3- мавзу 3-mavzu. Gazli oltingugurt va boshqa oltingugurtli xomashyolar 3-mavzuni yoritish rejasi

---

3-
МАВЗУ 
3-mavzu. GAZLI OLTINGUGURT VA BOShQA OLTINGUGURTLI 
XOMAShYOLAR
3-mavzuni yoritish rejasi: 
3.1.Rangli metallurgiya chiqindi gazlaridan gazli oltingugurt ishlab
chiqarish.
3.2.Tabiiy gazlarni tozalash jarayoni chiqindi gazlaridan gazli oltin- 
gugurt ishlab chiqarish. 
3.3.Nordon gudronlar. 
3.4.Domna shlaklari. 
3.5.Kaltsiy sulfatlari. 
3.6.Oltingugurtli xom-ashyoni tanlash. 
Kupgina sanoat chiqindi gazlari, ya`ni neftni qayta ishlash gazlari, tabiiy 
yuldosh gazlar, rangli metallurgiya sanoati chiqindi gazlari va xokazolar tarkibida 
boshqa gazlar bilan birga kuplab miqdorda SO
2
ham bo`ladi. Bularning tarkibida, 
oltingugurt dioksididan tashqari H
2
S, COS kabi gazlar ham bo`lishi mumkin
buladi. 
Bunday gazlarni xavoga tashlab yuborish mumkin emas, chunki u atrof 
muhitni zaxarlaydi. Shuning uchun, u sulfat kislotasi olish yoki gazli S olish 
uchun qayta ishlanadi. Misli kolchedanni eritish jarayonida ko`plab metallurgiya 
gazi hosil buladi. Bu chiqindi gazlardan gazli S olish mumkin. 
3.1. RANGLI METALLURGIYA ChIQINDI GAZLARIDAN GAZLI 
OLTINGUGURT IShLAB ChIQARISh. 
Buning uchun vater-jaketli o`choq tepasidan kuyidagi 4 komponetdan tashkil 
topgan shixta beriladi: 
1.Misli kolchedan -C
u
FeS
2
2.Koks, uglerod-S 
3.Kum yoki kvarts-SiO
2
4.Flyus -CaSO
3

---

Vater - jaketli o`choqning pastki qismidan esa kislorod sarfi bo`yicha aniq 
xisoblangan atmosfera havosi beriladi. Uning miqdori shunday bo`lishi kerakki, 
vater - jaket uchog`idan chiqayotgan o`choq gazi tarkibida ozod kislorod 
molekulalari bulmasligi kerak. Jarayon 800-850
o
S atrofida ketadi. Bu vaqtda misli 
kolchedan parchalanishi natijasida hosil bulgan S tez yonib o`choq gazni hosil 
qiladi. Uning tarkibida oltingugurt dioksidi, oltingugurt uch oksidi, uglerod 
monooksidi, oltingugurtli uglerod, vodorod sulfidi, mish`yak va ftor birikmalari, 
suv bug`i, azot, chang va boshqalar buladi. Bu gaz aralashmasi chang va boshqa 
mexanik aralashmalardan tsiklon va elektrofiltrlarda tozalanib, reaktsion kameraga 
borib, 400-450
o
C xaroratda boksit katalizatori ishtirokida quyidagi reaktsiya 
bo`yicha
CS
2(g)
+ SO
2(G) 
= CO
2(g) 
+ 3S
(B)
(5.1.) 
2SOS
(g)
+ SO
2(g)
= 2SO
2(g)
+ 3S
(b)
(5.2.) 
bug` holidagi gazli oltingugurtni hosil qiladi. Bu aralashma sungra qozon 
foydalangichda sovutilib, 145
o
S da bug` holidagi oltingugurt suyuqqa utadi va 
oltingugurt ajratgich minorasida gaz fazasidan ajratiladi. Sungra bu gaz 
aralashmasi issiqlik almashgichiga yuborilib, u erda 250
o
S gacha isitilib, ikkinchi 
reaktsion kameraga yuboriladi. U erda boksit katalizatori ishtirokida quyidagi 
reaktsiya bo`yicha: 
2H
2
S
(g) 
+ SO
2(G) 
= 2H
2
O
(b) 
+ 3S
(b)
(5.3.) 
bug` holidagi gazli oltingugurt hosil qilinadi. Bu - gaz aralashmasi qozon - 
foydalangichda 145
o
C gacha sovutilib, bug` holidagi oltingugurt suyuq xolga 
utkaziladi va oltingugurt ajratgich minorasida gaz aralashmasidan ajratiladi. Gaz 
aralashmasi keyinchalik sanitar minoraga yuborilib, u erda “oxak suti” bilan gaz 
aralashmasidagi oltingugurt dioksidi qoldig`i reaktsiyaga kirishadi: 
SO
2(g ) 
+ Ca(OH)
2(s ) 
= CaSO
3(k ) 
+ 2H
2
O
(s )
(5.4.) 
Hosil bulgan tashlandiq kaltsiy sulfiti foydalanish uchun tekstil sanoatiga 
yuboriladi, gazli oltingugurt esa atmosfera xaroratigacha ochiq maydonda quritilsa, 
iste`molchi talabiga muvofiq, qattiq holdagi gazli oltingugurt ishlab chiqarilishi 
mumkin. Shuni eslatib utish joizki, rangli metallurgiya sanoati chiqindi gazlaridan 
yuqoridagi usullar bilan ishlab chiqarilgan gazli oltingugurtlar tarkibida juda oz 
miqdorda bo`lsa ham mish`yak,ftor birikmalari bo`lishi mumkin. Shu tufayli bu 
gazli oltingugurtlar “qisqa usul” bilan sulfat kislota ishlab chiqarishda xomashyo 
sifatida deyarli qullanmaydi.

---

3.2.TABIIY GAZLARNI TOZALASh JARAYONI ChIQINDI GAZLARIDAN 
GAZLI OLTINGUGURT IShLAB ChIQARISh. 
Xar qanday tabiiy gaz tarkibida ma`lum miqdorda H
2
S gazi bordir. Muborak 
tabiiy gazi tarkibida 5-7%, Shurton tabiiy gazida esa 7-9%. Orenburg tabiiy gaz 
tarkibida 23%, Astraxan tabiiy gaz tarkibida 35% H
2
S bordir. Bunday tabiiy 
gazlarni oddiy pulat quvurlari orqali uzoq masofalarga yuborish mumkin emas. 
Chunki bu vaqtda H
2
S oddiy pulat tarkibidagi temirga ta`sir etib, uni 
korroziyalaydi, chiritadi. Shuning uchun, bunday gazlar H
2
S gazidan tozalanishi 
kerak. Buning uchun tabiiy gaz er ostida 56 atm. bosimda olinib, tsiklonlarga 
yuboriladi. U erda u qum va qattiq aralashmalardan tozalanadi. Sung minus 12
o
S li 
ammiak sovutgichlarga yuborilib, u erda tabiiy gazdan tarkibi 
№66 benzinga yaqin 
tarkibida bulgan gaz kondensati ajratib olinadi. Sungra tabiiy gaz monoetanolamin 
eritmasi bilan yuvilib, ikki bosqichda CO
2
va H
2
S dan tozalanadi. Bu 
monoetanolamin eritmasi plyus 120-130
0
S larda regeneratsiyalanib, ya`ni undan 
qayta monoetanolamin eritmasi va CO
2 
+ H
2
S dan iborat yuqori kontsentranlangan 
vodorod sulfidli gaz aralashmasi olinadi. Bu aralashma 70% H
2
S, 20-30% CO
2
, 
5% dan H
2
, N
2
va tuyingan uglevodorodlardan iboratdir. Tozalangan tabiiy gaz 
iste`molchilarga, ya`ni shaxar axolisi va zavodlarga yuboriladi. Bu chiqindi gaz 
aralshmasi, atmosferaga tashlab yuborilishi mumkin emas, chunki u atrof muhitni 
kuchli zaxarlaydi. Shuning uchun u asosan ikki xil yunalishida qayta ishlanadi: 
Agarda shu gaz chiqindisi chiqadigan joyda sulfat kislotaga talab bor bo`lsa, 
bunday xolatda bu chiqindi gaz “nam kataliz usuli” bilan sulfat kislotaga 
aylantiriladi. Agarda sulfat kislotaga talab bulmasa, ikkinchi usul ya`ni bu chiqindi 
gaz gazli oltingugurt olish uchun qayta ishlanadi. Buning uchun H
2
S li chiqindi 
gazning 3 dan 1 xajmi xavodagi O
2 
xisobiga quyidagi reaktsiya bo`yicha boksit 
katalizatori ishtirokida 800-850
0
S xaroratda oksidlantiriladi. Bu erda yakkayu-
yagona shart shundan iboratki, yoqish uchun
H
2
S
(g)
+ 1,5O
2(G) 
= SO
2(g) 
+ N
2
O + Q
19
(5.5.)
berilayotgan O
2 
anik xisoblangan bulmog`i kerak va hosil bulayotgan o`choq 
gazi tarkibida ozod O
2
molekulalari bulmasligi kerak. Bu gaz aralashmasi 250
0
S 
largacha sovutilgach, H
2
S li gazning qolgan 3 dan 2 qismi bilan 250
0
S atrofida 
boksit katalizatori ishtirokida quyidagi reaktsiya bo`yicha amalga oshirilib, oldin 
bug` holdagi S va H
2
O bug`i olinadi: 
2H
2
S
(g ) 
+ SO
2(g ) 
= 3S
(b )
+ 2H
2
O
(b ) 
+ Q
20
(5.6.) 

---

yoki umumiy holda: 3N
2
S + 1,5Q
2 
= 35
(b ) 
+ 3N
2
O + Q
21
(5.7.) 
Hosil bulgan bug` holdagi S iste`molchining talabiga muvofiq suyuq (agarda 
145
o
S gacha sovutilsa) yoki qattiq (agarda 20
o
S gacha sovutilsa) xolga keltirilishi 
mumkin: 
S(bug`)
145oS 
S(suyuq)
20oS
S(qattiq) 
3.3. NORDON GUDRONLAR. 
Bu neft maxsulotlarini sulfat kislotasi bilan qayta ishlashda chiqadigan 
chiqindi. Ularning tarkibida neft maxsulotlari bilan ifloslangan sulfat kislotasi 20 
dan 50%gacha bo`lishi mumkin. Shuning uchun, ularni axlat xonalarga 
tashlagandan kura, quritib, yoqib, SO
2 
gazi olib, yana qayta toza sulfat kislota olish 
mumkindir. 
3.4. DOMNA ShLAKLARI. 
Ular tarkibida 2% gacha oltingugurti bor bulgan shlaklar bo`lib, ular asosan 
SaS xolatda buladi. Uni xavoda yondirib, yana SO
2
, undan esa kislota olish 
mumkin.