№3-Lektsiya Topiraq mikroorganizmlerinin’ biosferada zat ha’m energiya almasiwindag’I qatnasi. Azottin’ biologiyaliq fiksatsiyasi ha’m onda qatnasatug’in bakteryalar Joba

№3-Lektsiya Topiraq mikroorganizmlerinin’ biosferada zat ha’m energiya almasiwindag’I qatnasi. Azottin’ biologiyaliq fiksatsiyasi ha’m onda qatnasatug’in bakteryalar

Joba:

• 3.1Topiraq mikroorganizmlerdin’ taksonomik qurami, prokariotlardin’ toparlarg’a bo’liniwi.
• 3.2.Fototrof ha’m xemotrof gratsilikutlar.
• 3.3.Bdelivibrio.
• 3.4.Azotobakter.
• 3.5.Enterobakteryalar, Speraxetalar, basqa gratsishkutalar, grammon’ bakteryalar.
• 3.6.Mikroplazmalar.
• 3.7. Arxebakteryalar.

3.1Topiraq mikroorganizmlerdin’ taksonomik qurami, prokariotlardin’ toparlarg’a bo’liniwi.

• Bergi Procariotae dunyasin to’rt bo’limge ajiratadi.
• I. Gracilicutes bo’limi (gracilus so’zi latinsha so’z bolip, juqa degen, cutes ese pust, teri degen ma’nisti bildiredi). Bul bo’limge kiriwshi bakteryalar gramteris kletka diywalina iye, -shar ta’rizli, jip ta’rizli yamasa tayaqsha ta’rizli bakteryalar kiritilgen bolip, olar ha’reketshen’ ya’ki ha’reketsiz, endospora payda qilmaydi. Biraq, miywe dene payda qiliwshi miksobakteryalar miksosporalar payda qiladi. Ko’beyiwi bu’rtikleniw yamasa binary bo’linip payda boladi. Bo’limge ush klass kiredi:

I. Scotobacteriya klassi. Bulk lass en’ u’lken klass bolip, 10-topardi o’z ishine aladi.

• 1–toparg’a Spirochetaceae ha’m Leptospiraceae semyalari kiredi. Saprofit, adam ha’m haywanlarda jug’imli kesellik qozg’atatug’in wa’killeri bar.
• 2-toparg’a Spirillaceae semyasi kirip, qatti, spiral ta’rizli buralg’an, tayaqsha formasina iye. Saprofit ha’m parazit wa’killeri bar. Bdelvibrio degen wa’kili bakteryalarda parazitlik qiliwshi mayda, bir kletkali mikroorganizmler esaplanadi.
• 3–toparg’a Pseuodomonaceae (wa’killeri tayaqsha ta’rizli ko’riniske iye), Azotobacteryaceae (wa’killeri oval, tayaqsha ta’rizli), Rhizobiaceae (wa’killeri tayaqsha ta’rizli), Methylcoccaceae (wa’killeri tayaqsha ta’rizli ha’m shar ta’rizli) ha’m basqa semyalardi o’z ishine alip, wa’killeri azot o’zlestiriw protsesinde qatnasadi ya’ki o’simliklerde ha’r tu’rli kesellikler ju’zege keltiredi.

Psevdomanalar- mayda jeke haldag’I ha’reketshen’ bakteriyalar, olar spora payda qilmaytug’in bir polyusta qamshisi bar bolg’an aeroblar ha’m sonin’ menen birge fakultativ anaeroblari bar. Psevdomonadalar denitrifikatsiya, yag’niy nitrat “anaerob” dem aliw qa’biyletine de iye. Ksantomonaslar – o’simlikleridi kesellendiriwshi sari pigment islep shig’aradi. Azotobacter- peretrix qamshili iri ha’reketshen’ tayaqshalar. Erkin jasawshi aerob azotofiksatorlar. Azotobacter chroococcum tu’ri jaqsi u’yrenilgen – ha’reketshen’ kelte tayaqshalar waqit o’tiwi menen ha’reketsiz kokklarg’a aylanadi. A’dette olar jup bolip jasaydi ha’m silekey kapsulalar menen oraladi. Keyin ala qosimsha qabiqlar payda qilip, sistalarg’a aylanadi. Neytral ha’m siltili topiraqlardag’I bakteryalardin’ tiykarg’I wa’kili Azotobacter chroococcum esaplanadi. Tu’ynek bakteryalar ( Rhizobium, Bradirhizobium) ha’reketshen’ bakteryalar, spora payda qilmaydi. Sobiqli o’simlikler tamirina o’tip, bakteroidlarg’a aylanadi ha’m sol halda azotofiksatsiyada qatnasadi.

4– topar Entherobacteriaceace ha’m Vibrionaceae semyalardan quram tapqan bolip, Esherihia, Salmonella, Shigella, Ervinia, Vibrio ha’m basqa a’wladlardi o’z ishine aladi. Ayirim wa’killeri adam ha’m haywanlarda kesellik qozg’atsa, ayirimlari topiraqta, suwda ya’ki epifit mikroflora ko’rinisinde ushiraydi. 5–toparg’a adam ha’m haywanlar ishinde ushiraytug’in Bakterioeda-ceae semyasina tiyisli wa’killeri kiredi. 6–toparg’a amiaktin’ nitritge (Nitrotsomonas) ya’ki nitritlerdi nitratlarg’a shekem oksidleytug’in tayaqsha ta’rizli, shar ta’rizli, oval formali Nitrobacteryaceae semya wa’killeri ha’mde shar ta’rizli, tayaqsha formali kapsulali ha’m kapsula u’stinde temir ya’ki margenets oksidlerin toplaytugin Siderocapsaceae semyasina tiyisli wa’killer kiredi,

7 –toparg’a siyg’anawshi bakteryalar- miksobakteryalar kirip, olar eki ta’rtipke (Miyxobacteryales ha’m Cytofagales) kiriwshi semyalar wa’killerden quraladi. Miksobakteryalar bir kletkali, silekey qabat penen qaplang’an organizmler. Olardin’ kletka diywallari tiykarinan iyiliwshen’- elastic bolip, kletka formasin o’zgertiwi mu’mkin. Siyg’anap ha’reketleniw o’zgesheligine iye. Rawajlaniwdin’ belgili da’wirinde miywe denesin payda qiladi. 8– topar xlomidobacteryalar dep atalip, bakterya kletkasinin’ u’sti qabiq penen oralg’an boladi. 9– toparg’a bu’rtikleniwshi ya’ki paqalli bakteryalar kirip, olar tayaqsha , oval ya’ki loviya ta’rizli formali boladi. 10– toparg’a rikketsiya ha’m xlomidalar dep atalatug’in ta’rtipleri kiredi. Rickcettsiales ha’m Chlamidiales tayaqsha, shar yamasa jip tarizli formag’a iye bolip, ha’r qiyli juqpali keselliklerge sebep boladi. Maselen, Rickettsiya prowazrekii taspa tip keselligin ju’zege keltiredi.

3.2.Fototrof ha’m xemotrof gratsilikutlar.

• Fototrof bakteryalar shar ta’rizli,tayaqsha ta’rizli, vibrion ha’m spiral formalarg’a iye. Kletkalarda altinku’kirt tamshilari boladi. Foto-trop bakteryalar bakterioxlorofill ha’m kartinoid pigmentlerge iye bolip, fotosintez protsesin a’melge asiradi. Atmosfera molekulyar azotti o’zlestiriw mu’mkin. Bular ayirim suw ortaliq bakteryalari esaplanadi.
• Oxyphotobacteria klasina Cyanobacteriales (sianobakterialar) ha’m Prochlorales (proxlorofitlar) ta’rtipleri kiredi. Fotosintez protsesinde molekulyar kislorod ajiraladi.
• Sianobakteriyalar kletkasi kapsula menen qaplang’an bolip, sirg’anap ha’reketlenedi. Sinobakteriyalar bir kletkali, koloniyali ha’m ko’p kletkali organism esaplanadi. Kletkalri shar ta’rizli, tayaqsha ta’rizli ya’ki buralg’an formag’a iye. Ko’p kletkalilar jip ta’rizli formag’a iye bolip, trixoma dep ataladi. Sianobakteriyalardin’ 1000 nan artiq tu’rleri bar bolip olar topiraqta, suw ha’wizlerinde ken’ tarqalg’an.
• Proxlorofitler – bir kletkali, simbioz halda jasawshi shar ta’rizli organizmler esaplanadi. Olar Sianobakteryalardin’ quramindag’I pigmenti ha’m fotosintetik apparatinin’ ishki duzilisi menen parq qiladi.

II. Firmicutes bo’limi (firmus- so’zi latinsha pisik degen ma’nisti an’latadi, cutes- qabiq, teri ). Bul bo’limge kletka diywali grammon’ tipinde shar ta’rizli, tayaqsha yamasa jip ta’rizli formali, spora payda qiliwshi yamasa sporasiz bakteryalar, aktinomitsetler ha’m de olarg’a jaqin prokariotlar kiredi. 1-Firmibacteria klasi

3.3. Vdelivibrio

• Bul klassqa 3 topar prokariotlar kiredi.
• toparg’a gramon’ Micrococcaceae, Streptococcaceae ha’m Peptococcaceae semyalari kiredi.
• Micrococcaceae semyasina shar ta’rizli bakteryalar kirip, ha’r tu’rli tegislikte bo’linip, ha’r tu’rli formali toplamlar, paketler payda qiladi. Topiraqta, suwda ushiraydi. Issi qanli haywanlar terisi ha’m silekey qabatlarinda ushirap, kesellikler ju’zege keltiredi.
• Streptococcaceae semyasinin’ wa’killeri sut-qatiq o’nimlerin aliwda, silos tayarlawda ha’m basqalarda u’lken a’hmiyetke iye bolip, shar ta’rizli ya’ki oval ko’riniske iye, kletkalar jup-jup bolip, ekewden ya’ki to’rtewden birlesip ha’r qiyli uzinliqta shinjir payda qiladi. Topiraqta, o’simlik japiraqlarinda, su’t ha’m onnan tayarlang’an o’nimlerde ushiraydi.
• Peptococcaceae semya wa’killeri topiraqta, o’simlikler u’stinde, adam ha’m haywanlardin’ asqazan-ishek jollarinda ushirap, shar ta’rizli formali: olar bo’lek ekewden shinjir, to’tewden kub ta’rizli paketler payda qiliwshi prokariotlar esaplanadi.

2-toparg’a spora payda qiliwshi Bacillaceae semya wa’killeri kiredi. Tayaqsha ta’rizli, ha’reketshen’ wa’killeri peritrixial qamshililar menen ta’miyinlengen. Sporalari kletkanin’ ha’r tu’rli bo’limlerinde payda bolip, kletka formasi o’zgermesligi yamasa baraban tayaqshasi ya’ki dug formasinda boliwi mu’mkin. Topiraqta, suwda, adam ha’m haywanlardin’ as sin’iriw sistemesinda ushiraydi. 3- toparg’a spora payda qilmaytug’in tayaqsha ta’rizli formali Lac-tobacillaceae semiya wa’killeri kirip, topiraq, o’simlik, haywanlardin’ asqazan-ishek jollarinda ha’m su’t o’nimlerinde de ushiraydi. II.Tallobacteria klasi Bul klassqa aktinomitsetler ha’m olarg’a jaqin organizmler kiredi, 3 toparg’a bo’linedi.

Аrtobakter.

• 1-toparg’a koniform bakteriyalari kirip, spora payda qilmaytug’in bir ta’repi juwanlasqan tayaqsha ta’rizli formag’a iye bakteriyalar kiredi. Olarg’a polimorfizm qa’siyeti ta’n bolip, geyde kelte tayaqsha formasina iye boliwi ha’m o’siw protsesinde kelte tayaqsha ha’m shar ta’rizli formali bakteryalar payda boliwi mu’mkin. Wa’killeri adam, haywan ha’m o’simliklerde kesellik qozg’atadi. Artobakter ha’m sol toparg’a kirip, geyde shar ta’rizli formali, geyde gigant, limon formali ko’riniske iye boladi.
• 2-toparg’a Propionibacteriaceae semyasi kirip, Propionibacte-rium ha’m
• Eubacterium a’wlad quralg’an.
• Propionibacterium a’wladi kletkalari tuwri, shaqalang’an tayaqsha, toqnag’ish yamasa jip ta’rizli formalarg’a iye. Geyde sha’r ta’rizli formali boliwi da mu’mkin. Su’t o’nimlerinde, adam terisinde, asqazan-ishek jollarinda ushiraydi. Ayirim wa’killeri pishloq tayarlawda isletiledi. Ayirimlari adam ha’m haywanlarda keselliklerdi qozg’atadi.

Eubacterium a’wladina tayaqsha ta’rizli formali sporasiz bakteryalar kirip, geyde adam ha’m haywan organizminde, haywan ha’m o’simliklerden tayarlang’an o’nimlerde ken’ tarqalg’an. Ayirim tu’rleri kesellik qozg’atiwshilar esaplanadi. 3-toparg’a Actinomycetales ta’rtibi kiredi. Olar shaqalang’an gifalardan ibarat bolip, olardan mitseliy payda boladi. Gifalar bir kletkali, diametri 0,5-2 mkm. Agarli aziqliq ortalig’inda o’sirilgen aktinomitsetlerde substrakt ha’m hawa mitseliyleri boladi. Hawa mitseliylerii tuwri shaqalang’an, spiral ta’rizli ko’riniste boladi. Spora alip ju’riwshileri bolip, sporalar ko’beyiwi ushin xizmet qiladi. Geyde aktinomitsetlerde hawa mitseliyleri orninda ha’r qiyli shaqalang’an tayaqshalar boladi. Aktinimitsitlerdin’ saprofit ha’m de adam haywanlarda kesellikler qozg’atiwshilari bar. Ayirim wa’killeri, haywan, adam ham o’simlik keselliklerine qarsi gu’resiwde isletiletug’in antibiotikler ajiratadi.

III.Tenericutes bo’limi

• Bul bo’limge rigid (qatti) kletka diywali bolmag’an, gram teris, peptidoglikan sintezlemeytug’in prokariotlar, adam, haywan ha’m o’simliklerde kesellik qozg’atiwshi mikoplazmalar kiredi.

IV. Mendosisutes bo’limi. Enterobakteryalar, Speraxetalar, basqa gratsisshkutlar, grammon’ bakteryalar.

• Bul bo’limge kletka diywali quramalaspag’an, peptidiglikani joq, kletkalari shar, tayaqsha, spiral, piramida ta’rizli ko’rinisli, kvadrat, alti nurli juldiz ta’rizli, mitseliyli ha’m tag’I basqa formali prokariotlar kiredi.

3.6. Mikoplazmalar.

• Olarda kletka diywali bolmaydi. Kletka membranasi u’sh qabattan ibarat bolip, oval yamasa shar ta’rizli formali, ayirimlari jip ta’rizli shaqalang’an boliwi mumkin. U’lkenligi 125-250nm bolip, en’ kishi bakteryalarg’a jaqin. Viruslar siyaqli bacterial filtrden an’sat o’tedi. Olar Mollicutes (mollis-latinsha jumsaq, sites-teri yamasa qabiq) klasin payda qilip, Micop 1 asmatales ta’rtibi ha’m bul ta’rtipke 3 semiya-Micoplasmatceae,Asholeplasmataseae ha’m Spiroplasmataceaeler kiredi.
• Ayrim wakilleri Gram on, ayrimlari Gram teris boyaladi.

3.7. Arxebakteriyalar.

• Bo’limge Archeobasteria klasi kirip, olar o’zinin’ fiziologik, bioximiyaliq o’zgeshelikleri ha’m ekologiyasinin’ tabilmaslig’ida basqa prokariotlardan keskin parqlanadi. Tiykarinan, kletka diywali qurami menen ajiralip turadi. Ayirim tu’rlerinin’ 100ºC dan ha’m joqari temperaturada rawajlaniwi ha’m basqa – tabilmas o’zgeshelikler bul tu’r prokaritlarg’a ta’n.

Arxebakteriyalar 5 toparg’a bo’linedi: 1-toparg’a metan payda qiliwshi, shar ta’rizli, tayaqsha ta’rizli formali bakteryalar kirip, sirke kislota yamasa metal spirtinen meten ha’m SO2 payda qiladi. Olar topiraqta, batqaqliqlarda, haywan ha’m adamlardin’ asqazan-ishek jollarinda tarqalg’an. 2-toparg’a aerob, altinku’kirtti oksidlewshi, optimal rawajlaniw temperaturasi 70-75ºC, pH optimumi 3 bolg’an atsidopil bakteryalar kiredi. 3-toparg’a altinku’kirtti H2S ge shekem anaerob qaytariwshi, optimal rawajlaniw temperaturasi 85-105ºC issi suwlarda tarqalg’an prokariotlar kiredi.

4-toparg’a galobakteryalar kirip, “kvadrat bakteryalar” ha’m delinedi. Olar NaCI din’ 20-25% eritpesinde de rawajlanadi. Olar shorlang’an topiraq, suw ha’wizleri ha’m basqa substratlarda tarqalg’an. 5-toparg’a termoatsidofil “mikoplazma” lar kirip, joqari (60ºC) temperature ha’m pa’s (1-2) pH da rawajlanadi. Olar Yaponiyanin’ issi mineral suwlarinda tarqalg’an.

Sorawlar:

• 1-Topiraq mikroorganizmlerdin’ taksonomik qurami, prokariotlardin’ toparlarg’a bo’liniwin tu’sindirin’.
• 2-Fototrof ha’m xemotrof gratsilikutlar degen ne?
• 3-Bdelivibrio haqqinda mag’liwmat berin’.
• 4-Azotobakter ne?
• 5-Enterobakteryalar, Speraxetalar, basqa gratsisshkutalar, grammon’ bakteryalar degen ne?
• 6-Mikroplazmalar haqqinda aytip berin’.
• 7-Arxebakteryalar haqqinda aytip berin’.

Diqqatlarin’iz ushin raxmet!!!