3. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning hozirgi zamon usul va vositalari 14

Bojxona to`lovlari davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish, aniqrog`i, eksport va importni cheklash yoki rag`batlantirishning muhim vositasi hisoblanadi. Ularning stavkalari ko`paysa, chegaradan o`tayotgan tovarlar miqdori kamayadi va aksincha, stavkalarning kamayishi tovarlar oqimining ko`payishiga olib keladi.
Yana shuni ham aytib o`tish joizki, davlat o`zining kredit siyosati orqali iqtisodiyot taraqqiyotiga ham o`zining ta`sirini o`tkazib turadi.
Davlatning iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmida jamiyatda siyosiy, ijtimoiy barqarorlikni ta`minlash maqsadida aholining iqtisodiy jihatdan nochor yashayotgan guruhlarini ijtimoiy himoyalash muhim o`rin tutadi. Aholining yordamga muhtoj qismini ijtimoiy himoyalash uchun jamiyat milliy iqtisodiyot tarmoqlarini, shu jumladan, qishloq xo`jaligini qo`llab-quvvatlash maqsadidagi daromadlar davlat tomonidan qayta taqsimlanadi. Daromadlarning qayta taqsimlash tizimida davlat muhim o`rin tutadi. Davlat tomonidan daromadlarning qayta taqsimlanishi iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmining muhim unsuri hisoblanadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmida makroiqtisodiy barqarorlashtirish chora-tadbirlari ham muhim o`rin tutadi. Ma`lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida ishbilarmonlik faolligi o`zgarib turadi, iqtisodiy o`sish uning pasayishi bilan almashinib turadi. Uning oqibatida firmalarning sinishi va ishsizlarning ko`payishi ortadi, aholi turmush darajasi pasayadi, ular ko`p qiyinchiliklarni boshdan kechiradilar. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta`minlash mexanizmi yordamida iqtisodiy o`sish tsiklidan tanglikka (pasayishga) o`tishdagi salbiy oqibatlarni cheklash, shuningdek, tanglikdan iqtisodiy o`sish sari o`tish imkoniyatlari vujudga keladi.
Shunday qilib, iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmi jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga ta`sir ko`rsatuvchi va ko`maklashuvchi chora-tadbirlar tizimidan iborat degan xulosa qilish mumkin.
Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirish
Markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi sharoitida xo`jalik yuritish to`la-to`kis davlatning direktiv, ya`ni yuqoridan tushiriladigan ko`rsatmalari va reja topshiriqlari asosida amalga oshirilar edi. Rejalar qonun kuchiga ega bo`lib, ularni bajarish shart va majburiy hisoblanar edi. Hamma narsani yuqoridan turib rejalashtirish amaliyoti korxonaning xo`jalik mustaqilligi, erkinligi va tashabbuskorligini cheklab qo`yar, bu o`z navbatida iqtisodiyot taraqqiyotiga salbiy ta`sir ko`rsatar edi.
Bozor iqtisodiyotiga o`tilgach, tabiiyki, xo`jalik yuritishni yuqoridan turib rejalashtirish tizimi barham topdi. Ayni vaqtda iqtisodiy taraqqiyot masalalarini bozor munosabatlari o`zi hal qiladi, ularga hech kim, hatto davlat ham aralashmasligi kerak, degan noto`g`ri tushuncha ham paydo bo`ldi.
Biroq o`tgan yillar tajribasi shundan dalolat beradiki, iqtisodiy taraqqiyotni, umuman, korxona (firma)lar iqtisodiy faoliyatining, xususan, o`rta va uzoq muddatlarga mo`ljallangan rejalarining yo`qligi bir qator salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Xo`jalik yuritishdagi qator qiyinchiliklar, korxona (firma)ning bankrotga uchrashi, ayrim tovarlar narxining “osmon”da ekani, ishsizlar sonining ko`payishi va boshqalar rejalashtirish tizimining yaxshi yo`lga qo`yilmaganining oqibati, deb baholash mumkin.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ham iqtisodiyotni boshqarish va qo`yilgan maqsadga yo`naltirishni davlat tomonidan tartibga solib turilishi muhim ekanligi ayon bo`lib qoldi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning engmuhim shakllaridan biri iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish varivojlantirishdir. Mamlakat miqyosida ishlab chiqaruvchi kuchlarnirivojlantirish, hududiy va tarmoqlararo mehnat taqsimoti, davlat mulkiningmavjudligi, iqtisodiyotga jalb etilayotgan sarmoyalar harakatinimuvofiqlashtirish zarurati va boshqalar iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilishva rejalashtirishni taqozo etadi.
Bashorat qilish istiqbolni oldindan ko`ra olishning quroli sifatida boshqaruvning samarali dastagi hisoblanadi. Undan foydalanmaslik ishlab chiqarishning kamayishiga olib keluvchi sabablardan biridir. Shuning uchun mulkchilik shaklidan qat`iy nazar, korxonalar (firmalar) rivojlanishini o`rta va uzoq muddatga bashoratlash va davlat tomonidan tartibga solish tizimini joriy qilish muhim ahamiyatga ega.
Iqtisodiy taraqqiyot istiqbolini aniqlash bashorat qilish deb yuritiladi va u, odatda, uzoq muddatga (10 yilgacha) va o`rta muddatga (5 yilgacha) mo`ljallanadi. Bunda o`tgan davrdagi iqtisodiy rivojlanish holati va yo`l qo`yilgan kamchiliklar tahlilidan kelib chiqib va bozor kon`yukturasini o`zgarish tendentsiyalariga asoslanib, kelajakda iqtisodiy rivojlanishning qanday bo`lishi va u qanday natijalarga olib kelishi bashorat qilinadi.
Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilishda bozor munosabatlarinig o`ziga xos xususiyatlarini e`tiborga olish juda muhim. Gap shundaki, iqtisodiy bashorat markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi hukmron bo`lgan davrda ham mavjud edi. Biroq u davrda bashorat qilish va rejalashtirishning bosh masalasi ishlab chiqirishning rivojlanishi edi. Endilikda, ya`ni bozor munosabatlari sharoitida, bosh masala iste`mol bozori talabini qondirishdir. Bozor munosabatlari sharoitida istiqbolni belgilashning oldingi davrdagi bashoratlashdan asosiy farqi ham shundan iborat.
Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirishni iste`mol bozori talabiga qaratilishi korxona (firma)larni yaxshi samara bermayotgan ishlab chiqarishdan voz kechib, yuqori samaradorlikni ta`minlovchi ishlab chiqarish bilan shug`ullanishga majbur etadi.
Bozor iqtisodiyotining bu xususiyatini e`tiborga olish bilan bir qatorda bashoratlash va rejalashtirishning ilmiy asosda amalga oshirilishi, marketing tadqiqotlari va ishonchli ma`lumotlarga asoslanishi ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Bashoratlar asosida iqtisodiy rivojlanish dasturlari ishlab chiqiladi. Ularda iqtisodiyot rivojlanishining moddiy va ijtimoiy maqsadlari belgilanadi. Maqsadlarni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan sarmoyalar rejalari tuziladi, ishlab chiqarish bilan iste`mol o`rtasidagi, ishlab chiqarish bilan import, ishlab chiqarish bilan eksport, eksport bilan import o`rtasidagi bog`liqliklar aniqlanadi. Iqtisodiy rivojlanishning umumdavlat dasturlari asosida rejalar qabul qilinadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida dastur va rejalar davlat korxonalari uchun direktiv, xususiy sektor uchun taklif xarakteriga egadir. Tadbirkorlarning rejalarga amal qilishlarini rag`batlantirish maqsadida ularga soliq to`lashda, kredit va subsidiyalar olish, xomashyo, yoqilg`i, energiya, asbob-uskunalar xarid qilishda, tovarlarni eksport qilishda imtiyozlar beriladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida istiqbolni belgilash tizimi mahsulot ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy manfaatdorligiga asoslanadi. Katta tashkiliy-iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirishda mahsulot ishlab chiqaruvchilarning o`zlari tashabbuskorlik qiladilar. Istiqbolli loyihalarni amalga oshirishda davlatning aralashuvi kredit xizmati ko`rsatish, xomashyo, yoqilg`i resurslarini ajratish, oqilona soliq siyosatini o`tkazish va davlat ehtiyoji uchun mahsulotlar sotib olishdan iborat bo`ladi. Iqtisodiy rivojlanish istiqbolini belgilashda davlat resurslari va mablag`larining nodavlat sektorida xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning mablag`lari bilan birgalikda ishtirok etishini ta`minlash hamkorlikdagi dasturlar va loyihalarni amalga oshirishni nazarda tutish katta ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiy taraqqiyotni belgilash tizimi quyidagi vazifa va masalalarni bajarishga qaratiladi:
-milliy iqtisodiyot va uning tarmoqlari hamda mintaqalarning yaqin va uzoq muddatdagi rivojlanishining asosiy ko`rsatkichlarini belgilash;
-ishlab chiqarishning moddiy-texnika bazasini rivojlantirish istiqbollarini belgilash.
Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilishdan ko`zlangan maqsad ishlab chiqarishni boshqarish va tartibga solishni ta`minlash, mavjud resurslardan samarali va oqilona foydalanish uchun zarur sharoitlarni yaratish va pirovard natijada iste`mol bozori talablarini to`laroq qondirishdan iborat bo`lib, bu vazifalarni bajarish ko`p jihatdan bashoratlash usullariga bog`liq.
Jahon amaliyotida bashoratlashning bir necha usullari mavjud bo`lib, ular asosan quyidagilardan iboratdir:
-dasturiy-maqsadli usul;
-indikativ (tavsiyaviy) usul;
-ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun zarur sarmoyalarning o`sish istiqbollarini belgilash usuli.
Dasturiy-maqsadli usul ko`proq mamlakat miqyosidagi yirik ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirish uchun qo`llansa, indikativ (tavsiyaviy) usul ishlab chiqarish, ayniqsa, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining istiqbollarini belgilashda asqotadi. Sarmoyalarning o`sish istiqbollarini belgilash usuli mamlakat, uning hududlari va viloyatlari miqyosida ham, iqtisodiyot tarmoqlari va ishlab chiqarish korxonalari darajasida ham qo`llanishi mumkin.
Iqtisodiy taraqqiyotni belgilashning eng nozik tomonlari, bu – bashoratlash ko`rsatkichlariga erishish uchun ishlab chiqarishni kafolatlangan moddiy va moliyaviy resurslar bilan taьminlanganidir. Bu muammo to`liq hal etilmaganligi ishlab chiqilgan dastur va loyihalarning ko`p hollarda qisman bajarilib yoki umuman bajarilmay qolishiga sabab bo`ladi.
Shunday qilib, bozor munosabatlari sharoitida davlatning iqtisodiyotga aralashuvi iqtisodiyot tarmoqlarini oqilona boshqarish, mamlakat va uning hududlari iqtisodiy taraqqiyotidagi nozik jihatlarni oldindan belgilab olish, taraqqiyotning ustivor yo`nalishlarini aniqlash va aholining turmush sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan davlat dasturlari va loyihalarini amalga oshirishdan iboratdir.

3. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning hozirgi zamon usul va vositalari

Davlat milliy iqtisodiyotni tartibga solishda bir qator usullardan foydalanadi. Bu usullarni umumlashtirib quyidagicha guruhlash mumkin:
1. Bevosita ta‘sir qilish usullari;
2. Bilvosita ta‘sir qilish usullari;
3. Tashqi iqtisodiy usullar.
Ma‘lumki, markazdan boshqarish tartibi ustun bo‘lgan mamlakatlarda dvlatning qitisoiy jarayonlarga aralashuvida bevosita ta‘sir qilish usullari ustun bo‘lsa, bozor iqtisodiyoti esa birinchi navbatda, iqtisodiy jarayonlarni bilvosita tartibga solish bilan bog‘langan. Shu bilan birga barcha mamlakatlarda iqtisodiyotning davlat sektori mavjud. Davlat sektorini boshqarish mulkchilikning davlat shakliga asoslanib, u asosan quyidagi uchta yo‘l orqali shakllanadi:
1) Ishlab chiqarish vositalari egalariga pul yoki qimmatli qog‘ozlar bilan tomon to‘lash orqali mulkni milliylashtirish;
2) Davlat byudjeti mablag‘lari hisobiga yangi korxonalar, ba‘zi hollarda yaxlit tarmoqlarni barpo etish;
3) Davlat tomonidan xususiy korporatsiyalarning aktsiyalarini sotib olish va apralash davlat-xususiy korxonalarini tashkil etish. Bu uchinchi yo‘l ustun ravishda amal qilmoqda.
Davlat iqtisodiyotni bevosita tartibga solishda ma‘muriy vositalardan foydalanadi. Ma‘muriy vositalar davlat hokimiyati kuchiga tayanadi va taqiqlash, ruxsat berish va majbur qilish xususiyatidagi tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Ayniqsa ishlab chiqarish tanazzulga uchragan davrda iqtisodiyotga bilvosita ta‘sir qilish tadbirlari kam samarali bo‘lib, ma‘muriy vositalardan foydalanishga ustunlik beriladi. Bu usullardan quyidagilarni alohida ko‘rsatish mumkin: