3 m a ‘ ruza. Mavzu: Arxitektura ashyolarining mahsus xossalari

3 - M A ‘ R U Z A .

MAVZU: Arxitektura ashyolarining mahsus xossalari.
M A ‘ R U Z A r ye j a s i:

3.1 Texnologik xossalar va zararli muxitda chidamlilik.

3.2 Ashyolarning teplofizik xossalari,

Tayanch iboralar: ishqor, kislota, ximiyaviy xossa, gaz, tuz, sovuqqa chidamlilik, issiqlik o’tkazuvchanlik, issiqlik sig’imi, issiqlikdan chiziqli kengayishi koeffitsenti, hajmiy kengayish koeffitsenti, olov bardoshlik
3.1 Texnologik xossalar va zararli muxitda chidamlilik

Materiallarning ximiyaviy xossalari ularning tashqi muhitdagi moddalar bilan ximiyaviy ta’sirlanishi natijasida tarkibi va tuzilishini o’zgartirishini ifodalaydi. Ximiyaviy ta’sirlanish materialning boshqa xossalariga turlicha ta’sir ko’rsatishi mumkin. Masalan, mineral bog’lovchi moddalar (tsement, gips va x.k.) ning suv bilan birikishi natijasida mustahkamligi yuqori su’niy tosh materallari hosil bo’ladi Beton va temir-beton buyumlari esa suyuq va gazsimon moddalar ta’sirida yemiriladilar. Materiallarning ximiyaviy xossalari xilma-xil bo’lib, ulardan eng asosiysi ximiyaviy chidamlilikdir. Ximiyaviy chidamlilik deganda, materiallarning kislota ishqor, suvda erigan gaz va tuzlar ta’sirga chidamliligi tushuniladi.

Turli inshootlarga ishlatilgan qurilish materiallariga ish sharoitida, ko’pincha har xil agressiv suyuqlik va gazlar ta’sir etadi. Masalan, kanalizatsiya tarmoqlaridagi oqova chiqindi suvlarda erkin kislotalar va ishqorlar bo’lishi mumkin, ana shunday kislota va ishqorlar ta’siridan metall va temir-beton quvurlari ishdan chiqadi. Markaziy Osiyo xududlariga xos bo’lgan sho’rhoq yerlar ham qurilayotgan inshootlar uchun xavflidir.

Qurilish materiallarining ko’pchiligi ishqor va kislota ta’siriga bardosh berolmaydi. Tabiiy tosh materiallari (ohaktosh, marmar, dolomit) kislotalar ta’sirida tez buzilsa, bitumlar bunga chidamlidir, lekin ular ham kuchli ishqor eritmalarida buzilish xususiyatiga ega.

Sopoli juda zich keramika materiallari, masalan, pardozbop sirlangan plitalar, polga yotqiziladigan plitkalar, kanalizatsiya quvurlari, plastmassalar ishqor va kislotaga juda chidamli hisoblanadi. Tabiiy tosh materiallarining ba’zilari, (masalan, beshtaunit, bazalpt) kislotaga juda ham chidamlidir.
3.2 Ashyolarning teplofizik xossalari

Sovuqqa chidamlilik deganda materialning suvga to’yingan holatida ko’p marta muzlatib eritilganda yemirilmasdan va mustahkamligini sezilarli darajada pasaytirmasdan sovuqqa bardosh berish hususiyatiga tushuniladi.

Material g’ovaklaridagi suv muzlaganda hajmi taxminan 9 % ga ortadi, natijada g’ovak devorlarida katta zo’riqish hosil qilib, materialni yemirishga va mustahkamligini pasaytirishga olib keladi.

Materialning sovuqqa chidamligi undagi g’ovaklarning turi, hajmi va o’lchamlariga uzviy bog’langan. G’ovak va kapillyarlarning o’lchamlari qanchalik kichik bo’lsa, undagi suvning muzlash harorati ham shunchalik past bo’ladi. Masalan, diametri 60 mkm (1 mkm=10^-3 mm) teng bo’lgan kapillyarlarda suv –18 ⁰S da muzlasa, 1,4 mkm li kapillyarlarda –20 ⁰S da ham suv muzlamaydi.

Material sovuqqa chidamli bo’lishi uchun, undagi g’ovaklar mayda, berk g’ovaklar esa materiallardagi umumiy g’ovaklarning kamida 20% ni tashkil qilishi lozim.

Materialning sovuqqa chidamliligi sovutish kameralarida sinab ko’riladi. Buning uchun material namunasi suvga to’yintiriladi va sovutish kamerasida 15 –20 ⁰S da muzlatiladi, so’ng uni eritish uchun 20-25 ⁰S li suvga tushiriladi. Materialning turiga qarab muzlatish va eritish uchun 4-6 soat vaqt sarflanadi. Namunani bir marta muzlatib eritilishi bir tsikl deb ataladi.

O’zlari uchun belgilangan muzlash-erish tsikllaridan keyin, uvalanmagan, yorilmagan, qatlamlarga ajralib ketmagan, massasi 5% dan va mustahkamligini 25% dan ortiq pasaymagan materiallar sovuqqa chidamli hisoblanadi. Agar namunalar sinalgandan keyin buzilish yemirilish izlariga ega bo’lmasa, u holda sovuqqa chidamlilik darajasi sovuqqa chidamlilik koeffitsenti ni aniqlangandan keyin belgilanadi:



bu yerda: - materialning sovuqqa chidamlilikka sinalgandan keyingi siqilishga mustahkamlik chegarasi, MPa;

- suvga to’yintirilgan materialning siqilishidagi mustahkamlik chegarasi, MPa;

Sovuqqa chidamli material uchun K_sch > 0,75 bo’lishi kerak. Muzlash va erish tsikllari soniga bardosh beraolishiga qarab, materiallar quyidagi markalarga bo’linadi: F10; F15; F25; F35; F50; F100; F150; F200; va x.k.

Sovuqqa chidamlilikni aniqlashning tezkor usullari ham mavjud. Bu usullar materialning berilgan muzlatish va eritish tsikllaridan so’nggi qoldiq deformatsiyalarini o’lchash, -50⁰Sda muzlatish va «kompensatsiya» ko’rsatgichlarini aniqlashga asoslangan bo’lib, ular har bir materiallar uchun tegishli davlat standartlarida ko’rsatiladi.

Issiqlik o’tkazuvchanlik –materialning sirtidagi temperaturalar farqi natijasida vujudga keladigan issiqlik oqimini o’z qalinligi orqali o’tkazish qobiliyatidir. Materialning bu hususiyati issiqlik o’tkazuvchanlik koeffitsenti orqali ifodalanadi.



bu yerda: Q – issiqlik miqdori, Kj;

S – namunaning yuzasi, m²;

a – namuna devorining qalinligi, m;

Z – issiqlik o’tish vaqti, soat;

- material sirtidagi temperaturalar farqi, ⁰S.

Agar a=1m, S=1m²; Z=1 soat, =⁰S bo’lsa, u holda hosil bo’ladi, ya’ni, issiqlik o’tkazuvchanlik koeffitsenti qalinligi 1m, yuzi 1 m² va qarama-qarshi sirtlaridagi temperaturalar farqi 1 ⁰S bo’lgan devordan 1 soat mobaynida o’tadigan issiqlik miqdoriga teng.

Havoning issiqlik o’tkazuvchanlik koeffitsenti nihoyatda kichik (). SHuning uchun, materialning issiqlik o’tkazuvchanligi uning g’ovakligiga bog’liq. Binobarin g’ovaklar havo bilan to’lganda materialning issiqlik o’tkazuvchanlik koeffitsienti kamayadi. Materialning issiqlik o’tkazuvchanligiga g’ovaklarning turlari va o’lchamlari ham katta ta’sir ko’rsatadi. Mayda berk g’ovakli materiallarning issiqlik o’tkazuvchanligi yirik va ochiq g’ovakli materiallarnikiga nisbatan kam bo’ladi.

Bir jinsli materiallarning issiqlik o’tkazuvchanligi ularning zichligiga bog’liq (3.1-jadval). Ushbu bog’liqlikni V.P.Nekrasovning quyidagi formulasi orqali ifodalash mumkin:

bu yerda: - materialning nisbiy zichligi.

3.1-jadval

Ba’zi qurilish materiallarning issiqlik o’tkazuvchanligi.

Materiallar nomi	O’rtacha zichligi, kg/m^3	Issiqlik o’tkazuvchanlik koeffitsenti, Vm/m^0S
Po’lat	7850	58
Granit	2600	2,9-3,3
Og’ir beton	1800-2500	1,28-1,55
Sopol g’isht	1800	0,81-,087
Ohak tosh	1800-2600	0,52-0,98
Engil beton	500-1800	0,35-0,8
Ko’pik beton	500	0,12-0,15
Fibrolit	400-500	0,09-0,17
Yog’och tolali plita	300	0,08
M i p o r a	20	0,04-0,05

Materialning g’ovaklari suvga to’lishi bilan uning issiqlik o’tkazuvchanligi ortadi. CHunki suvning issiqlik o’tkazuvchanlik koeffitsenti havonikiga nisbatan 25 marta ko’p.

G’ovaklardagi suvning muzlashi issiqlik o’tkazuvchanlikni oshirib yuboradi: binobarin, muzning issiqlik o’tkazuvchanligi suvnikidan 4 barobar ortiqdir.

Materialning issiqlik o’tayotgan vaqtdagi harorati uning issiqlik o’tkazuvchanligiga birmuncha ta’sir etadi. Haroratni oshishi bilan metallardan tashqari barcha materiallarning issiqlik o’tkazuvchanligi oshadi.

Materialning tuzilish strukturasi ham issiqlik o’tkazuvchanlikka ta’sir etadi. Material, qatlam -qatlam yoki tolali tuzilishda bo’lib, tolalar muayyan yo’nalishda joylashgan taqdirda, issiqlik o’tkazuvchanlik issiqlik oqimining tolalarga nisbatan yo’nalishiga bog’liq bo’ladi. Masalan, Yog’ochning tolalari bo’ylab issiqlik o’tkazuvchanligi tolalarning ko’ndalangiga nisbatan 2 marta ortiq bo’ladi.

Isitiladigan binolarning devorlari va yopmalarini issiqlik –texnik hisoblashda, shuningdek issiqlik izolyatsiyasi materiallarining sifatini aniqlashda materialning issiqlik o’tkazuvchanligini bilish zarur.

Issiqlik sig’imi deb materialning isitish jarayonida muayyan miqdorda issiqlik yutish va sovutishda uni ajratib chiqarish qobiliyatiga aytiladi.

Materiallarning issiqlik sig’imi ularning issiqlik sig’imi koeffitsienti orqali ifodalanadi:



bu yerda: Q- issiqlik miqdori, Kj;

m – material massasi, kg;

- temperaturalar farqi.

m=1kg va temperaturalar farqi =1⁰S bo’lganda S=Q, Kj. kelib chiqadi, ya’ni, issiqlik sig’imi koeffitsenti mazkur materialning 1 kilogrammini 1⁰S ga isitish uchun talab qilinadigan issiqlik miqdoridan iborat.

Tabiiy va su’niy tosh materialning issiqlik sig’imi koeffitsenti 0,75 –0,92 Kj/kg ⁰S, po’latniki –0,48 Kj/kg ⁰S, Yog’och materiallarniki 2,39-2,72 Kj/kg ⁰S. Suvning issiqlik sig’imi koeffitsenti hamma materiallarnikidan katta, ya’ni S=4,2 Kj/kg ⁰S,

Materiallarning issiqlik sig’imi ko’rsatgichi iqlimi issiq bo’lgan Markaziy Osiyo Respublikalarida quriladigan bino loyihalarini tuzishda, shuningdek, devorbop tuzilmalar, qavatlararo yopma plitalar va isitish tizimini hisoblashda katta ahamiyatga ega.

Termik turg’unlik deganda materialning tez o’zgaruvchan isitish va sovutish tsikllariga bardosh berish qobiliyatiga tushuniladi. Bu xossa materialning ko’p jihatdan bir jinsligiga va issiqlikdan kengayishi koeffitsentiga bog’liq. 1m materialni 1⁰S qizdirilganda uzayishi issiqlikdan chiziqli kengayishi koeffitsenti, 1m³ hajmini oshishi esa hajmiy kengayish koeffitsenti deyiladi. Bu koeffitsentlarni qiymati qanchalik kichik va material bir jinsli bo’lsa uning termik turg’unligi shunchalik katta bo’ladi. Binobarin, monomineral tog’ jinslari (marmar) bir necha minerallardan tashkil topgan jinslar (masalan granit)ga nisbatan termik turg’un bo’ladi.

Issiqlikdan kengayish koeffitsienti har hil bo’lgan materiallardan tayyorlangan qurilish tuzilmalarida harorat o’zgarishi bilan katta zo’riqishlar hosil bo’lishi va buning natijasida material yorilishi va tob tashlashi mumkin.

Ushbu hodisani oldini olish maqsadida katta uzunlikdagi konstruktsiyalarda deformatsiya choklari qo’yiladi.

Olov bardoshlik deganda, materiallarning yuksak temperatura va suv ta’siriga (yong’in vaqtida) yemirilmasdan bardosh berish hususiyati tushuniladi. Qurilish materiallari olov bardoshlik jihatidan uch guruhga bo’linadi: yonmaydigan materiallar, qiyinlik bilan yonadigan materiallar va yonadigan materiallar.

Yonmaydigan materiallar olov yoki yuqori temperatura ta’sir etganda, alangalanmaydi, tutamaydi va kuyib ko’mirga aylanmaydi. Yonmaydigan materiallarning ba’zilari (masalan, g’isht , cherepitsa, beton, asbest materiallar) issiqlik ta’siridan juda kam deformatsiyalanadi, boshqalari kuchli deformatsiyalanadi (po’lat) yoki yemiriladi (granit, marmar tosh, ohaktosh, gips singari tabiiy tosh materiallar).

Qiyinlik bilan yonadigan materiallar olov yoki yuqori temperatura ta’sir etganda juda ham qiyinchilik bilan alangalanadi, tutaydi va kuyib ko’mirga aylanadi. Bunday materiallar (fibrolit, suyuq loy shimdirilgan namat va boshqalar) olov tegib turganidagina yonadi (tutaydi), olov o’chirilsa (yoki yuqori temperatura ta’siri to’xtatilsa) yonishdan to’xtaydi.

Yonadigan materiallar (Yog’och, ruberoid, tolg’, plastmassa va boshqalar) olov yoki yuqori temperatura ta’siridan alangalanadi yoki tutaydi va olov ta’siri to’xtatgandan keyin ham yonaveradi.

O’tga chidamlik deb, materialning yuqori temperatura uzoq vaqt ta’sir etgandan o’z shaklini o’zgartirmasdan (deformatsiyalanmasdan) unga bardosh berish hususiyatiga aytiladi.

Pechlar, mo’rilar, dudburonlar va boshqa isituvchi qurilmalar yuqori harorat ta’siriga chidaydigan, hatto doimiy yuqori haroratli sharoitda muayyan kuch ta’siriga bardosh beradigan materiallardan quriladi.

Bunday materiallar uch guruhga bo’linadi: o’tga chidamli, ya’ni 1580⁰S va bundan yuqori temperaturaga bardosh beradigan materiallar (shamot, dinas va boshqalar): qiyin suyuqlanadigan, ya’ni 1350⁰S - 1580⁰S gacha temperaturaga bardosh beradigan materiallar (masalan, Gjelp g’isht i); oson suyuqlanadigan, ya’ni 1350⁰S dan past temperaturalargagina bardosh beradigan materiallar (masalan, oddiy xom g’isht ).
O’Z-O’ZINI TEKSHIRISH UCHUN SAVOLLAR:

1. Issiqlik o’tkazuvchanlik va issiqlik sig’imining ma’nosi nima va ular nimaga bog’liq, ularni o’lchov birliklari qanday?

2. O’tga chidamlilik va olovga chidamlilik orasida qanday farq bor?

3. Sovuqqa chidamlilik nima va u qanday usullarda aniqlanadi?

4. Ashyolar o’tga chidamlilik darajasi bo’yicha necha guruxga bo’linadilar?

5. Ashyoning sovuqqa chidamliligi nimalarga bog’liq?

6. Olovga chidamlilik bo’yicha ashyolar necha guruxga bo’linadi?

Foydalaniladigan adabiyotlar r o’yxati

1. 
   S.K.Duggal. Building materials (third revised edition). Allahabad. New AgeInternational (p) Ltd., 2008, 544.
   
2. 
   E.U.Qosimov, T.Nizomov “Arxitektura ashyoshunoslgi”. Darslik. Toshkent, 2013 yil, 547 bet.
   
3. 
   E.U.Qosimov “Arxitektura ashyoshunosligi”. Darslik. Toshkent, 2018 yil, 362 bet.
   
4. 
   E.Qosimov. N.Samigov Qurilish ashyolaridan tajriba ishlari. Toshkent ,2003y,204b.