazilgan asosiy vositalar;
  
• 
  asosiy vositalar tarkibiga o‘tkazilmagan kapital qo‘yilmalar
  
• 
  to‘liq amortizatsiyalangan asosiy vositalar.
  

Uzoq muddatli ijara hollarida ijaraga olingan asosiy vositalar bo‘yicha amortizatsiya ajratmalarini ijaraga oluvchi o‘tkazadi. Qisqa muddatli ijarada amortizatsiya ajratmalarini ijaraga beruvchi hisoblaydi.
2020 yil 1-yanvardan amaldagi (yangi tahrirdagi)O‘zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining 306-moddasi “Amortizatsiya xarajatlari” ga binoan asosiy vositalarning amortizatsiya normalari quyidagicha belgilangan: