3 i-bob Yo‘l xo‘jaligida joriy va kapital xarajatlar

1.1Kapital xarajatlar
Kapital toifasi ikki xil ma'noga ega. Odatda, kundalik hayotda kapital deganda boylik, pul yoki mulk shaklidagi davlat tushuniladi. Hayotda odamlarning ma'lum bir doirasida kapitalning mavjudligi aniq ko'rinadi va tushunarli bo'lib, odamlar doimo boylikka intilgan. Biroq, ilmiy ma'noda boylik, jumladan, katta miqdordagi pulning mavjudligi ularning egasi kapitalist ekanligini anglatmaydi. Kapital boylik sifatida va uni qo‘lga kiritish yo‘llari ko‘plab fanlar, jumladan, huquqshunoslik tomonidan ham o‘rganiladi.
Davlat byudjeti sarfining bir qismi bo’lib,innovatsiya va investitsion faoliyatni ta’minlashga qaratilgan sarflar.Bu sarflar asosiy kapital,zahiralar, yer, nomoddiy aktivlar, qimmatbaho buyumlar sotib olishga qaratilgan sarflarni hamda boshqa kapital sarflarni o’z ichiga oladi. Harbiy qurilish mAqsadlariga va harbiy texnika sotib olish uchun qilingan sarflar kapital sarflar tarkibiga kirmaydi.
Kredit olish minus qarzning to’lanishi.(sof kredit olish). XVFning amaldagi standartlaida davlat byudjetining saflari tarkibida sof kredit olishham kiritiladi va byudjetning saldosi (defitsit yoki prodefitsit)ini hisoblashda e’tiborga olinadi.Davlat byudjetining saldosi: davlat daromdlariQgrantlar)-(davlat sarflari Q sof kredit olish).Agar saldo musbat bo’lsa davlat byudjeti-faol byudjet,manfiy bo’lsa –defitsitli byudjet deyiladi.
Davlat byudjeti statistikasi ma’lumotlari nazorat vazifasini bajaradi.Ular orqali dalatning moliyaviy asosi daromadlar,umumdavlat ehtiyojlarning qondirilishi –sarflar bo’yicha qonunda ko’zda tutilgan maqsadlarning bajarilishi o’rganilib boriladi.
Kapital mablaglarning absolyut samaradorligini aniqlashdan, loyiha, reja va texnologik yechimlarni solishtirishdan avval izlanishlar otkaziladi va bu izlanishlar vaqtida xar bir variant boyicha (yeki transport tizimining xar bir xolati boyicha) quyidagi transport-tasarruf korsatkichlarini asoslash imkonini beruvchi ma’lumotlar olinadi :
- yollarda otsirlik va gabarit cheklashlari boyicha tasarruf etilishiga ruxsat etilgan transport vositalarining turlari;
- transport vositalarining turlari boyicha ortacha texnik tezliklar;
- avtomobillarda tashish tannarxining, avtomobillarning bosib otgan yoliga,
harakatlanuvchi qismning yuk kotarish qobiliyatidan foydalanishga, avtopoyezdlarni qo’llash imkoniyatlariga bogliq bolgan xarajatlar qismiga yol turlarining ta’sirini aks ettiruvchi korsatkichlar;
- avtomobillarning mukammal bolmagan otish joylarida, suv otkazgichlar va bir satxda bolgan yol kesishmalarida turib qolish vaqtlari xaqida ma’lumotlar;
- osib borayetgan tashish xajmlarini ozlashtirish va u bilan bolgiq oarajatlar, ularni amalga oshish muddatlarini bashorat qilish orasidagi olib borilayetgan tadbirlar xaqidagi ma’lumotlar;
- tasodifiy omillar ta’siriga (nagruzka) uchrashi mumkin bolgan aloxida yol uchastkalari, ob’ektlari va konstruktiv elementlaring tasarruf nutai nazaridan ishonchliligi va ishdan chiqib, tasarrufi toxtatilsa koriladigan zarar miqdori (masalan, qor kochkisi bosib qolishi, suv toshqini) togrisida ma’lumotlar.
Shu bilan birga, yollardagi harakat intensivligining vaqt boyicha ozgarish
xarakteri va templarini belgilash, hamda yollar transport-tasarruf korsatkichlarining vaqt boyicha tegishli ozgarishlarini belgilab olish kerak boladi. Yuqorida sanab otilgan boshlangich (isxodnoy) ma’lumotlar asosida, variantlarni solishtirish uchun zarur bolgan, birdaniga qilinadigan va joriy xarajatlaning korsatkichlari hisoblab chiqilishi mumkin boladi.
Тransport tizimining va tashish jarayenining aloxida elementlariga yonaltiriladigan
birdaniga qilinadign xarajatlar tarkibi quyidagi tarkibga ega boladi:
- yol ob’ektiga uni qurilishi davrida sarflanadigan kapital mablaglar,
- ob’ektni tasarruf etilishi jarayenida rejali ravishda uni rekonstruksiya qilish, kengaytirish, mustaxkamlash va texnik qayta jixozlashni amalga oshirish uchun zarur bolgan kapital mablaglar sarfi;
- ob’ektning inventar qiymati ulushini ortishiga olib keluvchi, uni ta’mirlashga boladigan xarajatlar;
- ob’ekt tasarrufi boshlanishi vaqtida bolgan avtomobil transportiga kapital malatslar sarfi,
- yillik tashish xajmining ortib borishiga muvofiq ravishda, avtomobil transportiga yillik qoshimchacha kapital mablaglar sarfi,
- taqqoslanayetgan variantlar chegarasida ob’ekt tasarrufining boshlanishida temir yol va suv transportiga togri kelayotgan tashish xajmi va uning yillik ortib borishiga mos ravishda, temir yol va suv transportiga kapital mablaglar sarfi;
- loyihalashtirilayetgan ob’ektni joylashtirish uchun qishloq xojalik ekinlari ekiladigan yerlarning olib qoyilishidan xalq xojaligida boladigan yoqotishlar (zararlar);
- ob’ektning tasarrufi boshlanishidagi, doimiy ravishda transport jarayenida ishtirok etgan, yillik ishlab chiqarish v iste’moldagi yuklar massasiga togri kelgan, xalq xojaligi aylanma fondlarning qiymati;
- tashish xajmi va yuklar massasining osishiga muvofiq ravishda, transport jarayenida doimiy ishtirok etib kelayotgan, xalq xojaligi aylanma mablaglariga qoshimchacha ravishda qilinadigan yillik xarajatlar;
- kutilmagan tasodifiy omillar ta’siri natijasida, ob’ektning tasarrufdan chiqishi oqibatida koriladigan zarar Birdaniga qilinadigan xarajatlarning amalga oshirish yillari soni va uning oar bir tashkil etuvchilari boyicha qiymatlarining miqdorlari, variantlari taqqoslanishi muddati davomida ob’ektni tasarruf etish shart-sharoitlari xaqidagi bashoratlar (prognozlar) asosida belgilanadi. qishloq xojaligi ekin maydonlarining iste’moldan chiqarilishidan xalq xojaligining yoqotishlari, yol ob’ektining ozishi va yol xizmati inshootlarini joylashtirish uchun ajratiladigan yer maydonining olchamiga va xosildorlikka bogliq boladi.