3- мавзу 3-mavzu. Gazli oltingugurt va boshqa oltingugurtli xomashyolar 3-mavzuni yoritish rejasi

3.5. KALTSIY SULFATLARI. 
Ular kuyidagi xolatlarda bo`lishi mumkin: 
1.Angidrid-CaSO
4
(cuvsiz)
2.Gips CaSO
4
* 2H
2
O. Buni qizdirsak: 
CaSO
4
* 2H
2
O = CaSO
4 
* 0,5H
2
O
(q )
+ 1,5H
2
O
( b)
- Q
O
(5.9.) 
Alebastr
va x.k. hosil buladi. 

---

3.Fosfogips xozirgi vaqtda, MDX davlatlarida, gipsning juda kup miqdorda –
500 taga yaqin koni bordir. Bizning Respublikamizda gips koni Konimexda bo`lib, 
u xozirchalik sulfat kislota uchun ishlatilmaydi. Kurilish bo`yicha ishlatiladi, 
chunki bu sulfatlar yuqori xaroratda 1400
o
S da parchalanganda, katta miqdorda 
issiqlik yutish bilan ketadi: 
CaSO
4( q) 
= CaO
(q)
+ SO
2(g )
+ 0,50
2(g )
- Q
23
(5.10.) 
Bu esa olinayotgan sulfat kislotaning tannarxini juda ham oshirib yuboradi. 
Lekin, xozirgi vaqtda Olmaliq “Ammofos” ishlab chiqarish birlashmasida, 
Samarqand kimyo zavodida, Kuqon superfosfat zavodlarida, 250 mln.t. dan kuproq 
fosfogips tuplangan. Bu fosfogips fosforitlarni sulfat kislota bilan ekstraktsiyalab, 
ekstraktsion fosfor kislotasi olishda chiqindi sifatida hosil buladi: 
Ca
3
(PO
4
)
2 
+ 3H
2
SO
4 
= 2H
3
PO
4 
+ 3CaSO
4 
+ Q
24
(5.11.) 
e.f.k. fosfogips
Bu fosfogips chiqindisi, asosan CaSO
4 
dan tashkil topgan bo`lsada, lekin 
uning tarkibida 2-3% lab H
3
RO
4
,
H
2
SO
4
,
HF, SiF
4
, mish`yak birikmalari, 
metallarining sulfatlari, fosfotlari va x.k. qushimchalari bordir. Bu fosfogips 
chikindisi birgina Olmaliq shaxrida 40 gektardan ochiq joyni egallab yotibdi. Kish 
fasllarida undan hosil buluvchi okova suvlar er osti suvlariga utib ketib, Pskent 
shaxri axolisini qisman zaxarlash xavfini tug`dirishi mumkin. Shuning uchun, bu 
fosfogips xar qanday usullar bilan kayta ishlanib, yuqotilmog`i kerak, Masalan: 
undan xar xil xaykallar yasash, plitkalar, bordyurlar va x.k. lar yasash mumkin. 
Lekin bular ichida eng kup ilmiy jixatdan asoslangani bu fosfogipsni quritib, unga 
parchalanish xaroratini pasaytirish uchun xar xil qushimchalar (kumirlar) qushib, 
uni yukoridagi endotermik reaktsiya bo`yicha parchalab, bu erda hosil buluvchi 
SO
2
va O
2 
aralashmasini sulfat kislota olish uchun yuborilib, SaO sini esa unga xar 
xil qushimchalar qushib, xar xil markadagi tsement maxsulotlari olish kuzda 
tutilgan. Bu ishlar bilan bizning ToshKTI da prof. Atakuziev T.A. va prof. Mirzaev 
F.M. raxbarligida dots. Toirov Z.K. dots. Sharipov A.T.,kfn. Tolipov N. va 
boshqalar ishtrokida anchagina ishlar qilinib, xozirgi vaqtda bu ishlarni Olmaliq 
“Ammofos” ishlab chiqarish birlashmasida ishlatish kuzda tutilmoqda. U erda shu 
usul bo`yicha yiliga 400000 t. tsement ishlab chiqarish rejalashtirilmoqda. 
3.6. OLTINGUGURTLI XOM-AShYONI TANLASh. 

---

Bu asosan Uzbekistonda bulgan xom-ashyolarning sifati, mikdori undagi 
oltingugurt va chiqindilarning miqdoriga bog`liqdir. Xozirgi vaktda asosan 
Uzbekistonning sulfat kislota ishlab chiqarish tsexlarida tabiiy va gazli oltingugurt
ishlatilmoqda. 
Tabiiy 
oltingugurt 
Kuqon 
yaqinidagi 
Shursuvdan 
va 
Turkmanistonning Gaurdak shaxaridan olinadi. Gazli oltingugurt esa Muborak 
gazni qayta ishlash zavodlaridan, Shurton gazni qayta ishlash zavodidan va 
Rossiya. Orenburg, Astraxan shaxaridan keltiriladi. Kelajakda bizda rangli 
metallurgiya chikindi gazlardan foydalanishni yanada rivojlantirish va ”nam 
kataliz usuli” bilan N
2
S li chiqindi gazlardan sulfat kislota olishni yulga kuymokni 
ta`minlamok kerak. Shu bilan birga Respublikamizda million tonnalab tuplanib 
qolgan tashlandik chiqindi fosfogipsdan va metallar sirtini tozalashda hosil 
buladigan sulfat kislota eritmalaridan unumli foydalanish kimyo sanoat kelajak 
vazifalaridan biri bo`lib, sulfat kislota tannarxini kamaytirishga va atrof muhitni 
yaxshilashga olib keladi.