3-lekciya Tema. Sóylew mádeniyatı hám ádebiy til normaları Joba

Akcentologiyalıq norma. Bul pátti sóz hám gáplerde durıs qollanıw norması. Ayırım sózlerde pátti durıs qoymaw sóz mánisine tásir etiwi múmkin.
Punktuaciyalıq norma. Irkilis belgilerin durıs qoyıw norması. Punktuciya – jazıwdıń shártli belgileriniń biri. Jazıwda imla (orfografiya) qanday xızmet atqarsa irkilis belgileri de sawatlı, mádeniyatlı jazıwdı támiyinlew ushın úlken xızmet atqaradı.
Punktuaciya termini (latınnıń pynktum – noqat) til iliminde eki túrli mánige iye. Birinshiden, irkilis belgileriniń jıyıntıǵı, irkilis belgileri tuwralı qaǵıydalar jıynaǵı degen uǵımdı bildirse, ekinshiden, ol jazba tilde irkilis belgileriniń praktikalıq qollanılıwın hám olardıń sistemasın úyretedi. İrkilis belgileri de jazba tildiń grafikalıq tańbası, ol tildiń jazba túrin sóylew hám jazıwda mánilik jaqtan durıs oqıw hám túsiniw ushın eń zárúrli qural bolıp esaplanadı.
Grammatikalıq norma. Qaraqalpak til iliminde grammatikalık norma jaqsı islegen desek qáte bolmaydı. Usı kúnge shekem jazılǵan sabaqlıq, oqıw qollanbalarında sóylewdiń awızeki hám jazba formalarında bul norma talapları hámme waqıtta da saqlana bermeydi. Bul jaǵday radio esittiriwlerinde, televidenie kórsetiwlerinde de bayqaladı. ásirese seplik formaların durıs qollanbaw jaǵdayları kóp ushırasadı. Ayırım waqıtlarda dialekttegi variantlardı qolanıwǵa háreket seziledi. Tildiń qay dárejede normaǵa túskenligi onıń grammatikasınan, grammatikalıq normalardan málim boladı. Grammatikalıq normaǵa ámel qılıw ushın sol tildiń grammatikalıq qaǵıydaların, gáp dúziw, sóz hám qosımtalar arasındaǵı qatnas, baslawısh penen bayanlawıshtıń kelisiwi, ekinshi dárejeli aǵzalardıń bas aǵzalarǵa baylanısıw jolların, sózlerdiń orın tártibin jaqsı bilip alıw kerek. Eger sóylew procesinde áne usılar basashılıqqa alınbasa sóylew grammatikalıq jaqtan buzıladı, túsinbewshilik júzege keledi.
Leksika-semantikalıq norma. Sóylewshi yamasa jazıwshı óz pikirin tildiń awızeki hám jazba forması arqalı tıńlawshı yamasa oqıwshısına jetkizer eken, tilde bar bolǵan birliklerdiń kereklisin tańlap qollanıw imkaniyatına iye boladı. áne usı imkaniyatlardıń barlıǵı tilde leksikalıq normanı belgilep beredi.
Eger óz-ara qarım-qatnas procesinde sózler orınsız qollanılsa, til jarlılıǵı júzege keledi.
Leksikalıq normada sóz tańlawda olardıń máni hám stillik bahasın esapqa almaw, dialektlik sózlerdi qollanıwdaǵı itibarsızlıq, paronim sózlerdiń mánisin túsinbey qollanıw, orınsız awdarmalar, sózbe-sóz awdarıwlar úlken zıyan tiygizedi.
Tildegi sózler bir yamasa bir neshe mánide bolıwı múmkin. Olardıń qaysı birin qollanıw, ózgerip turatuǵın sóylew barısı ushın qaysı mániniń sáykesligin anıqlawda mánilik normaǵa súyeniledi. Bunda tildegi túsindirme, bir neshshe tilli, atamalar sózlikleriniń áhmiyeti úlken. Solay etip leksikalıq norma degenimiz belgili bir tildiń sóz qollanıw norması.