3 – Мавзу Янги ва энг янги давр фалсафаси

Локк ушбу ғояни илгари сурган биринчи шахс 
ва бунда унинг хизматлари катта.

---

19
Рационализм асосчиси, француз файласуфи ва 
математиги Рене Декарт (1596-1550). 
У дунѐда жуда машҳур бўлган : «Мен фикрлаяпман, 
демак, мен яшаяпман» таълимоти муаллифи 
Декарт фалсафаси аҳамияти
Онгнинг борлиққа нисбатан 
бирламчи эканини асослаб берган
Субстанциялар ва модуслар ҳақидаги 
фан ғоясини илгари сурган
Дуализм назариясининг муаллифи, 
шу билан фалсафадаги 
материалистик ва идеалистик 
оқимларни яраштиришга ҳаракат 
қилган
Билишнинг «туғма фикрлар» илмий 
услубини илгари сурган
Онгнинг борлиққа ва билимга нисбатан 
бирламчи эканлигини исботлаш
Демак, фикрлаш ҳам ҳаѐтга, ҳам онгга хос.
Яшаѐтган одамгина фикр юритади
Гумонсираш (шубҳа) ҳақиқатдан бор, бу 
фақат аниқ ва исбот талаб этмайди.

---

20
Декартнинг субстанция ҳақидаги таълимоти
Субстанция – бу яшаши учун ўзидан бошқа ҳеч нарсага муҳтож 
бўлмайдиган ҳамма нарса
Бу субстанцияларни барчасига жавоб берувчи биргина субстанция бор у ҳам бўлса Худо, у доимий, 
уни ясаб бўлмайди, йўқ қилиб бўлмайди, кучли, ҳамма нарсани сабаби ҳам, боши ҳам ўзи.
Яратувчи сифатида Худо дунѐни яратди, у ҳам субстанциялардан иборат.
Худо томонидан яратилган субстанциялар (ягона нарсалар, ғоялар) субстанциянинг ҳамма 
сифатларни ўзида жамлайди- бор бўлиш учун ўзидан бошқа нарсага муҳтож эмас. Шу билан 
бирга субстанцияларнинг яралиши фақат бир-бирига нисбатан етарли. Энг олий субстанция 
Худо учун – улар ясалган, иккиламчи ва унга боғлиқ
Моддий
субстанциялар
Руҳий субстанциялар,
ғоялар
Инсон - бу яратилган 
субстанция

---

21

Декарт бир-бирига боғлиқ бўлмаган икки биринчи асос: номоддий 
ѐки «фикрловчи» субстанция ва моддий ѐки «кўламли субстанция» 
мавжудлигини тахмин қилади. Бу икки субстанция параллель 
мавжуддир. Уларни ўрганиш билан метафизика ва физика 
шуғулланади. Метафизика аввало маънавий субстанцияни, у билан 
боғлиқ бўлган билиш ва борлиқ тамойилларини ўрганади. Физика 
табиат фалсафасини тадқиқ этади. У дунѐнинг вужудга келиши, 
Ерда ҳаѐтнинг ривожланиши (табиат қонунларига мувофиқ) 
ҳақидаги таълимотни ўз ичига олади, ҳайвонлар ва инсон 
танасининг тузилишини механика қонунларига бўйсинувчи 
мураккаб машиналар сифатида ўрганади (Р.Декарт асарларидан 
бири «Ҳайвон – машина» деб аталади).

---

22
Декарт дуализми
Инсон ўзида икки 
субстанцияни 
мужассамлайди, демак,
у икки турлидир
Фалсафанинг асосий масаласи: нима бирламчи – онгми, материями деган
баҳсни дуализм нуқтаи назаридан бемаъни деган хулосага келади. 
Материя ва онг фақат инсонда бирлашади, модомики, инсон икки томонни 
(моддий ва руҳий субстанцияси) ўзида жамлар экан, на материя, на онг
бирламчи бўла олмайди – улар доим мавжуддир ва ягона борлиқнинг турли 
икки кўринишидир.
Билиш муаммоларини ўрганишнинг илмий методи
Билиш жараѐнида
фақат мутлақо тўғри билимларга
таяниш лозим ва ақл ѐрдамида тўла
ишончли, мантиқий усуллардан 
фойдаланиб, янги ҳамда тўғри 
билимлар олиш керак. Фақат
дедукциядан метод сифатида
фойдаланилганидагина
билишнинг барча соҳаларида 
ақл ишончли билимлрга 
эришиши мумкин. 
“Билишни ҳунармандчиликдан
саноат ишлаб чиқаришига
айлантириш керак”.
Рационал – дедуктив методнинг тадқиқ усуллари
Тадқиқот пайтида асосий қоидалар сифатида ҳақиқий, мутлоқ, 
ишончли, ақл ва мантиқ билан исботланган, ҳеч қандай
шубҳа қолдирмайдиган билимларни қўллаш лозим.
Мураккаб муаммони алоҳида, осонроқ масалаларга 
ажратиш лозим
Маълум ва исботланган масалалардан изчиллик билан
номаълум ва исботланмаган 
муаммоларга ўтиш керак.

---

23