3- laboratoriya ishi. Bir jinsli va bir jinsli bo‘lmagan maydonlarda dielektriklar sirtidagi gazlarda razryadlanish jarayoni

Birinchi holatda bunday qaraganda elektrodlar oralig‘iga dielektrik kiritilganda ham elektr maydoni shakli o‘zgarmagan-day tuyuladi va dielektrik kiritilgani bilan gazli oraliqning razryadlanish kuchlanishini o‘zgarmaydi deb qaraymiz. Ammo amalda esa dielektrik sirtida yig‘ilgan zaryad maydonni buzadi va razryadlanish kuchlanishining pasayishiga olib keladi. Ayniq-sa razryadlanish kuchlanishi dielektrik bilan elektrod oralig‘ida havo qatlami mavjud bo‘lganda ko‘proq pasayadi. Chunki dielektrik bilan gazning (havoning) dielektrik singdiruvchanligi o‘zaro katta farq qilganidan kuchlanganlikning mahalliy o‘sishi sababli ionlanish jarayoni avvalo havo qatlamida boshlanadi. Dielektrik sirtida razryadning rivojlanishida adsorbirlangan namlik katta rol o‘ynaydi. Chunki razryadlanish kuchlanishi dielektrikning gigroskopligiga bog‘liq. Dielektriklarning gigrosko‘pikligidan namlikning yig‘ilishi tufayli (ayniqsa shisha va bakaletda) razryadlanish jarayoni va razryadlanish kuchlanishi o‘zgaradi. Bu 3.2-rasmda keltirilgan egri chiziqlardan ko‘rina-diki, parafindan olingan namuna eng kam gigroskopikligidan eng katta elektr mustahkamlikka ega. Solishtirish uchun elektrod bilan dielektrik orasidagi havo qatlamining razryadlanish kuch-lanishining pasayishini ko‘ramiz. Yig‘ilgan namlikning ionlari kuchsiz o‘tkazuvchanlik tokini hosil qilishi natijasida elektr maydoni buziladi. Shuning uchun bakelizlangan qog‘ozdan yasalgan o‘tuvchi izolatorlar ochiq havoda joylashadigan elektr qurilmalarda qo‘llanilmaydi. Bu dielektrik sirtidan zaryadning elektrodlarga oqishi natijasida butun oraliqning teshilishini ifo-dalaydigan kuchsiz uchqunlanishga olib kelishi mumkin. Die-lektrik sirtidagi razryadlanish kuchlanishi toza havo oralig‘ining razryadlanish kuchlanishidan (2 va undan ortiq) katta. Dielektrik sirtining razryadlanish kuchlanishining qiymati asosan dielektrik bilan elektrodlar orasidagi havo qatlamiga bog‘liq. Havo qatlamidagi elektr maydon kuchlanganligi qattiq dielektrik sirtidagiga nisbatan ancha kattaligidan, havo qatlamida razryad-lanish asosiy oraliqdan oldinroq boshlanib, ionlashish mahsuli qattiq dielektrik sirtiga chiqib razryadlanishning ertaroq boshlanishiga olib keladi. Shuning uchun izolatsiya konstruksiyalarida elektrodlarning mustahkam bog‘lanishiga e’tibor beriladi. Masalan, chinni izolatorlar bilan elektrodlarning yaxshi mexanik mahkamlanishini ta’minlovchi va havo ulanishlarni bartaraf etish maqsadida sement yordamida mustahkamlanadi. Lekin elektrodlar dielektrikka jips yopishganda ham razryadlanish kuchlanishi dielektrik sirti bo‘ylab toza havo oralig‘iga nisbatan ancha pastligicha qoladi.
Nisbiy namlikning 70-80 % da razryadlanish kuchlanishining keskin pasayishi kuzatiladi. Nisbiy namlikning 100% ga yaqin qiymatida, har xil dielektriklarning to‘la ho‘llanganidan ularning sirti bo‘ylab razryadlanish kuchlanishining farqi kamayadi. Dielektrikning gigroskopikligidan uning sirti namlanadi va suv-ning ion o‘tkazuvchanligidan elektr maydon ta’sirida ionlar elektrodlar tomon siljiydi. Ionlarning mikroskopik yupqa qat-lamda harakati juda sekin, shuning uchun elektrodlarga yaqin joylashgan sirtdagi zaryadlar ketishi natijasida har bir elektrodning yaqinida uning ishorasi bilan bir xil ishorali ortiqcha ionlarning to‘dasi hosil bo‘ladi. Elektrodlar yaqinida ortiqcha ionlar paydo bo‘lishi natijasida elektr maydon shaklining buzilishiga olib keladi. Ya’ni elektrodlar yaqinida ortiqcha ionlar bir jinsli maydonning buzilishiga va razryadlanish kuchlanishining kamayishiga olib keladi. Agar kuchlanishning elektrodlar sirtida taqsimlanishini qaraganimizda ularning notekisligini ko‘ramiz. Elektrodlar sirtida razryadning rivojlanishi va razryad kuchlanishi uning namligiga, ya’ni materialning gigroskopikligiga bog‘liq. Uning elektrodlar yaqinida maydonni kuchsizlantirgani-dan kuchlanishning sirt bo‘ylab taqsimlanishi buziladi va maydon bir jinsli bo‘lmagan maydonga aylanadi.

3.1-rasm. Elektrodlar oralig‘ida dielektriklarning joylashish
xarakteri

3.2-rasm. Bir jinsli maydonda har xil dielektrik materiallardan olingan namunalarining sirti uchun razryadlanish kuchlanishining elektrodlar orasidagi maydonga bog‘liqlik grafigi: 1-parafin; 2-chinni; 3-turbonit; 4-dielektrikning elek-trodlarga jips yopishmaganidagi (chinni, shisha, turbonit); 5-toza havo oralig‘ining razryadlanish kuchlanishi

Shu sababdan dielektrik sirtida adsorbirlangan namlik razryadlanish kuchlanishiga juda katta ta’sir ko‘rsatadi. Die-lektrik sirti bo‘ylab razryadlanish kuchlanishini ko‘paytirish uchun dielektrik sirti qovurg‘ali qilib yasaladi, chunki razryadlanish yo‘li uzayadi.