3. 1-Чизма. Иқтисодий таҳлилда қўлланиладиган усуллар таснифи

3.3.7. Фарқлаш усули. Ушбу усул натижага омиллар таъсирини ҳисоблашда кенг қўлланилади. Хўжалик фаолиятини ифодаловчи кўрсаткичлар бир-бири билан чамбарчас боғлиқ. Бунда бир кўрсаткич натижа деб қаралса, шунга боғлиқ бўлган қолган кўрсаткичлар таъсир қилувчи омиллар сифатида намоён бўладилар.
Фарқлаш усулининг моҳияти шундаки, натижа кўрсаткичига омиллар таъсирини аниқлаш учун ҳисобланаётган омилнинг фарқи олиниб қолган омилларнинг жойлашиш тартибига қараб асос ёки ҳисобот давридаги миқдори олинади. Масалан, натижа кўрсаткичи (товар обороти) билан унга таъсир қилувчи омиллар: ходимларнинг рўйхатдаги сони (Х) ва меҳнат унумдорлиги (МУ) ўртасидаги боғланиш қуйидаги кўринишга эга бўлади:


Т = Х . МУ

Ушбу формуладаги омилларнинг таъсирини фарқлаш усули билан аниқлайдиган бўлсак, биринчи омил, яъни ходимларнинг рўйхатдаги сонининг товар оборотига таъсирини (Т_х) ҳисоблаш учун шу омилнинг фарқини (Х₁-Х₀) иккинчи омил, яъни меҳнат унумдорлигининг асос (режа) кўрсаткичига (МУ₀) кўпайтирилади:

 Тх = (Х₁ - Х₀) . МУ₀
Иккинчи омил, яъни меҳнат унумдорлигининг товар обороти ҳажми ўзгаришига таъсирини (Тму) топиш учун шу омилнинг фарқи олинади (МУ₁ - МУ₀) биринчи омил - ходимларнинг ўртача йиллик рўйхатдаги сонининг ҳисобот давридаги миқдорига (Х₁) кўпайтирилади:
 Тму = Х₁ . (МУ₁ - МУ₀)

Шу икки омилнинг таъсири натижанинг умумий фарқига тенг бўлиши лозим:

 Т =  Тх   Тму

Ушбу боғланишни аниқ мисоллар ёрдамида кўриб чиқиш мумкин. Бу эса тавсия қилинаётган назарий ҳисоб-китобларнинг амалиётга қулланилишидан ҳам далолат береди (3.9 - жадвал).

3.9 - Жадвал
Товар обороти ҳажмига ходимларнинг рўйхатдаги
сони ва меҳнат унумдорлиги ўзгаришининг