3- mavzu: Arxeologik va me’moriy yodgorliklarning o‘lkashunoslikda tutgan o‘rni. Reja

Mavzu bo‘yicha tayanch iboralar. 
Arxeologiya, Teshiktosh, Selung‘ur, 
Sopollitepa, Jarqo‘ton, 
Dalvarzintepa, Xayitobod madaniyatlari 
Mavzu yuzasidan darsning maqsadi 
Arxeologiya. Arxeologiya qanday fan va uni o‘lka 
tarixini 
o‘rganishdagi ahamiyati. Arxeologiya deganda nimani tushunasiz.Arxeologiya 
fani qanday rivojlanish bosqichlariga ega. paleolit, mezolit, neolit, eneolit, 
ashel, muste davri madaniyati, pitekantrop, sinantrop, neandertal, neolit 
inqilobi, ona urug‘i davri, naus, ossuariy, 
.Teshiktosh gori, Selengur g‘ori topilmalari. O‘zbekistonning janubidagi ilk 
shaharsozlik madaniyati. Sopollitepa, Jarqo‘ton, Dalvarzintepa, Xayitobod 
madaniyatlari. O‘rta Osiyoda arxeologiyaning rivoji. Arxeologik to‘garaklar. 
Arxeologik yodgorliklarni ilmiy o‘rganish.
Arxeologik manbalar tarixni yoritishda muhim ilmiy manbalardan biri 
sifatida, yozuvlar paydo bo‘lishi 
Arxeologiya tarix fanining tarkibiy qismi bo‘lib, 
ijtimoiy fanlar orasida alohida o‘rin tutadi. Arxeologiya iborasi «arxayos» - qadimgi, 
«logos» - fan degan ikkita grekcha so‘zning birikishidan tashkil topgan bo‘lib, 
qadimgi bilimlar haqidagi fan degan ma’noni beradi. Lekin ilgarigi vaqtlarda 
arxeologiyani fanning qaysi sohasida qo‘shish to‘g‘risida baxs va munozaralar 
bo‘lib, ba’zi bir kishilar uni qadimgi san’at haqidagi fan ya’ni bir boshqa toifadagilar 
esa sopol buyumlarni o‘rganuvchi fan degan fikrni bildirganlar. Ba’zilar esa uni tarix 
faniga xizmat qiluvchi ikkinchi darajali fan deb tushunganlar. Mantiiqan olib 
qaraganda tarix va arxeologiya fanlari aslida o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lib, bir-
birini to‘ldiruvchi yagona fanning sohasidir. Insoniyat o‘tmish davrini arxeologiyasiz 
o‘rganib bo‘lmaydi. Arxeologiya insoniyatning o‘tmish tarixini o‘rganishda dala 
tadqiqotlari natijasida ibtidoiy makonlar, qishloqlar, shaharlar hamda ulardan topib 
o‘rganilgan ashyoviy dalillar, mudofa va suv inshootlari, qoyatosh rasmlari hamda 
boshqa moddiy manbalarga suyanib ish ko‘radi. 
Hozir O‘rta Osiyoning barcha hududlarida tadqiqot ishlari olib borilmoqda. 
Ularning natijalari esa tadqiqotchi olimlarning maqolalari va ilmiy ishlarida o‘z aksini 
topgan. Ular tomonidan topilgan ashyoviy dalillar respublikamizning mezeylarida 
saqlanib kelmoqda. Arxeologik tadqiqotlar natijasida to‘plangan materiallardan 
arxeologiya, O‘zbekiston tarixi, ibtidoiy jamoa tarixi, o‘lkashunoslik fanlari va 
arxeologiya ixtisosligi bo‘yicha maxsus kurslar darslarida va sinfdan tashqarii 
mashg‘ulotlarda foydalanilib kelinmoqda.
Arxeologik ma’lumotlar o‘qituvchilarning ma’ruzalari davomida bergan 
bilimlariga yanada aniqlik kiritib mazmunini boyitadi,ikkinchidan esa ma’lum davr 
yoki hudud tarixini chuqurroq anglashga va o‘rganishga imkon beradi, uchinchidan 
alohida mavzularni o‘rganishda asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. To‘rtinchidan 
ko‘rsatish vositasi vazifasini o‘taydi. Tarixiy o‘lkashunoslik fanida arxeologik 
materiallarning qo‘llanilishi o‘quvchilarning ibtidoiy odamlar mashg‘uloti, ularning 
mehnat qurollari, ibtidoiy jamoa tuzumidan quldorlikka o‘tish jarayoni, qadimgi va 
o‘rta asrlar davri shaharsozligi, qadimgi davr davlatchiligi va ularni shakllari, qadimgi 
va o‘rta asr davridagi madaniyat, san’at, me’morchilik, xalqning turmush tarzi 

---

haqidagi bilimlarni aniqroq va mustahkamroq o‘rganishga ko‘maklashadi.
SHu nuqtai nazardan olib qaraganda arxeologiya fanining o‘lka tarixini 
o‘rganishdagi o‘rni kattaligini yuqoridagi ma’lumotlardan bevosita xulosa 
chiqarishimizga imkon yaratadi. Arxeologiya o‘lka o‘tmishini o‘rganishda muhim 
manba sifatida yoshlarga atrof muhit tarixini aniq dalillar asosida chuqur o‘rganishga 
imkon beradi. O‘lkashunolik o‘quvchilarga darsdan olgan 
bilimlarini
hayot bilan bog‘lash davr 
materiallarinimustahkamlashga 
ko‘maklashadi. Unning dune qarashini kengaytiradi. 
Vatanni anglamoq, vatanni sevmoq mavhum tushunchalar bo‘lib qolmasligi 
uchun yoshlarga o‘zlari yashab turgan o‘lkani ya’ni ko‘cha, qishloq, shahar, viloyat 
tavrixini o‘rganishga va mehr–muhabbat uyg‘otishga sharoit yaratib berishimiz kerak. 
Buning uchun tarixiy o‘lkashunoslikka ko‘proq e’tibor berib uning muhim 
manbalaridan biri bo‘lgan arxeologik materiallaridan foydalanishni kuchaytirish zarur. 
Arxeologik materiallar tarix fanining vazifasini bajarish sohasida ham muhimdir. 
Masalan, vatanimiz tarixini aniq dalillar asosida o‘rganish va o‘tmishni moddiy 
manbalar asosida tanishtirish natijasida o‘quvchilar o‘z xalqining tarixi va madaniyati 
haqida aniq ma’lumotlarga ega bo‘ladilar. Bu esa yosh avlodda o‘z xalqining o‘tmishi 
va madaniyatiga nisbatan hurmat bilan qarashga yordam beradi. 
O‘rta Osiyo xalqlarining moddiy va manaviy yodgorliklarini o‘rganish 
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. Bu o‘lka Rossiyaga qo‘shib olingach bu 
erga turli kasbdagi kishilar ko‘plab kela boshladi. Ular orasida mahalliy va moddiy 
yodgorliklarga qiziquvchi kishilar ham bor edi. V.V. Bartold, V.A. Jukovskiy, N.I. 
Veselovskiy kabi mashhur sharqshunoslar, A.P. Kun, V.L. Vyatkin, I.T. Poslovskiy, 
N.A. Ostroumov va boshqa havaskorlar O‘rta Osiyoning arxeologiyasi va tarixini 
o‘rganishda o‘zlarining xizmatlarini qo‘shdilar. Mahalliy havaskorlardan Akram 
Asqarov, M. Mirmuhammadovaning ishlari ham diqqatga sazavordir. 1895 yilda V. 
Bartoldning bevosita rahbarligida va taklifi bilan «Turkiston arxeologiyasi 
havaskorlari to‘garagi» tuzilib, uning 
ustavi tasdiqlanadi. O‘rta Osiyo 
arxeologiyasining rivojlanishida S.P. Tolstov, M.E. Mason, M.M.Dyakonov, A.P. 
Okladnikov, M.M. Gerasimov, A.YU. YAkubovskiy, YA.G. /ulomov, V.A. SHishkin, 
B.A, Litvinskiy, G.A. Pugachenkova singari mashhur arxeologlar o‘lkamiz tarixini 
o‘rganishda o‘zlarining juda katta hissalarini qo‘shdilar. 
SHuni ham takidlab o‘tish kerakki, so‘nggi yillar ichida ham arxeologlarning
katta gruppasi etishib chiqdilar. A. Asqarov, Muhammadjonov, U. Islomov, 
I. Albaum, YU,F. Buryakov, R. H. Sulaymonov, A. S. Sagdullaev, N. Ne’matov, A. 
Ranov, V. Vinogradov, E.V. Rtveladze, M. Jo‘raqulov va boshqalarni aytish mumkin. 
Hozirgi kunda ham O‘rta Osiyo arxeologiyasining o‘rganilishi ancha yo‘lga 
qo‘yilgan. Bu ish bilan maxsus institutlar, universitet iva pedagogik institutlari, 
respublika va oblast muzeylari qoshidagi kafedralar va bo‘limlar shug‘ullashmoqda. 
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillidan so‘ng xorijiy mutaxasislarning 
qadimgi tariximizga bo‘lgan ilmiy qiziqishi kuchayib, ularning o‘quv va ilmiy 
tadqiqot muassasalari bilan hamkorlikda vatanimizning turli hududlarida arxeologik 
tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Xususan, Avstraliya, AqSH, Germaniya, Fransiya, 
YAponiya davlatlari o‘quv va ilmiy tadqiqot muassasalari O‘z R FA arxeologiya 
instituti, FA qoraqalpog‘iston bo‘limmi tarix instituti va O‘zMU arxeologiya kafedrasi 
bilan hamkorlikda 
Surxandaryo, qashqadaryo, Samarqand 
viloyatlari va 
qoraqalpog‘iston AR hududlarida arxeologik qazish ishlari olib borilyapti. 
SHuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, universitetimiz tarix fakulteti ilmiy 

---

jamoasi va talbalari qashqadaryoda arxeologik ilmiy izlanishlar olib borishi natijasida 
vohaning muste davrdan o‘rta asrlargacha bo‘lgan tarixi va madaniyati masalalari 
o‘rganildi. Umuman, salkam bir asrlik arxeologik tadqiqot ishlarining natijalari 
tadqiqotchi olimlarning ilmiy maqolalari, risolalari, monografiyalari, darsliklar va 
o‘quv qo‘llammalarida o‘z aksini topgan. 
Ibtidoif jamoa tuzumining dastlabki bosqichi paleolit (qadimgi tosh davri – 
«palayos» - qadimgi, «litos» - tosh ) davri bo‘lib, arxeologik nuqtai nazardan u ikki 
davrga ya’ni ilk va so‘ngi paleolit davrlariga bo‘linadi. Ilk paleolit o‘z navbatida 
olduvay, ashel va muste bosqichlaridan iborat bo‘lib, davriy sanasi mil. avv. 3/2,5 
million – 12 ming yilliklar bilan chegaralanadi. Eng qadimgi tolpilmalar Sharqiy 
Afrikaning Olduvay darasidan topilgan bo‘lib, u Olduvay madaniyati deb yuritiladi. 
O‘rta Osiyo hududida ilk paleolit davriga oid moddiy manbalarning ilk namunalari 
Farg‘ona vodiysidagi Selung‘ur va Toshkent vohasidagi Ko‘lbuloq makonlaridan 
topib o‘rganilgan. Selung‘ur makoni vatanimiz hududida ilk odamlarning tarqalishi 
va ular tomonidan yaratilgan moddiy madaniyat namunalarini o‘rganishda muhim 
o‘rin tutadi. Ushbu makondagi moddiy topilmalar ashel davrining yuqori bosqichi 
bilan belgilanib kelingan. Lekin, so‘ngi yillardagi ilmiy tekshirishlarga ko‘ra uning 
davri qadimiylashtirildi. Toshkent vohasidagi Ko‘lbuloq makoni moddiy manbalri 
o‘lkamiz ibtidoiy tarixini anglashda muhim manba bo‘lib, uning quyi qatlami esa 
so‘ngi paleolit davriga oid. 
O‘zbekistonning muste davri nisbatan yaxshi o‘rganilgan davrlardan biri 
sanaladi. Bu davrga oid moddiy manbalar vatanimiz ko‘pgina huddlaridan topib 
o‘rganilgan. Ular ichida Teshiktosh, Omonqo‘ton, Ko‘lbuloq, Xo‘jakent va boshqalar. 
Mazkur davr kishilarining qurollari o‘zining soddaligi, qo‘polligi, turlarining kamligi 
jihatdan keyingi davrlardan farq qiladi. Muste davriga kelib O‘rta Osiyoning asosiy 
hududlari qadimgi odamlar to‘dasi tomonidan egallana boradi. Mehnat qurollari 
takomillashadi. Bu davrning so‘nggi bosqichlariga kelib ibtidoiy to‘dadan – 
urug‘chilik jamoasiga o‘tish boshlanadi. 
So‘nggi paleolit – bu davrga oid yodgorliklar nisbatan kam o‘rganilgan. 
So‘nggi paleolit davriga oid Ko‘lbuloq makonidja hayot davom etadi. Toshkent 
shahrining g‘arbida Bo‘zsuv makoni, Samarqand shahrida Ushbu nomdagi makon 
ochilgan. So‘nggi paleolitdan boshlab ibtidoiy odamlar g‘orlardan chiqib, engil turar 
joylar qura boshlaganlar. Natijada ular faqat tog‘li hududlarda yashab qolmay, vohalar 
bo‘ylab tarqalib, tekisliklarda daryo va ko‘llar sohillarida joylasha boshlaydilar. 
So‘nggi paleolitga kelib antropogenez jarayoni tugallanadi, zamonaviy qiyofadagi 
odamlar (kromanon) paydo bo‘ladi. Shuningdek, ibtidoiy to‘dadan Urug‘chilik 
tuzumiga (matriarxat) o‘tiladi, xo‘jalik shakllari murakkablashib, yangi tarmoqlari 
vujudga keladi. Mehnat qurollari takomillashib, uning turlari ko‘paya boradi. Mezolit 
davri kishilari jamiyatida yangi yutuqlarga erishiladi. 
Er yuzining muzliklardan tozalanishi va haroratning ko‘tarilish fauna va 
floraning keskin o‘zgarishiga olib keldi. Bu esa kishilar xo‘jalik faoliyatida muhim 
yutuqlarga erishishida turtki bo‘lishi tabiiy edi. Termachilik va ovchilik sohalarining 
yangi shaklga kirishi keyingi davrlarga kishilar jamiyatida xo‘jaliknig ishlab 
chiqaruvchi shakli qaror topishi uchun zamin yaratdi. Bu davrning katta yutuqlaridan 
biri kamon va o‘q-yoyning kashf etilishidir. SHuningdek, bu davrga mehnat 
qurollariga ishlov berish takomillashdi, ularning turlari ko‘payib bordi. Bu davrda 
mikrolitlar juda nozik ishlardan tortib, o‘ta og‘ir vazifalargacha bajarar edi. Bu davrda 
vatanimiz hududida ibtidoiy san’at paydo bo‘ldi. Mezolit davrga oid moddiy manbalar 

---

saqlangan madaniy qatlamlar qo‘shilish makoni (Toshkent) Machay g‘or makoni 
(Boysun), Obishir (Farg‘ona vodiysi) g‘or makonidan topib o‘rganilgan. Markaziy 
Farg‘onadan 80 ga yaqin mezolit davri yodgorliklari topib o‘rganilgan. Mehnat 
qurollari trapetsiya va uchburchak shakldan mayda qurolchalar - mikrolitlardan iborat. 
Suyakdan yasalgan va bigich qurollarining topilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. 
Neolit uzoq davom etgan tosh asrining so‘nggi va yakunlovchi bosqichidir. 
Neolit so‘zi ham grekcha («neos»-yangi, «litos»- tosh) so‘zidan olingan bo‘lib, ya’ni 
tosh asri degan tushunchani bildiradi. Arxeologiya faniga neolit tushunchasini ingliz 
arxeologi Lebbok olib kirgan. Neolit davrida iqlim hozirgi davrga ancha yaqin 
bo‘lgan, u davr kishilari er yuzi bo‘lab ancha keng tarqala boshlagan. Ular turli tabiiy 
sharoitga moslasha boshlagan va alohida mdaniyat yaratgan. Turli geografik muhit va 
shart–sharoitdan kelib chiqib ularning mehnat qurollari, uy- ro‘zg‘or buyumlari, turar-
joylari va xo‘jaliklari ham har xil shaklga ega bo‘lgan. Bu esa xo‘jalikning notekis 
rivojlanishiga sabab bo‘lgan. Janubiy o‘lkalarning serhosil joylarida yashagan kishilar 
xo‘jalikning dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik shakllari rivojlangan. 
Shimoliy o‘lkalarda esa tabiiy sharoitning noqulayligi tufayli, uzoq vaqt orqada qolib 
ketgan. 
Neolit davri kishilarining eng katta yutug‘i bu – ishlab chiqaruvchi xo‘jalik 
shaklining qaror topishi va kulolchilikning paydo bo‘lishidir. Bu davrda shuningdek, 
to‘qimachilikning kashf etilishi, o‘zaro buyum almashinuvi rivojlanadi. O‘rta 
Osiyoning janubiy erlarida xususan, Kapetdog‘ etaklaridag dehqonchilik va ilk 
chorvachilik qaror topib daryo va ko‘llarning sohilida ovchilik va baliqchilik rivoj 
topa boshlaydi. O‘rta Osiyoda yashagan neolit qabilalari xo‘jalik shakllariga ko‘ra 
Jaytun, Kaltaminor va Hisor madaniyatiga bo‘lib o‘rganiladi .Ularning sanasi 
miloddan avvalgi VI-IV-III ming yilliklar bilan belgilanadi. Bu davrda janubiy 
mintaqalarda guvaladan turar joylar barpo eta boshlangan. Uylar asosan bir xonadan 
iborat bo‘lib, ularda xo‘jalik uchun maxsus qurilgan imoratlar ham mavjud. Vatanimiz 
hududida bu davrga oid Kaltaminor madaniyati rivojlanib, uning izlari Amudaryoning 
quyi oqimidagi hududlarda ya’ni hozirgi Xorazm viloyati va qorqalpog‘iston 
Respublikasi hududlarida tarqalgan. Bu madaniyat sohiblari xo‘jalikning 
o‘zlashtiruvchi shakli bilan shug‘ullanib, ularning moddiy madaniyati namunalari 
Jonbos 4 yodgorligida o‘z aksini topgan. Ularnng uy joylari karkaz shaklida barpo 
qilingan kata chaylalardan iborat.
Ularning o‘rtasida umumjamoa uchun mo‘ljallangan katta o‘choq va uning 
atrofida esa alohida oilalarning o‘choqlari joylashgan. 
Miloddan avvalgi III ming yillikning ikkinchi choragiga kelib O‘rta 
Osiyoning qadimgi tarixida bronza davri boshlanadi. Bu davrga kelib tarixiy 
taraqqiyotning barcha sohalariga rivojlanishning keyingi bosqichga kirishi, kishilik 
jamiyati tuzilmalarining chuqurlashishi va qadimgi dehqonlar tomonidan yangi 
mintaqalarning o‘zlashtirilishi va shimoliy mintaqalarda ijtimoiy- iqtisodiy 
munosabatlarning chuqurlashuvi kuzatiladi. Janubiy Turkmanistoning eneolit davri 
manzilgohlarining ayrimlari o‘rnida rivojlangan qadimgi qishloqlar strukturasi 
murakkablashib ular ma’lum vohaning madaniy va iqtisodiy markazlari darajasiga 
ko‘tariladi. Bu davrga oid yirik hajmdagi manzilgohlar alohida qismlarga (sitadel, 
aholi uy-joylari va dastlabki ishlab chiqarish inshootlari) dan iborat bo‘lib, ular 
mudofaa tuzumi, mahbatli va diniy xarakteridagi qurilish inshootlari, tabaqalashgan 
aholi qatlamiga mansum uy- joylar o‘rin olgan. Mazkur belgilarga ko‘ra ushbu 

---

yodgorliklar o‘zidan qadimgi sharqqa xos protoshahar madaniyatini namayon qiladi. 
Bunday manzilgohlardan janubiy Turkmaniston hududida joylashgan Namozgohtepa, 
Oltintepalar muhim o‘rin tutadi. Miloddan avvalshi II ming yillikning boshlariga kelib 
bu turdagi madaniyat inqirozga uchrab protoshahar madaniyatining rivojlanishi 
hozirgi Murg‘ob va Surxon vohalariga ko‘chadi. Murg‘ob vohasida bu davrga oid bir 
necha dehqonchilik tumanlarida qadimgi manzilgohlar rivojlanib, ulardan Tug‘aloq, 
Gonurlar ajralib turadi. Bu yodgorliklarda qadimgi uy-joylar, hunarmandchilik 
ustxonalari, mudofaa inshootlari qoldiqlari, qadimgi ibodatxonalarning o‘rni qazib 
o‘rganilgan. 
Surxon vohasida miloddan vavalgi II ming yillikning ikkinchi choragidan 
boshlab, Sopolli madaniyati qaror topadi. Bu madaniyat o‘z tarixiy taraqqiyotida 
to‘rtta bosqichni bosib o‘tgan. Sopolli madaniyatining ilk bosqichiga oid 
yodgorliklardan Sopollitepa yaxshi o‘rganiladi. U ikki qator mudofaa devori bilan 
o‘ralgan bo‘lib, sakkista kvartaldan tashkil topgan. Manzilgoh xarobalarida uy-joy 
xarobalari, hunarmandchilik ustaxonalari va shuningdek, yuzdan ortiq qabrlar (qabrlar 
uylarning ichida joylashgan) hamda ularda o‘rin olgan moddiy manbalar topib 
o‘rganilgan. Sopolli qishlog‘qi qadimgi aholisini asosiy Mashg‘uloti sug‘orma 
dehqonchilik bo‘lgan. Ular sopolli buyumlarni kulolchilik charxida yasashgan. 
Keyingi Jarqton bosqichi (mil.av. 1500-1550 y.y.)ga kelib ushbu madaniyat o‘z tarixiy 
taraqqiyotining yuqori bosqichiga ko‘tariladi. Manzilgohlar hajmi yiriklashib, 
me’morchilik strukturasi murakkablashadi. Bu davrga oid Jarqo‘ton yodgorligi 
o‘rganiladi. U 100 gk maydondan iborat bo‘lib, alohida qismlardan tashkil topgan. 
Manzilgohning bir qismida sitadel (ark) va unga tutash joylashgan aholining turli 
tabaqa vakillariga tegishli uy-joy imoratlari va hnarmandchilik ustxonalaridan iborat 
mahalla mavjud. Sitadelda mahalliy boshqaruv ma’muriyatiga tegishli mahobatli 
imorat va qadimgi otashparastlarning ibodatxonasi o‘rin olgan. Manzilgohdan 
tashqarida Jarqo‘tonliklarning mozori o‘rin olgan. Unda 3 mingga yaqin qabr ochib 
o‘rganilgan. qabrlardagi moddiy manbalar marhumlarning jamiyatdagi mavqeiga 
qarab qyilgan. Ulardagi ayrim moddiy manbalar va tabaqalashgan uy-joy va 
imoratlarga ko‘ra Jarqo‘rg‘on boqichida aholi o‘rtasida mulkiy tengsizlik va 
tabaqalanish sodir blganligidan dalolat beradi. Umuman, Jarqo‘ton yodgorligining 
me’morchilik xususiyatlari o‘zida aks ettiradi. Jarqo‘ton manzilgohining nima 
sababdan tashlab ketilganligi to‘g‘risidagi masalani olimlar turlicha ifodalashadi. 
Sopolli madaniyatining keyingi bosqichlari (Ko‘zali va Mullali) ga protoshahar 
shaklidagi manzilgohlar o‘rniga kichik qishloqLar paydo bo‘ladi. SHuningdek, bu 
bosqichga oid qabrlar ham topib o‘rganiladi. Ulardan topib o‘rganilgan moddiy 
manbalarga ko‘ra sopolli madaniyatining so‘nggi bosqichiga kelib aholdi o‘rtasida 
mulkiy tengsizlik va tabaqalanish yanada chuqurlashib borganligi kuzatiladi. 
Umuman, mil.av. II mingyillikning oxirlariga kelib Murg‘ob va Surxon vohalaridagi 
madaniyatlar inqirozga uchraydi. 
O‘zbekistonnng shimoliy mintaqalarida bronza davriga oid chorvador va 
dehqon – chorvador qabilalariga tegishli madaniyatlar tarqaladi.
Ulardan Zaonbobo, Tozabog‘yob hamda tog‘ va tog‘ oldi mintaqalarida 
yashagan chorvador qabilalarning madaniyatlarini keltirib o‘tishimiz mumkin. 
Zamonbobo madaniyati Zarafshon daryosining quyi oqimida joylashgan shu ko‘l 
atrofidan topib o‘rganilgan yodgorliklar va qabirlardan iborat. Zamonbobo mil.av III 
mingyillikning oxiri va II mingyilliknng birinchi yarmi davomida rivojlanadi. 
Yodgorliklar erto‘la shaklida uy-joylar va qabrlardan iborat. Mazkur yodgorliklardan 

---

tosh qurollar, metalldan ishlangan va zeb-ziynat buyumlari, sopol buyumlar, 
xumdonlaryovvoyi va xonaki hayvonlar suyaklari Aniqlangan. Manzilgoh va 
qabrlardan bug‘doy qoldiqlari ham Aniqlangankim, Zamonboboliklar hayotida 
chorvachilik bilan birgalikda dehqonchilik ham muhim o‘rin tutganligidan dalolat 
beradi. Dehqonchilik neolit davri Jaytun madaniyati shaklida bo‘lgan. Shuningdek, 
ular qo‘shimcha Mashg‘ulot sifatida ovchilik bilan ham shug‘ullanganlar. 
Amudaryoning quyi oqimi hududlarida bronza davriga oid va suyurga va 
uning davomida Tozabog‘yob madaniyatlari rivojlanib ularning moddiy madaniyati 
va xo‘jalik xusmusiyatlari bilan bog‘liq masalalar arxeologik jihatdan o‘rganilgan. 
qadimgi Xorazm aholisi xo‘jaligijda dehqonchilik ustun blib, qadimgi sug‘orish 
inshootlarining izlari yaxshi saqlangan. Ular yarim erto‘la shaklidagi uylarda 
istiqomat qilishgan. Sopol idishlar qo‘lda ishlangan. Shuningdek, Farg‘ona vodiysi 
hududlarida bronza davriga oid qayroqqum va Chust madaniyatlari rivojlangan. 
qayroqqum madangiyatiga mansub aholining erto‘la shaklidagi uy-joylari va metallga 
ishlov berish ustaxonalari izlari Aniqlangan. Chust madaniyatining quyi bosqichi 
so‘nggi bronza, yuroqi bosqichi esa ilk temir davriga oiddir. Chustliklarning bu davrga 
oid o‘troq mangzilgohlari va ulardan uy ro‘zg‘or manzilgohlari topib o‘rganilgan. 
Ko‘rinishidan bronza davri uylari erto‘la shaklida bo‘lgan, sopol idishlari qo‘lda 
yasalib, atrofida naqshlar berilgan. Bronzaga ishlov berish yaxshi rivojlangan. 
Chustliklar xo‘jalik xususiyatlariga ko‘ra dehqonchilik va chorvachilik bilan 
shug‘ullanishgan. 
Temir davri O‘rta Osiyo tarixida chuqur tarixiy-madaniy o‘zgarishlar bilan 
belgilanadi. Bu davrga kelib o‘troq dehqonchilik hududlari kengayib, strukturasi ko‘ra 
murakkablashadi. qadimgi shaharlar va davlat birlashmlari paydo bo‘ladi. Janubiy 
mintaqalarda so‘nggi bronza davri protoshahar madaniyati inqirozga uchrab uning 
o‘rnida o‘ziga xos madaniyat qaror topadi. Bu davr madaniyati, xususan, yodgorliklari 
strukturasiga ko‘ra ixcham va murakkabligi bilan ajralib, ular vatanimiz hududida 
qadimgi shaharlarning paydo bo‘lishida aossiy tugun bo‘lib xizmat qilgan. 
O‘zbekiston hududida qadimgi shahar turidagi manzilgohlardan manzilgohlardan 
qiziltepa (Surxandaryo), Uzunqir va Erqo‘rg‘on (qashqadaryo), Afrosiyob va 
Ko‘ktepa (Samarqand) ma’lum. Ular keng maydondan iborat qadimgi manzilgoh 
bo‘lib mahalliy va markaziy ma’muriyat apparatiga tegishli mahobatli imoratlardan 
ark, aholi uy-joylari va ixtisoslashgan hunarmandchilik inshootlari joylashgan 
qismlardan iborat bo‘lib, umumiy mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan bo‘lgan. Bu 
kabi qadimgi shaharlar yirik davlat uyushmalari va ayrim ma’muriy bo‘limmalarning 
markazi vazifasini o‘tagan. Farg‘ona vodiysida shaharsozlik janubiy mintaqalardan 
o‘ziga xos tomonlari bilan jaralib turadi. Bu mintaqada Dalvarzin va Chust kabi 
qadimgi shahar xarobalari saqlanganki, ular shahar qurilishi strukturasiga ko‘ra 
janubiy mintaqalarning shaharlaridan farq qiladi. Miloddan avvalgi I mingyillikning 
o‘rtalariga kelib, shaharsozlik an’analari mavjud bo‘lgan hududlarda urbanizatsiya 
jarayonining chuqurlashuvi, qolgan hududlarda esa shakllanishi kuzatiladi. 
Antik davri O‘rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy-siyosiy hayoti murakkab 
jarayonlar: bosqinchilik yurishlari, xalqlar va madaniyatlarning kirib kelishi, 
mintaqaviy davlatlarning tashkil topishi va boshqa o‘zgarishlar bilan belgilanadi. Bu 
esa har bintaqada o‘ziga xos madaniyatning shakllanishida o‘ziga muhim omil bo‘lib 
xizmat qilgan. Antik davrga kelib qisman qadimgi shaharlarning rivojlanishi bilan 
birgalikda Yangi shahar markazlari paydo bo‘ladi va rivojlanadi. 
Bu davrga oid yirik shahar markazlaridan Dalvarzin, Zartepa, Erqo‘rog‘on, 

---

Afrosiyob, Ko‘ktepa, Tuproqqala, Kanxa va boshqadarning o‘rnida keng ko‘lamli 
arxeologik tadqiqot ishlari amalga oishirilib, natijada mazkur davr shaharlarining 
tuzulishi, ulardan o‘rin olgan qurilish inshootlari, ularninrg qurilish usullari va 
texnikasi, shuningdek, qadimgi xalqlar yaratgan boy moddiy va ma’daniy madaniyat 
namunalari o‘rganilgan. Ushbu shahar markazlari iqtisodiy, savdo va madaniy markaz 
bo‘lish bilan birgalikda Yunon – Baqtriya podsholigi, Kushon podsholigi, Qang‘lar 
davlati, Xorazm va Davan kabi yirik davlatlar yoki ularning tarkibidagi ayrim 
ma’muriy bo‘linmalarning markazi ham bo‘lgan. SHahar xarobalarida va alog‘ida 
joylashgan diniy inshootlar o‘z davri aholisining g‘oyaviy qarashlarini ochib berishda 
yordam beradi. Bu davrda qadimgi O‘zbekiston aholisi bir necha dinlarga e’tiqod 
qilganliklarini hozirgi paytda saqlanib qolgan topilmalar va ibodatxona xarobalaridan 
ko‘rish mumkin. Xususan, Surxon vog‘asida Budda ibodatxonalari va stupalari 
(Qoratepa, Fayoztepa, Zurmala, Dalvarzintepa ibodatxonasi), zardushtiylar 
(Dalvarzintepa) ibodatxonasi, Xorazm vohasidagi turli xil Ossuariylar va joylardagi 
diniy xarakterdagi ayrim topilmalar fikrimizning dalilidir. Qadimgi qishloq hayotini 
yoritib berishda ham arxeolog manbalar muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ko‘plab 
qishloq xarobalari o‘rganilgan. Antik davrga oid yodgorliklardan topib o‘rganilgan 
hayokalchalar, tasviriy san’at namunalari, yozuvlar va boshqa moddiy manbalar o‘z 
davri kishilarining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotlarini yoritib berish bilan 
birgalikda boshqa xalqlar bilan aloqalari va o‘zaro ta’siri masalalarini ochib berishda 
yordam beradi. Dalvarzintepa, Xolchayon, qoratepa va Fayoztepa xarobalaridan boy 
mazmunga ega bo‘lgan haykalchalar va tasviriy san’at namunalari ochilib, yuksak 
darajada rivojlangan madaniyat qaror topganligidan dalolat beradi. Ular o‘zida 
mahalliy madaniyat an’analari bilan bilan birgalikda yunon, hind madaniyati 
namunalarini aks ‘nnbhflb/ bu tasvirlar mazmunan ancha boy bo‘lib, murakkab 
mafkuraviy qarashlarni o‘zida aks ettiradi. 
Qadimgi So‘g‘d, Xorazm, Farg‘ona vodiysi va Toshkent vog‘asi 
hududlarining bu davrga oid madaniyati o‘ziga xos tomonlari bilan ajralib turadi. Ular 
asosan sodda ishlangan haykalchalar va tasvirlaridan iborat bo‘lib, motiviga ko‘ra 
ko‘proq real hayot, kishilar turmush tarzi va xo‘jalik faoliyati yoki nufuzli kishilarni 
tasvirlashgan.